ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
57
В
то
же
время
в
странах
Африки
,
начиная
с
60-
х
годов
,
республиканский
строй
,
который
чаще
всего
копировал
формы
правления
бывших
метрополий
,
в
дальнейшем
отдал
предпочтение
американской
мо
-
дели
президентской
республики
.
Но
специфика
афри
-
канских
стран
,
заключавшаяся
в
том
,
что
они
не
про
-
шли
путь
развитой
парламентской
демократии
,
не
-
развитость
экономики
,
отсутствие
развитого
граждан
-
ского
общества
,
отсутствие
многопартийности
и
дру
-
гие
особенности
привели
к
тому
,
что
в
них
президент
-
ская
форма
правления
переросла
в
открытую
дикта
-
туру
партийной
верхушки
.
Знаменательно
,
что
с
середины
50-
х
годов
в
Ев
-
ропе
наблюдается
процесс
усиления
роли
президента
в
механизме
государственной
власти
.
В
чем
причина
?
Для
выяснения
ее
следует
снова
обратиться
к
Фран
-
ции
,
как
«
законодательнице
моды
»
и
в
области
поли
-
тики
.
Впрочем
,
всё
объяснялось
просто
.
Трудности
восстановления
разрушенной
войной
экономики
,
зна
-
чительное
расслоение
общества
не
только
в
соци
-
альном
,
но
и
политическом
плане
,
расход
огромных
средств
на
ведение
непопулярных
войн
в
Индокитае
,
а
затем
Алжире
,
и
понесенные
в
результате
их
жерт
-
вы
не
могли
не
вызвать
недовольства
населения
про
-
водимой
французским
правительством
политикой
,
которое
служило
причиной
частых
правительственных
кризисов
.
Э
.
О
.
Ҳамроев
ТДЮИ
магистранти
ЎЗБЕКИСТОН
РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ
МАЖЛИСИ
ЎЗАРО
ТИЙИБ
ТУРИШ
ВА
МАНФААТЛАР
МУВОЗАНАТИ
ТИЗИМИДА
:
ТАҲЛИЛ
ВА
ТАКЛИФЛАР
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ислом
Каримовнинг
2010
йил
12
ноябрда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисида
сўзлаган
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
номли
маърузаларида
Ўзбекистонда
қарийб
йигирма
йил
мобайнида
ижтимоий
ҳаётнинг
деярли
барча
соҳаларида
,
шу
жумладан
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувини
демократлаштириш
соҳасида
амалга
оширилган
туб
ислоҳотларга
,
улар
натижасида
биз
эришган
натижаларга
бугунги
кун
нуқтаи
назаридан
баҳо
берилди
.
“
Ўтган
давр
мобайнида
мамлакатимизда
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувини
демократлаштириш
соҳасида
амалга
оширилган
ислоҳотлар
, –
деб
таъкидланади
маърузада
, –
ўта
муҳим
бир
мақсадга
,
яъни
ҳокимиятлар
бўлиниши
конституциявий
принципини
ҳаётга
изчил
татбиқ
этиш
,
ҳокимиятлар
ўртасида
ўзаро
тийиб
туриш
ва
манфаатлар
мувозанатининг
самарали
тизимини
шакллантириш
,
марказда
ва
жойларда
қонун
чиқарувчи
ва
вакиллик
ҳокимиятининг
ваколатлари
ҳамда
назорат
вазифаларининг
ролини
кучайтириш
,
суд
тизимини
либераллаштириш
ва
унинг
мустақиллигини
таъминлаш
бўйича
ғоят
долзарб
чора
-
тадбирларни
кўришга
қаратилган
эди
”.
Шунингдек
Концепцияда
мамлакатнинг
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувини
демократлаштириш
борасидаги
келгуси
тараққиётининг
асосий
стратегик
йўналиши
ҳам
белгилаб
берилди
: “
Ҳозирги
пайтда
мамлакатимиз
аҳолисининг
сиёсий
-
ҳуқуқий
маданияти
ва
ижтимоий
онг
даражасининг
ўсиб
бориши
,
жамиятни
демократлаштириш
ва
либераллаштириш
жараёнларининг
жадал
ривожланиши
,
юртимизда
кўппартиявийлик
тизимининг
тобора
мустаҳкамланиши
давлат
ҳокимиятининг
учта
субъекти
,
яъни
давлат
бошлиғи
бўлган
Президент
,
қонун
чиқарувчи
ва
ижро
этувчи
ҳокимиятлар
ўртасидаги
ваколатларнинг
янада
мутаносиб
тақсимланишини
таъминлаш
учун
зарур
шарт
-
шароитларни
юзага
келтирмоқда
”.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
жоизки
,
инсонпарвар
демократик
ҳуқуқий
давлат
барпо
этиш
ғояси
1992
йилда
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясини
қабул
қилишдан
кўзланган
асосий
мақсадларидан
бири
сифатида
белгиланган
эди
.
Шу
сабаб
демократик
ҳуқуқий
давлатнинг
бош
тамойилларидан
бўлган
ҳокимиятлар
бўлиниши
принципи
Констуциянинг
мазмунига
тўла
сингдирилди
.
Давлатимиз
раҳбарининг
шахсан
ташаббуслари
билан
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
асосида
амалга
оширилган
туб
ислоҳотлар
натижасида
биз
тарихан
қисқа
давр
–
йигирма
йил
мобайнида
нафақат
давлат
ҳокимиятининг
ҳокимиятлар
бўлиниши
принципи
асосида
ташкил
этилишига
эришдик
,
шу
билан
бир
қаторда
ҳокимият
тармоқлари
ўртасида
мазкур
принципнинг
зарурий
талабларидан
бири
бўлган
ўзаро
тийиб
туриш
ва
манфаатлар
мувозанати
тизимини
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
58
барпо
этдик
. 2011
йил
18
апрелда
“
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
айрим
моддаларига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисида
(78, 80,
93, 96
ва
98-
моддаларига
)”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонуни
эса
,
мазкур
тизимнинг
янада
самарали
ишлашида
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Дарҳақиқат
,
XVIII
асрда
француз
маърифатпарвари
Ш
.
Монтескье
томонидан
асослаб
берилган
ҳокимиятлар
бўлиниши
принципи
,
қарийб
уч
асрдирки
,
демократиянинг
энг
муҳим
мезонларидан
бири
бўлиб
келмоқда
.
Мазкур
принципнинг
моҳияти
шундаки
,
сиёсий
ҳокимиятнинг
уч
функцияси
,
яъни
қонун
чиқариш
,
ижро
этиш
ва
одил
судлов
бир
-
биридан
мустақил
органлар
томонидан
амалга
оширилиши
керак
.
Давлат
ҳокимияти
тизимида
ҳокимиятнинг
уч
тармоғи
ҳам
ўзаро
мустақил
фаолият
кўрсатиши
,
шу
билан
бир
қаторда
,
бир
-
бирини
назорат
қилиб
бориши
лозим
.
Бу
,
гўё
,
доира
юзасининг
учта
тенг
секторга
бўлинишига
ўхшайди
:
сегментларнинг
ҳар
бири
икки
томондан
бошқа
икки
сегмент
билан
туташиб
туради
,
шу
орқали
уларнинг
ҳар
бири
доира
юзасининг
фақат
ўзига
берилган
қисмини
эгаллайди
,
бундан
ҳар
қандай
четга
чиқиш
бошқа
сегментлар
томонидан
чеклаб
қўйилади
.
Ҳокимиятлар
бўлиниши
назариясини
конституциявий
амалиётда
қўллаган
дастлабки
давлат
сифатида
Америка
Қўшма
Штатларини
кўрсатиш
мумкин
.
Т
.
Пейн
,
Т
.
Джефферсон
.
А
.
Гамильтон
,
Д
.
Мэдисонлар
нафақат
ҳокимиятлар
бўлиниши
доктринасига
,
балки
унинг
конституциявий
-
ҳуқуқий
амалиётига
ҳам
катта
ҳисса
қўшишган
1
.
Ҳокимият
тармоқларининг
“
бир
-
бирини
тийиб
туриш
ва
мувозанатда
ушлаш
”
принципини
назарий
жиҳатдан
янада
ривожлантирган
ва
уни
амалиётга
тадбиқ
этишга
катта
ҳисса
қўшган
давлат
арбобларидан
бири
АҚШнинг
тўртинчи
Президенти
Джеймс
Медисон
(1751-1836)
ҳисобланади
.
Медисон
бир
-
бирини
тийиб
ва
мувозанатда
ушлаб
туриш
тизимининг
шундай
бир
механизмини
ишлаб
чиққанки
,
унга
кўра
ҳокимиятнинг
ҳар
бир
тармоғи
нисбатан
тенг
ҳисобланади
.
Медисонча
бир
-
бирини
тийиш
ва
мувозанатда
бўлиш
принципи
ҳокимият
уч
тармоғи
ваколатларининг
қисман
бир
-
бирига
мос
келишини
тақозо
этади
.
Бироқ
бу
уч
ҳокимият
тармоғидан
биронтаси
бошқаларидан
юқори
бўлиб
олмаслиги
,
бошқа
ҳокимиятларнинг
ваколатларини
ўзлаштириб
олмаслиги
,
ўрнини
босишга
интилмаслиги
учун
, “
бир
-
бирини
тийиб
туриш
ва
ўзаро
мувозанатни
таъминлаш
”
тизими
амал
қилиши
керак
.
Зеро
,
мазкур
тизимнинг
назарий
асосларини
ишлаб
чиққан
француз
мутафаккири
Шарль
Монтескье
(1689-1775)
нуқтаи
-
назарига
кўра
ҳам
,
давлатда
ҳокимиятлар
бўлинишининг
мавжудлиги
ва
амал
қилиши
жамиятни
давлат
ҳокимияти
соҳасидаги
суиистеъмолчиликлардан
сақлаши
,
бевосита
деспотияга
олиб
келадиган
ҳокимиятнинг
эгалланиб
(
узурпация
)
олиниши
ва
бир
орган
ёки
бир
шахс
қўлида
тўпланиши
ҳолатининг
олдини
олиши
керак
.
Монтескьенинг
фикрича
,
ҳокимиятлар
бўлинишининг
асосий
мақсади
ҳокимиятни
суиистеъмол
қилишнинг
олдини
олишдир
2
.
1
Права
человека
. –
М
.:
Норма
, 1999. –
С
.68;
Одилкориев
Х
.
Т
.
Ўзбекистон
Республикасида
конун
чикариш
жараёни
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, –
Б
.14-15.
2
Монтескье
Ш
.
Избранные
произведения
. –
М
., 1955. –
Б
.289.
Бу
эса
,
ҳар
бир
ҳокимият
тармоғининг
ўзаро
тийиб
туриш
механизмида
ўз
ўрнига
эга
бўлиши
лозимлигини
кўрсатади
.
Бунда
,
айниқса
,
қонун
чиқарувчи
ҳокимиятнинг
ўрнига
алоҳида
эътибор
бериш
лозим
бўлади
.
Зеро
,
ҳокимят
тармоқлариаро
ўзаро
тийиб
туриш
зарурати
,
энг
аввало
,
жамият
ва
давлат
ҳаётини
бошқаришда
бевосита
реал
ваколатларга
эга
бўлиб
қолаверадиган
ижро
этувчи
ҳокимиятга
нисбатан
пайдо
бўлган
эди
.
Хусусан
,
инглиз
файласуфи
Джон
Локк
(1632-1704)
ҳам
1690
йилда
чоп
этилган
“
Давлат
бошқаруви
ҳақида
икки
трактат
”
номли
асарида
мазкур
механизмда
қонун
чиқарувчи
ҳокимиятга
устувор
ўрин
бериш
лозимлигини
таъкидлайди
.
Унинг
талқинида
,
оммавий
-
ҳокимият
фаолиятининг
тегишли
типлари
иерархик
-
бўйсунишли
-
босқичли
тартибда
жойлашиб
,
улар
ичида
биринчи
ўрин
қонун
чиқарувчи
ҳокимиятга
берилади
.
Қонун
чиқарувчи
ҳокимият
мамлакатда
мутлоқ
ҳокимиятни
даъво
қилмаган
ҳолда
,
юқори
ҳокимият
тармоғи
бўлиши
керак
,
деб
ҳиоблайди
у
.
Чиндан
ҳам
,
ҳокимиятлар
бўлиниши
принципида
қонун
чиқарувчи
ҳокимият
алоҳида
ўрин
тутади
.
Ўзбекистон
Республикасида
ҳам
ўзаро
тийиб
туриш
ва
манфаатлар
мувозанати
тизимида
миллий
парлаентимиз
ўзининг
конституциявий
ваколатлари
асосида
қатор
таъсир
этиш
воситаларига
эга
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
76-
моддасига
мувофиқ
,
Ўзбекистонда
қонун
чиқарувчи
ҳокимиятни
олий
давлат
вакиллик
органи
бўлган
Ўзбекистон
Республикасининг
Олий
Мажлиси
амалга
оширади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
икки
палатадан
-
Қонунчилик
палатаси
(
қуйи
палата
)
ва
Сенатдан
(
юқори
палата
)
иборат
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Қонунчилик
палатаси
ҳудудий
сайлов
округлари
бўйича
кўп
партиявийлик
асосида
сайланадиган
бир
юз
эллик
депутатдан
иборат
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Сенати
ҳудудий
вакиллик
палатаси
бўлиб
,
Сенат
аъзоларидан
(
сенаторлардан
)
иборат
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Сенати
аъзолари
Қорақалпоғистон
Республикаси
Жўқорғи
Кенгеси
,
вилоятлар
,
туманлар
ва
шаҳарлар
давлат
ҳокимияти
вакиллик
органлари
депутатларининг
тегишли
қўшма
мажлисларида
мазкур
депутатлар
орасидан
яширин
овоз
бериш
йўли
билан
Қорақалпоғистон
Республикаси
,
вилоятлар
ва
Тошкент
шаҳридан
тенг
миқдорда
-
олти
кишидан
сайланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Сенатининг
ўн
олти
нафар
аъзоси
фан
,
санъат
,
адабиёт
,
ишлаб
чиқариш
соҳасида
ҳамда
давлат
ва
жамият
фаолиятининг
бошқа
тармоқларида
катта
амалий
тажрибага
эга
бўлган
ҳамда
алоҳида
хизмат
кўрсатган
энг
обрўли
фуқаролар
орасидан
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
томонидан
тайинланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
палаталарининг
конституциявий
ваколатлари
биргаликдаги
ва
мутлақ
ваколатларга
бўлинган
бўлиб
,
улар
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
78-
80-
моддаларида
белгилаб
қўйилган
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Олий
Мажлиси
палаталари
ўзаро
тийиб
туриш
механизмида
қуйидаги
(
биргаликдаги
)
ваколатларидан
фойдаланган
ҳолда
ҳокимиятлар
мувозанатини
таъминлашга
кўмаклашадилар
:
биринчидан
,
Олий
Мажлис
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституциясини
қабул
қилиш
,
унга
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
,
шунингдек
Ўзбекистон
Республикасининг
конституциявий
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
59
қонунларини
,
қонунларини
қабул
қилиш
,
уларга
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
орқали
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
чиқарувчи
,
ижро
этувчи
ҳамда
суд
ҳокимияти
органларининг
тизимини
ва
ваколатларини
белгилайди
;
иккинчидан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
тақдимига
биноан
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
вазири
номзодини
кўриб
чиқади
ва
тасдиқлайди
,
шунингдек
мамлакат
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланишининг
долзарб
масалалари
юзасидан
Бош
вазирнинг
ҳисоботларини
эшитади
ва
муҳокама
қилади
,
зарур
ҳолларда
Бош
вазирга
ишончсизлик
вотуми
билдиради
;
учинчидан
,
Ўзбекистон
Республикаси
ички
ва
ташқи
сиёсатининг
асосий
йўналишларини
белгилайди
,
давлат
стратегик
дастурларини
қабул
қилади
,
Вазирлар
Маҳкамасининг
тақдимига
биноан
Ўзбекистон
Республикасининг
Давлат
бюджетини
қабул
қилади
ва
унинг
ижросини
назорат
этади
;
тўртинчидан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциявий
судида
кўриб
чиқиш
учун
масалалар
киритади
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
ҳар
икки
палатаси
ўз
мақоми
ва
ваколатларидан
келиб
чиқиб
,
ўзаро
тийиб
туриш
механизмида
мустақил
тартибда
ҳам
иштирок
этади
.
Хусусан
,
Қонунчилик
палатаси
бу
борада
қуйидаги
функцияларни
амалга
оширади
:
биринчидан
,
Қонунчилик
палатаси
қонун
ижодкорлиги
соҳасида
профессионал
фаолият
кўрсатади
,
қонун
лойиҳалари
қонунчилик
ташаббуси
субъектлари
томонидан
Қонунчилик
палатасига
киритилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
84-
моддасига
кўра
,
қонун
Сенат
томонидан
рад
этилганда
Қонунчилик
палатаси
депутатлар
умумий
сонининг
учдан
икки
қисмидан
иборат
кўпчилик
овози
билан
,
Президент
томонидан
қайтарилганда
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Қонунчилик
палатаси
депутатлари
ва
Сенати
аъзолари
умумий
сонининг
камида
учдан
икки
қисмидан
иборат
кўпчилик
овози
билан
маъқулланса
,
имзолаш
ва
эълон
қилиш
учун
Президентга
юборилади
,
лекин
қонун
Қонунчилик
палатаси
томонидан
қабул
қилинмаса
,
уни
кучга
киритишнинг
бошқача
тартиби
мавжуд
эмас
;
иккинчидан
,
Ўзб
e
кист
o
н
Р
e
спублик
a
си
Б
o
ш
в
a
зири
н
o
мз
o
ди
Ўзб
e
кист
o
н
Р
e
спублик
a
си
O
лий
Ma
жлисининг
Қ
o
нунчилик
п
a
л
a
т
a
сиг
a
с
a
йл
o
вл
a
рд
a
энг
кўп
д
e
пут
a
тлик
ўрнини
o
лг
a
н
сиёсий
п
a
ртия
ёки
т
e
нг
миқд
o
рд
a
ги
энг
кўп
д
e
пут
a
тлик
ўринл
a
рини
қўлг
a
киритг
a
н
бир
н
e
ч
a
сиёсий
п
a
ртиял
a
р
т
o
м
o
нид
a
н
т
a
клиф
этил
a
ди
;
учинчидан
,
Б
o
ш
в
a
зирг
a
нисб
a
т
a
н
иш
o
нчсизлик
в
o
туми
билдириш
ҳ
a
қид
a
ги
м
a
с
a
л
a
Ўзб
e
кист
o
н
Р
e
спублик
a
си
O
лий
Ma
жлиси
п
a
л
a
т
a
л
a
рининг
қўшм
a
м
a
жлиси
муҳ
o
к
a
м
a
сиг
a
Қ
o
нунчилик
п
a
л
a
т
a
си
д
e
пут
a
тл
a
ри
умумий
с
o
нининг
к
a
мид
a
учд
a
н
бир
қисми
т
o
м
o
нид
a
н
Ўзб
e
кист
o
н
Р
e
спублик
a
си
Пр
e
зид
e
нти
н
o
миг
a
р
a
см
a
н
киритилг
a
н
т
a
клиф
бўйич
a
киритил
a
ди
;
тўртинчидан
,
Қонунчилик
палатаси
ва
Қонунчилик
палатаси
депутати
давлат
ҳокимияти
ва
бошқаруви
органларининг
мансабдор
шахсларига
уларнинг
ваколатларига
кирадиган
масалалар
юзасидан
асослантирилган
тушунтириш
бериш
ёки
нуқтаи
назарини
баён
қилиш
талаби
билан
парламент
сўрови
йўллашга
ҳақли
;
бешинчидан
,
Қонунчилик
палатасининг
Спикери
,
Қонунчилик
палатаси
депутатлари
умумий
сонининг
камида
тўртдан
бир
қисмидан
иборат
депутатлар
гуруҳи
Конституциявий
судда
кўриб
чиқиш
учун
масалалар
киритиш
ҳуқуқига
эга
.
Ўзаро
тийиб
туриш
ва
манфаатлар
мувозанати
тизимида
ҳудудий
вакиллик
палатаси
ҳисобланадиган
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Сенати
ҳам
ўзига
хос
ўрин
тутади
.
Сенат
бу
механизмда
қуйидаги
функцияларни
бажаради
:
биринчидан
,
шакллантириш
жараёни
ва
фаолияти
сиёсий
курашлардан
ҳоли
бўлган
Сенат
сиёсий
партиялар
ўртасидаги
рақобат
майдони
ҳисобланадиган
Қонунчилик
палатасидан
фарқли
равишда
популизмдан
ҳоли
бўлади
.
Шу
сабабли
Сенат
маъқуллаш
ёки
рад
этиш
орқали
қонун
сиёсий
кураш
воситасига
айланиб
қолишининг
олдини
олади
;
иккинчидан
,
Сенатда
доимий
асосда
ишловчи
сенаторларнинг
сони
сенаторлар
умумий
сонининг
тўртдан
биригача
бўлган
миқдорда
белгиланади
.
Сенатнинг
бошқа
аксарият
аъзолари
эса
,
одатда
,
ижро
этувчи
ҳокимият
тизимида
доимий
фаолият
кўрсатадилар
.
Улар
“
бошқарув
соҳасида
банд
кишилар
бўлиб
,
кўпроқ
сиёсий
тарафга
йўналтирилган
қуйи
палата
ишлаб
чиққан
қонунларни
амалиётга
яқинлаштиришга
хизмат
қилади
”
1
.
Шу
сабабдан
Сенат
давлат
ҳокимиятининг
вакиллик
ва
ижроия
органлари
фаолиятини
туташтириб
турувчи
бўғин
ҳисобланади
;
учинчидан
,
Сенат
давлат
ҳокимияти
органларини
шакллантириш
жараёнида
фаол
иштирок
этади
,
хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
тақдимига
биноан
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциявий
судини
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
судини
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
хўжалик
судини
сайлайди
;
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
тақдимига
биноан
Ўзбекистон
Республикаси
Табиатни
муҳофаза
қилиш
давлат
қўмитасининг
раисини
,
Ўзбекистон
Республикасининг
чет
давлатлардаги
дипломатик
ва
бошқа
вакилларини
,
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банки
бошқарувининг
раисини
тайинлайди
ва
лавозимидан
озод
этади
;
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
прокурорини
,
Ҳисоб
палатаси
раисини
,
Ўзбекистон
Республикаси
Миллий
хавфсизлик
хизмати
раисини
тайинлаш
ҳамда
уларни
лавозимидан
озод
этиш
тўғрисидаги
фармонларини
тасдиқлайди
;
тўртинчидан
,
м
a
мл
a
к
a
тнинг
a
м
a
лд
a
ги
Пр
e
зид
e
нти
ўз
в
a
зиф
a
л
a
рини
б
a
ж
a
р
a o
лм
a
йдиг
a
н
ҳ
o
л
a
тл
a
рд
a
унинг
в
a
зиф
a
в
a
в
a
к
o
л
a
тл
a
ри
в
a
қтинч
a
Ўзб
e
кист
o
н
Р
e
спублик
a
си
O
лий
Ma
жлиси
С
e
н
a
ти
Р
a
исининг
зимм
a
сиг
a
юкл
a
тил
a
ди
;
бешинчидан
,
Сенат
ва
Сенат
аъзоси
давлат
ҳокимияти
ва
бошқаруви
органларининг
мансабдор
шахсларига
уларнинг
ваколатларига
кирадиган
масалалар
юзасидан
асослантирилган
тушунтириш
бериш
ёки
нуқтаи
назарини
баён
қилиш
талаби
билан
парламент
сўрови
йўллашга
ҳақли
;
олтинчидан
,
Сенатнинг
Раиси
,
Сенат
аъзолари
умумий
сонининг
камида
тўртдан
бир
қисмидан
иборат
сенаторлар
гуруҳи
Конституциявий
судда
кўриб
чиқиш
учун
масалалар
киритиш
ҳуқуқига
эга
.
Умуман
,
Олий
Мажлис
палаталарининг
конституциявий
мақоми
ҳокимиятлар
бўлиниши
1
Азизхўжаев
А
.
А
.
Чин
ўзбек
иши
. -
Т
.: “
Ўзбекистон
”
нашриёти
,
2011. 293-
бет
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
60
принципига
мувофиқ
белгиланган
.
Миллий
парламентимиз
ўз
зиммасига
юклатилган
вазифаларни
бажариш
,
ижро
этувчи
ҳокимият
фаолияти
устидан
самарали
парламент
назорати
олиб
бориш
ҳамда
суд
ҳокимиятининг
олий
органларини
шакллантиришда
иштирок
этиш
учун
зарур
ваколатларга
эга
.
Ўзбекистон
Республикасининг
давлат
механизмини
ўрганиш
жараёнида
шу
нарса
маълум
бўладики
,
Ўзбекистонда
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувини
демократлаштириш
йўлида
амалга
оширилган
ислоҳотлар
натижасида
давлат
ҳокимияти
тизимида
ҳокимиятлар
бўлиниши
принципига
мувофиқ
,
ўзаро
тийиб
туриш
ва
манфаатлар
мувозанатининг
самарали
механизми
қарор
топди
.
Ўз
навбатида
эътибор
қаратиш
лозим
бўлган
яна
бир
муҳим
жиҳат
мавжуд
:
мазкур
механизмда
ҳокимият
органлари
ўз
ваколатларини
бир
-
бирларидан
мустақил
амалга
оширадилар
,
лекин
бу
уларнинг
тамоман
алоҳида
-
алоҳида
фаолият
кўрсатишларини
англатмайди
,
аксинча
,
улар
бир
-
бирлари
билан
узвий
боғлиқдирлар
.
Буни
гўёки
механик
соатнинг
ишлаш
механизмига
қиёс
қилиш
мумкин
:
ундаги
ҳар
бир
детал
бутун
механизмнинг
барқарор
ишлаши
учун
ўз
вазифасини
вақтида
ва
белгиланган
параметрларга
мувофиқ
амалга
ошириши
лозим
.
Биргина
қисмнинг
ишдан
чиқиши
,
бутун
механизмнинг
ишламаслигига
ёки
нотўғри
ишлашига
сабаб
бўлади
.
Шу
ўринда
мамлакатимизда
давлат
ҳокимияти
ва
бошқарувини
демократлаштириш
соҳасида
амалга
оширилаётган
ислоҳотларнинг
бардавом
эканлигини
таъкидлаш
жоиз
.
Зеро
,
аҳолининг
ҳуқуқий
онг
ва
маданият
даражаси
ошиб
бориши
,
жамият
ва
давлат
фаолиятини
бошқаришнинг
тобора
демократлаштирилиши
ва
фуқаролик
жамиятининг
барқарор
ривожланиб
бориши
шуни
тақозо
этади
.
Бизнингча
,
бу
жараённинг
узвий
давоми
сифатида
ислоҳотларнинг
навбатдаги
босқичларида
қуйидаги
ўзгаришларни
жорий
этиш
зарурати
пайдо
бўлмоқда
:
биринчидан
,
қонунларни
ишлаб
чиқиш
фаолияти
билан
профессионаллик
асосида
шуғулланувчи
Қонунчилик
палатаси
депутатларининг
қонунчилик
ташаббуслари
ва
фаолликларини
янада
жонлантириш
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ислом
Каримов
томонидан
2010
йил
27
январь
куни
янги
сайланган
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
биринчи
қўшма
мажлисида
таъкидланганидек
, “
Кейинги
беш
йил
мобайнида
Қонунчилик
палатасига
тақдим
этилган
297
та
қонун
лойиҳасидан
атиги
44
таси
депутатлар
ташаббуси
билан
киритилган
.
Айни
пайтда
, 42
та
қонун
лойиҳаси
бевосита
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
томонидан
тақдим
этилган
, 160
тадан
зиёд
қонун
лойиҳаси
эса
мамлакатимиз
ҳукумати
томонидан
киритилган
бўлиб
,
уларнинг
аксарият
қисми
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
фармонлари
ва
қарорларининг
ижросини
таъминлаш
муносабати
билан
тақдим
этилган
”.
Афсуски
,
бу
борада
ҳали
ҳам
жиддий
ўзгаришлар
юз
бермаяпти
.
Масалан
,
ўтган
2011
йилда
қуйи
палата
депутатларининг
бевосита
ташаббуслари
билан
11
та
қонун
лойиҳаси
киритилган
,
улардан
фақат
учтаси
қабул
қилинган
.
Ваҳоланки
,
мазкур
йил
давомида
жами
38
та
қонун
қабул
қилиниб
,
улардан
37
таси
имзоланган
1
.
Гарчи
,
қонун
1
“XXI asr”.
ЎзЛДПнинг
ижтимоий
-
сиёсий
нашри
. 2012
йил
, 9
февраль
сони
лойиҳаларини
ишлаб
чиқиш
борасидаги
аксарият
таклифлар
ҳуқуқни
қўллаш
фаолияти
билан
шуғулланувчи
органлар
томонидан
ишлаб
чиқилаётганлиги
бир
жиҳатдан
табиий
ҳол
ҳисобланса
,
иккинчи
томондан
сиёсий
партияларнинг
ўз
дастурий
вазифаларини
амалга
оширишга
янада
кучли
эътибор
қаратишлари
лозимлигини
,
шунингдек
депутатларнинг
ўз
сайлов
округларидаги
фаолиятларини
янада
жонлантириш
зарурлигини
кўрсатмоқда
.
Бу
эса
,
“
Сиёсий
партиялар
тўғрисида
”
ги
Қонунга
сиёсий
партияларнинг
дастурларига
қўйиладиган
талабларни
конкрет
белгилаш
,
бунда
аниқ
дастурий
мақсадлар
ишлаб
чиқилишини
талаб
қиладиган
даражага
эришиш
зарурлигини
кўрсатмоқда
.
Шунингдек
,
сайлов
қонунчилигига
депутатларнинг
ўз
сайловчилари
олдидаги
масъулиятини
янада
оширишга
қаратилган
ўзгартиришлар
киритиш
ҳам
бу
борада
яхши
самара
бериши
мумкин
.
иккинчидан
,
қонун
ва
қонуности
ҳужжатлари
билан
тартибга
солинадиган
ижтимоий
муносабатлар
чегарасини
мумкин
қадар
конкрет
белгилаб
қўйиш
зарурати
пайдо
бўлмоқда
.
Мазкур
ислоҳот
қонун
чиқарувчи
ва
ижро
этувчи
ҳокимиятларнинг
ваколатларини
янада
аниқлаштириши
билан
бир
қаторда
,
жамиятда
қонунийлик
ва
ҳуқуқий
тартиботнинг
барқарорлигига
эришиш
имконини
беради
.
Бизнингча
,
Концепцияга
мувофиқ
янги
таҳрирдаги
лойиҳаси
муҳокама
қилинаётган
“
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонунида
мазкур
масалага
алоҳида
эътибор
берилса
,
мақсадга
мувофиқ
бўлур
эди
.
учинчидан
,
Конституциявий
суднинг
қабул
қилиниши
режалаштирилаётган
қонун
ва
қонуности
ҳужжатларининг
конституциявийлиги
юзасидан
назорат
функциясини
кучайтириш
,
муайян
масалаларга
доир
қонун
ҳужжатларининг
тоифасини
белгилаган
ҳолда
(
масалан
,
конституциявий
қонунларни
,
Конституцияга
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисидаги
қонунларни
,
қабул
қилиниши
Конституциянинг
ўзида
белгилаб
қўйилган
қонунлар
ва
уларга
ўзгартириш
киритиш
тўғрисидаги
қонунларни
ва
ҳ
.
к
.),
уларни
қабул
қилишдан
олдин
Конституциявий
судда
кўриб
чиқиш
амалиётини
жорий
этиш
Конституциянинг
устуворлиги
принципига
оғишмай
амал
қилинишида
яна
бир
муҳим
кафолат
бўлиб
хизмат
қилиши
мумкин
.
Умуман
,
ҳар
қандай
макон
ва
замонда
ўзаро
тийиб
туриш
ва
манфаатлар
мувозанати
тизими
ҳокимиятлар
бўлиниши
принципининг
зарурий
талаби
,
қонун
чиқарувчи
ҳокимият
эса
,
унинг
муҳим
иштирокчиси
бўлиб
қолаверади
.
Ушбу
механизмнинг
самарали
ишлаши
эса
,
биз
ўз
олдимизга
қўйган
стратегик
мақсад
–
инсонпарвар
демократик
ҳуқуқий
давлат
барпо
этишнинг
энг
биринчи
талабидир
.
