ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
62
К
.
Х
.
Дастамов
ТДЮИ
стажёр
-
тадқиқотчи
-
изланувчиси
ЧЕТ
ЭЛ
ҲУҚУҚИ
НОРМАЛАРИ
МАЗМУНИНИ
АНИҚЛАШНИНГ
АЙРИМ
МУАММОЛАРИ
Ўзбекистон
Республикасининг
халқаро
ҳуқуқнинг
мустақил
ва
тенг
ҳуқуқли
субъекти
сифатида
тан
олиниши
,
бозор
иқтисодиётига
асосланган
ҳуқуқий
демократик
давлатни
қарор
топиши
,
ташқи
иқтисодий
фаолиятни
эркинлашуви
ва
бошқа
омилларнинг
таъсири
натижасида
чет
эл
жисмоний
ва
юридик
шахслари
билан
ижтимоий
-
иқтисодий
ва
маданий
-
маърифий
мазмундаги
муносабатларнинг
шиддат
билан
ривожланиши
мамлакатимизда
ҳам
халқаро
хусусий
ҳуқуқни
янги
концептуал
асосларда
шакллантириш
вазифасини
қўйди
.
Зеро
,
давлатимиз
раҳбари
И
.
А
.
Каримов
таъкидлаганларидек
,
тарихан
жуда
қисқа
муддатда
Асосий
қонунимиз
–
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
ишлаб
чиқилди
ва
қабул
қилинди
.
Бу
қомусий
ҳужжатда
мамлакатимизда
давлат
ва
жамият
қурилишининг
асосий
тамойиллари
аниқ
ифодалаб
берилди
,
давлат
ҳокимиятининг
қонун
чиқарувчи
,
ижро
этувчи
ва
суд
тармоқларига
бўлиниши
энг
муҳим
тамойил
сифатида
белгиланди
.
Шунингдек
,
инсон
ҳуқуқларининг
давлат
манфаатларидан
,
умум
эътироф
этилган
халқаро
ҳуқуқ
нормаларининг
эса
миллий
ҳуқуқий
меъёрлардан
устунлиги
ҳам
Конституцияда
муҳрлаб
қўйилди
1
.
Шу
вазифалардан
келиб
чиққан
ҳолда
мамлакатимизда
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
хусусий
муносабатларни
тартибга
солувчи
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
тўғрисидаги
қонунчилиги
яратилди
ва
ўзи
хос
тадрижий
ривожланиш
йўлини
босиб
ўтди
.
Ҳозирги
вақтдаги
глобаллашув
жараёни
оқибатида
халқаро
савдо
-
иқтисодий
,
илмий
-
техникавий
ва
маданий
ҳамкорликнинг
кенгайиши
,
хорижда
бўлганидек
Ўзбекистонда
ҳам
умумий
юрисдикция
судлари
ва
хўжалик
судларида
чет
эл
элементи
иштирокидаги
ишларни
кўришда
низолар
сони
сезиларли
даражада
ўсганлигини
кўрсатиб
турибди
.
Бундан
ташқари
,
чет
эллик
ҳамкорлар
иштирокидаги
шартномалар
сонининг
ўсиши
тенденцияси
ўз
-
ўзидан
суд
ҳимоясига
бўлган
умумий
эхтиёжнинг
ортишида
акс
этувчи
бундай
турдаги
низоларнинг
ошишига
олиб
келади
.
Чет
эл
ҳуқуқи
нормасининг
мазмунини
аниқлаш
масаласида
амалдаги
қонунчиликнинг
мавжуд
аҳволи
шиддат
билан
ривожланаётган
халқаро
кўламдаги
муносабатларнинг
ривожланиш
даражасига
тўла
мос
эмаслигидан
далолат
беради
.
Жумладан
,
судлар
ва
бошқа
ҳуқуқни
қўлловчи
органлар
томонидан
чет
эл
ҳуқуқи
нормасини
мазмунини
аниқлаш
масаласида
Фуқаролик
кодексида
назарда
тутилган
умумий
қоидалардан
ташқари
,
бошқа
махсус
механизмни
белгиловчи
норматив
асоснинг
мавжуд
эмаслиги
амалиётда
турли
хил
ёндашувларни
юзага
келтирмоқда
.
Шу
туфайли
,
мазкур
жараённи
тўлақонли
тартибга
солиш
механизмини
назарда
тутувчи
қонуности
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
қабул
қилиш
лозим
.
1
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистоннинг
16
йиллик
мустақил
тараққиёт
йўли
//
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
,
Вазирлар
Маҳкамаси
ва
Президент
Девонининг
Ўзбекистон
мустақиллигининг
16
йиллигига
бағишланган
қўшма
мажлисидаги
маъруза
–
Т
:
Ўзбекистон
. 2007. 10-
б
.
Давлатимиз
раҳбари
И
.
А
.
Каримов
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
2010
йил
12
ноябрда
бўлиб
ўтган
қўшма
мажлисидаги
маърузасида
ҳам
д
e
м
o
кр
a
тик
б
o
з
o
р
исл
o
ҳ
o
тл
a
рини
в
a
иқтис
o
диётни
либ
e
р
a
лл
a
штиришни
ян
a
д
a
чуқурл
a
штириш
масалаларига
тўхталиб
ўтиб
,
мамлакатимизни
демократик
янгилашнинг
бугунги
босқичидаги
муҳим
йўналишларидан
бири
,
бу
–
м
a
вжуд
қ
o
нунл
a
римизнинг
кўпчилигини
ул
a
рни
қўлл
a
ш
a
м
a
лиёти
в
a
м
a
мл
a
к
a
тимизд
a
б
o
з
o
р
мун
o
с
a
б
a
тл
a
ри
рив
o
жл
a
нишининг
ҳ
o
зирги
д
a
врд
a
ги
янги
р
ea
л
ҳ
o
л
a
тид
a
н
к
e
либ
чиқиб
,
жиддий
қ
a
йт
a
кўриб
чиқиш
з
a
рурлигини
алоҳида
таъкидладилар
2
.
Бинобарин
,
халқаро
кўламдаги
муносабатларни
шиддат
билан
ривожланиши
,
икки
ва
кўп
томонлама
халқаро
шартномаларда
“
эгилувчан
”
тартибга
солишнинг
назарда
тутилиши
чет
эл
ҳуқуқи
нормаси
нормасини
қўллаш
билан
боғлиқ
масалаларни
илмий
тадқиқ
этиш
долзарб
аҳамиятга
эгалигидан
далолат
беради
.
Одатда
,
чет
эл
ҳуқуқи
нормаларидан
келиб
чиққан
ҳолда
чет
эл
ташкилотлари
иштирок
этадиган
ҳар
бир
ишларда
қоида
тариқасида
ушбу
шахслар
шахсий
мақоми
ва
улар
вакилларининг
ваколатларини
белгилаш
эхтиёжи
юзага
келади
.
Чет
эл
ҳуқуқи
нормасининг
мазмунини
аниқлаш
билан
боғлиқ
мураккабликдан
келиб
чиққан
ҳолда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
уйғунлаштириш
жараёнининг
ва
коллизион
нормаларнинг
ўзини
,
шунингдек
халқаро
фуқаролик
процессининг
мувафаққиятли
ривожланишининг
амалда
мавжудлигини
танқид
остига
олади
.
Давлат
ҳудудида
чет
эл
ҳуқуқи
нормасини
амалда
бўлишига
йўл
қўйиш
объектив
заруриятдир
.
Давлат
халқаро
савдо
,
туризм
,
маданий
ҳамкорликни
ривожлантиришдан
манфаатдордир
,
бинобарин
,
улар
чет
эл
ҳуқуқи
нормасий
тизими
доирасида
вужудга
келувчи
муайян
чет
эл
субъектив
ҳуқуқини
тан
олиши
керак
.
Ушбу
субъектив
ҳуқуқнинг
тан
олинишига
чет
ҳуқуқи
нормасининг
ўз
ҳудудида
амалда
йўл
қўйилиши
бир
мисол
бўлади
3
.
Чет
эл
ҳуқуқи
нормасий
нормаларини
қўллашга
йўл
қўйиш
“
бир
мамлакат
ҳуқуқи
уларнинг
ўзини
ҳуқуқий
тизими
доирасида
мавжуд
бўлган
юридик
аҳамиятини
беради
”
4
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
қонунчилигида
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
қўлланиши
лозим
бўлган
ҳуқуқни
белгилаш
тартиби
кўрсатиб
ўтилган
бўлиб
,
унга
кўра
чет
эл
фуқаролари
ёки
чет
эл
юридик
шахслари
иштирокидаги
ёхуд
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларга
нисбатан
қўлланиши
лозим
бўлган
ҳуқуқ
ушбу
қонунчилик
,
бошқа
қонунлар
,
халқаро
шартномалар
ва
эътироф
этилган
халқаро
таомиллар
асосида
,
шунингдек
тарафларнинг
келишуви
асосида
белгиланиши
кўзда
тутилган
.
Шунингдек
,
муносабат
тарафларининг
ҳуқуқини
танлашга
доир
келишуви
очиқ
ифодаланган
бўлиши
ёки
бевосита
шартнома
талабларидан
ва
ишнинг
кўриб
чиқилаётган
барча
2
Қаранг
:
И
.
А
.
Каримов
.
«
М
a
мл
a
к
a
тимизд
a
д
e
м
o
кр
a
тик
исл
o
ҳ
o
тл
a
рни
ян
a
д
a
чуқурл
a
штириш
в
a
фуқ
a
р
o
лик
ж
a
миятини
рив
o
жл
a
нтириш
к
o
нц
e
пцияси
»
.
Ўзб
e
кист
o
н
Р
e
спублик
a
си
O
лий
М
a
жлиси
Қ
o
нунчилик
п
a
л
a
т
a
си
в
a
С
e
н
a
тининг
қўшм
a
м
a
жлисид
a
ги
м
a
ъруз
a. –
Тошкент
: «
Ўзбекистон
», 2011.
3
Раапе
Л
.
Международное
частное
право
//
Пер
.
с
нем
.
М
.,
1999.
С
.17.
4
Рубанов
А
.
А
. “
Автономия
воли
”
в
международном
частном
праве
как
теоретическая
проблема
//
Советский
ежегодник
международного
права
.
М
.:
Наука
. 1997.
С
.217.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
63
ҳолатларидан
келиб
чиқиши
лозимлиги
қайд
этилган
.
Шунингдек
,
фуқаролик
қонунчилигига
мувофиқ
қўлланилиши
лозим
бўлган
ҳуқуқни
аниқлашнинг
имкони
бўлмаса
,
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатлар
билан
энг
узвий
боғланган
ҳуқуқ
қўлланилиши
назарда
тутилади
1
.
Шунингдек
,
ҳуқуқни
қўллаш
жараёнида
аниқ
ишни
ҳал
этишда
суд
коллизион
норма
асосида
танланган
чет
эл
ҳуқуқи
нормаси
мазмунини
аниқлаши
лозим
.
Чет
эл
ҳуқуқи
нормасини
қўллаш
чегаралари
ва
шакллари
турли
мамлакатлар
миллий
жараёнида
бир
хил
эмаслигини
айтиб
ўтиш
жоиздир
.
Англо
-
американ
таълимоти
ва
амалиётига
кўра
,
суд
фақатгина
ўзининг
миллий
ҳуқуқини
,
яъни
суд
қонуни
“lex fori”
ни
қўллайди
.
Шу
билан
бирга
,
албатта
,
чет
эл
қонунлари
асосида
вужудга
келган
субъектив
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
тан
олинади
,
аммо
ушбу
қонунларнинг
ўзи
тегишли
ҳуқуқий
муносабатларни
келтириб
чиқарган
ўзига
хос
юридик
факт
сифатида
тушунилади
.
АҚШ
ёки
Буюк
Британияда
суд
чет
эл
ҳуқуқи
нормасини
юридик
мажбурий
кўрсатма
сифатида
қўлламайди
,
балки
иш
бўйича
факт
сифатида
фойдаланади
.
Классик
инглиз
доктринасига
кўра
, “
Судья
томонидан
қўлланувчи
ягона
қонун
бўлиб
,
иш
кўриб
чиқилаётган
жой
қонуни
ҳисобланади
...
Аммо
ишда
чет
эл
элементининг
мавжудлиги
сабабли
,
чет
эл
қонуни
–
эътиборга
олиниши
лозим
бўлган
фактдир
...”.
Ҳатто
шундай
прагматик
ёндашувда
ҳам
,
мутахассисларнинг
фикрича
,
баъзан
чет
эл
ҳуқуқи
нормасининг
ҳақиқий
мазмуни
бутунлай
бузилишига
олиб
келиши
мумкин
.
Аммо
Европанинг
кўпгина
давлатларида
,
аксинча
,
чет
эл
ҳуқуқи
нормаси
одатда
юридик
факт
сифатида
эмас
,
балки
миллий
ҳуқуқнинг
ўзи
сифатида
,
яъни
юридик
мажбурий
юриш
-
туриш
қоидаларининг
яхлит
ўз
-
ўзидан
ривожланаётган
тизими
сифатида
тушунилади
.
Шу
туфайли
чет
эл
ҳуқуқи
нормаси
нормаси
“
ўзининг
ватанида
”
қандай
қўлланилаётган
бўлса
,
ҳудди
шундай
қўлланилиши
керак
.
Ушбу
умумэътироф
этилган
концепция
илк
бор
фуқаролик
қонунчилигида
ва
Ўзбекистоннинг
юридик
фанида
расмий
равишда
мустаҳкамланди
2
.
Шундай
қилиб
,
чет
эл
ҳуқуқи
нормаларини
қўллашнинг
назарий
асослари
одатда
тарафлар
ўртасида
адолатни
ўрнатиш
ёки
чет
эл
давлати
манфаатларини
ҳимоя
қилишни
ўз
ичига
олади
,
масалан
бундай
вазиятда
ҳуқуқ
нормалари
никоҳни
ноқонунийлигини
маълум
қилади
ёки
оммавий
тартибга
зид
бўлган
шартнома
қоидаларини
тан
олади
.
Юқоридагиларга
асосланган
ҳолда
,
халқаро
хусусий
ҳуқуқда
чет
эл
ҳуқуқи
нормаларини
қўллаш
билан
боғлиқ
масалаларни
тадқиқ
қилиш
юзасидан
қуйидаги
илмий
янгиликларга
эришиш
лозимдир
:
-
халқаро
хусусий
ҳуқуқнинг
алоҳида
институти
сифатида
чет
эл
ҳуқуқи
нормаларини
қўллашнинг
юридик
табиатини
таҳлил
этиш
ва
доктринал
таърифни
ишлаб
чиқиш
.
Таъкидлаш
ўринлики
,
бугунги
кунда
миллий
халқаро
хусусий
ҳуқуқ
фанида
чет
эл
ҳуқуқи
нормаси
нормаларини
қўллашга
нисбатан
алоҳида
илмий
таъриф
ишлаб
чиқилмаган
.
Бундай
алоҳида
илмий
таърифнинг
ишлаб
чиқилиши
мазкур
категорияни
бошқа
турдошларидан
ажратиш
имконини
1
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
.
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
. 2003. 466-467
бетлар
.
2
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
.
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
. 2003
й
. 531
бет
.
беради
ва
ушбу
жараённи
ҳуқуқий
тартибга
солишни
янада
такомиллаштиришга
хизмат
қилади
.
-
чет
эл
ҳуқуқи
нормасини
қўллаш
миллий
ва
халқаро
коллизион
нормалар
асосида
амалга
оширилиши
нуқтаи
назаридан
фуқаролар
,
миллий
юридик
шахслар
ҳамда
давлат
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
эътиборга
олган
ҳолда
коллизион
нормалар
тизимини
шакллантиришга
доир
асосий
концептуал
ёндашувларни
ишлаб
чиқиш
;
-
Ўзбекистон
Республикасида
суд
ва
бошқа
давлат
органлари
томонидан
чет
эл
ҳуқуқи
нормаси
нормаларини
қўллаш
жараёнининг
муҳим
таркибий
қисми
бўлган
чет
эл
ҳуқуқи
нормаси
мазмунини
аниқлаш
бўйича
бир
хил
ёндашувни
шакллантириш
лозимлигини
илмий
–
назарий
жиҳатдан
асослаш
ва
ҳуқуқий
асосларини
такомиллаштиришга
қаратилган
таклифлар
ишлаб
чиқиш
лозимдир
.
