ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
54
У
.
Б
.
Каримов
ЎзР
ФА
Фалсафа
ва
ҳуқуқ
институти
тадқиқотчиси
ТАЛАБДАН
БОШҚА
ШАХС
ФОЙДАСИГА
ВОЗ
КЕЧИШ
ВА
УНИНГ
АҲАМИЯТИ
Бозор
муносабати
шароитида
иқтисодий
муносабатлар
иштирокчиларига
кенг
эркинликлар
ва
имтиёзларнинг
берилиши
мамлакат
ривожланишида
,
айниқса
,
тадбиркорликнинг
равнақ
топиши
муҳим
ўрин
тутади
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
субъектларининг
контрагентларни
эркин
танлаши
,
ўз
ҳуқуқларини
тўсқинликсиз
амалга
оширишлари
ҳамда
уларнинг
хусусий
ишларига
бирон
-
бир
кишининг
ўзбошимчалик
билан
аралашишига
йўл
қўйилмаслиги
фуқаролик
муомаласининг
диспозитив
йўналтирилганлигини
англатади
.
Фуқаролик
муомаласининг
асоси
ҳисобланган
мажбурият
муносабатларида
иштирокчиларнинг
эркин
шартнома
тузиш
ҳуқуқи
ва
мажбурият
муносабатларнинг
асосан
диспозитив
нормалар
билан
тартибга
солиниши
эса
,
нафақат
мажбурият
иштирокчиларини
ўзгартиришга
,
балки
кредиторнинг
ўзига
тешишли
талаб
қилиш
ҳуқуқидан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
имкониятини
беради
.
Талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
эркин
бозор
муносабатлари
шароитида
янгича
мазмун
касб
этганлигини
айтиб
ўтиш
лозим
.
Агар
собиқ
иттифоқ
давридаги
қонунчиликка
мувофиқ
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
фуқаролик
ҳуқуқи
субъектларидан
фақат
фуқароларга
хос
бўлган
ҳуқуқий
усул
ҳисобланган
бўлса
,
ҳамда
бу
муносабат
юридик
шахслар
ўртасида
татбиқ
этилмаган
бўлса
,
бозор
муносабатлари
шароитида
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
фуқаролар
ўртасидаги
одатдаги
маиший
конструкциядан
муҳим
иқтисодий
аҳамиятга
эга
бўлган
битимга
айланди
.
Эндиликда
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
муносабатларининг
бир
қатор
янги
усул
ва
турлари
фуқаролик
қонунчилигида
ўз
ифодасини
топди
.
Аввалги
фуқаролик
қонунчилигида
талабдан
бошқа
шахсга
воз
кечиш
одатдаги
олди
-
сотди
ва
ҳадя
шартномаси
асосида
расмийлаштирилган
бўлса
,
ҳозирги
кунда
талабдан
бошқа
шахсга
воз
кечиш
фуқаролик
ҳуқуқидаги
ўзига
хос
мустақил
битим
тури
сифатида
талқин
этилмоқда
.
Шу
билан
бирга
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечишнинг
ўзига
хос
тури
бўлган
янги
ҳуқуқий
институтлар
ҳам
бозор
муносабатлари
шароитида
янгиланган
фуқаролик
қонунчилигида
ўз
ифодасини
топганлигини
таъкидлаб
ўтиш
жоиз
.
Талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечишнинг
ана
шундай
янги
тури
–
бу
пул
талабномасидан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
эвазига
молиялаш
шартномасидир
.
Ушбу
шартнома
халқаро
амалиётда
факторинг
деб
номланади
ва
унинг
моҳиятида
турли
хилдаги
фуқаролик
-
ҳуқуқий
шартномалар
асосида
кредиторда
вужудга
келган
пулни
талаб
қилиш
ҳуқуқини
ҳақ
эвазига
банк
фойдасига
воз
кечиш
ётади
.
Талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
бозор
муносабатлари
шароитида
иқтисодий
муомала
иштирокчиларининг
тадбиркорлик
фаолиятини
юритиш
ва
пул
маблағларидан
тез
ва
самарали
фойдаланиш
имкониятини
таъминлайди
.
Бунда
товар
топширишган
,
ишни
бажарган
ёки
хизмат
кўрсатган
кредитор
қарздордан
олиши
лозим
бўлган
пул
маблағларини
арзонроқ
баҳода
банк
ёки
бошқа
молиявий
имконияти
мавжуд
бўлган
шахсга
сотади
ва
шу
орқали
ўзи
учун
муайян
маблағни
муддатидан
олдин
қўлга
киритади
.
И
.
Б
.
Зокировнинг
фикрича
,
кредиторнинг
алмашиниши
деб
,
мажбуриятда
иштирок
этаётган
кредитор
ўз
ўрнини
бошқа
шахс
билан
алмашинишига
айтилади
.
Кредиторнинг
талаб
қилиш
ҳуқуқини
бошқа
шахсга
ўтказилишига
,
агар
бу
қонун
ёки
шартномага
зид
бўлмасагина
ёки
талаб
кредиторнинг
шахси
билан
боғлиқ
бўлмасагина
йўл
қўйилади
.
Фуқаролик
ҳуқуқ
назариясида
кредиторнинг
ўзгариши
“
цессия
”,
собиқ
кредитор
эса
“
цедент
”
деб
номланади
1
.
Ҳ
.
Р
.
Раҳмонқуловнинг
фикрича
,
талабдан
воз
кечиш
қарздорга
нисбатан
бўлган
талаб
қилиш
ҳуқуқини
кредитор
томонидан
янги
шахс
,
яъни
талаб
қилишни
унинг
фойдасига
воз
кечилаётган
шахс
ва
кредитор
ўртасидаги
келишув
(
битим
)
га
асосан
амалга
оширилади
2
.
Бир
қатор
ҳуқуқшуносларнинг
таъкидлашича
,
талаб
қилиш
ҳуқуқи
(
цессия
) -
дастлабки
ва
янги
кредитор
ўртасидаги
битим
бўлиб
,
унинг
натижасида
талаб
қилиш
ҳуқуқи
бир
шахсдан
иккинчи
шахсга
ўтади
.
Бунда
икки
хил
битим
кўзга
ташланади
:
биринчидан
талаб
қилиш
ҳуқуқининг
янги
кредиторга
ўтиши
хусусидаги
–
мажбурият
-
ҳуқуқий
тусдаги
битим
ва
янги
кредиторнинг
қарздорга
нисбатан
талаб
қилиш
асосида
ётадиган
мажбурият
-
ҳуқуқий
тусдаги
битим
3
.
М
.
И
.
Брагинский
,
Е
.
А
.
Сухановлар
цессияни
турли
асосга
кўра
битим
ёки
шартнома
асосида
ҳуқуқни
бошқа
шахсга
ўтиши
сифатида
баҳолашади
4
.
О
.
А
.
Красавчиков
эса
,
цессиянинг
юридик
хатти
-
ҳаракат
категорияси
сифатида
талқин
этилади
.
Мазкур
фикрни
И
.
А
.
Полуяхтов
ҳам
давом
эттириб
,
цессия
мавжуд
ҳуқуқий
муносабатни
тасарруф
этиш
мақсадида
тузилиши
боис
фармойиш
берувчи
харак
-
терга
эга
ва
ўзида
юридик
хатти
ҳаракатни
ифодалай
-
ди
,
яъни
тарафларнинг
субъектив
эрк
иродасидан
қатъий
назар
ҳуқуқий
оқибат
келтириб
чиқаради
,
деб
ҳисоблайди
5
.
А
.
А
.
Абзалов
“
кредитор
ҳуқуқларини
бошқа
шахсга
ўтказиш
”, “
ҳуқуқ
(
талаб
)
ни
бошқа
шахсга
ўтказиш
”
ту
-
шунчалари
аралаш
ҳолда
қўлланилишига
эътибор
қаратиб
, “
кредитор
ҳуқуқларини
бошқа
шахсга
ўтказиш
нисбатан
кенг
қамровли
тушунча
. “
Ҳуқуқ
(
талаб
)
ни
бошқа
шахсга
ўтказиш
”
ўтказиш
эса
,
кредитор
ҳуқуқларини
бошқа
шахсга
ўтказиш
учун
асос
бўлиб
мажбурият
ҳуқуқини
ўтказишни
белгиловчи
битимлар
1
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқаролик
ҳуқуқ
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2009. –
Б
.390.
2
Раҳмонқулов
Ҳ
.
Мажбурият
ҳуқуқи
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2005. –
Б
.42.
3
Новоселов
А
.
Л
.
Соотношение
сделки
уступки
и
договора
,
на
основании
которого
она
совершается
.
Возражения
должника
против
требования
нового
кредитора
.
//
Арбитражная
практика
.
Специальный
выпуск
.
Уступка
права
требования
.
2001. –
С
.5;
Крашенинников
Е
.
А
.
Основные
вопросы
уступки
требования
/
Очерки
по
торговому
праву
:
Сб
.
Науч
.
труд
/
Под
ред
.
Крашенинников
Е
.
А
.
Ярославль
. 1999.
Вып
.6. –
С
.7;
Крашенинников
Е
.
А
.
О
прошении
долга
//
Хозяйство
и
право
.
2002. –
№
10. –
С
.80.
4
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Общие
положения
. –
М
.:
Статут
, 2002. –
С
.465.;
Гражданское
право
.
Т
.2.
Полутом
1 /
Отв
.
ред
.
Е
.
А
.
Суханов
. –
М
.:
Бек
, 2002. –
С
.37.
5
Красавчиков
О
.
А
.
Юридические
факты
в
советском
гражданском
праве
.
Госюриздат
, 1958. -154-157
с
.;
Полуяхтов
И
.
А
.
Гражданский
оборот
имущественных
прав
.
Дис
….
канд
.
юрид
.
наук
. –
Екатеринбург
, 2002. –
С
.9.
Муаллиф
хатто
,
ФКда
субъектив
ҳуқуқлар
(
мутлоқ
ва
нисбий
)
ўтказиш
тўғрисида
алоҳида
боб
киритилиш
лозимлиги
таъкидлайди
. 39, 66
бетлар
.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
55
ҳисобланганда
,
сўз
юритиш
ўринли
бўлади
.
Қонунга
асосан
ҳуқуқни
бошқа
шахсга
ўтиши
“
талаб
қилиш
ҳуқуқини
”
бошқа
шахсга
ўтишини
англатмайди
.
Бироқ
,
натижаси
бир
хил
бўлади
.
Яъни
,
мажбурият
ҳуқуқида
шахслар
алмашинишига
олиб
келади
.
Демак
,
амалда
-
ги
қонунчиликда
талаб
қилиш
ҳуқуқини
бошқа
шахсга
ўтказиш
фақат
шартнома
ва
қонун
асосида
ўтиши
мум
-
кинлигини
белгилаб
беради
”
1
–
деган
хулосага
келади
.
Мазкур
қоида
қонун
ҳужжатларида
ҳам
ўз
ифодасини
топганлигини
кўришимиз
мумкин
.
Амалдаги
ФКнинг
319-
моддаси
1-
қисмига
кўра
,
кредиторнинг
ўз
талабидан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечишига
,
башарти
у
қонунларга
ёки
шартномага
зид
бўлмаса
,
йўл
қўйилади
.
Қонун
асосида
ҳуқуқ
бошқа
шахсга
ўтказилганда
ҳуқуқ
ўтказувчи
ва
олувчи
томонидан
ҳуқуқни
бегоналаштиришга
қаратилган
фаол
ҳаракатлар
содир
этиши
талаб
этилмайди
.
Яъни
ҳуқуқни
бошқа
шахсга
ўтказиш
ҳақидаги
битим
,
бошқа
юридик
факт
ва
юридик
таркиб
мавжуд
бўлишини
тақазо
қилади
.
Унинг
натижасида
қонун
мажбурият
ҳуқуқини
бошқа
шахсга
ўтганлигини
белгилайди
.
Мажбурият
ҳуқуқини
қонун
асосида
ўтказишнинг
амалий
аҳамияти
,
уни
бошқа
шахсга
ўтказишдан
фарқли
равишда
,
шартнома
шартларидан
қатъий
назар
йўл
қўйилади
.
Мажбурият
бўйича
тарафлар
ўзларининг
келишувларида
бундай
ўтказишни
истисно
қилишлари
ҳам
,
уни
амалга
ошириш
имкониятини
ҳам
қарздорнинг
розилигига
боғлиқ
қилиб
қўя
олмайди
.
Талаб
қилиш
ҳуқуқини
бошқа
шахсга
ўтказиш
талаб
қилиш
ҳуқуқини
бошқа
шахсга
ўтказишга
қаратилган
барча
битимларни
ифодалаш
мумкин
бўлган
йиғма
тушунча
сифатида
кўрилиши
мумкин
.
Эътиборли
жиҳати
шундаки
,
бунда
мажбурият
бўйича
кредитор
алмашинади
.
Демак
,
фуқаролик
қонунчилигида
назарда
тутулган
,
шунингдек
назарда
тутилмаган
ҳолда
унга
зид
келмайдиган
ҳар
қандай
фуқаролик
ҳуқуқий
битим
асосида
мажбурият
ҳуқуқини
бошқа
шахсга
бегоналаштиришни
тушуниш
мумкин
.
Бу
борада
М
.
И
.
Брагинскийнинг
фикрлари
ўринлидир
.
Унинг
фикрига
кўра
,
цессия
шартномасини
кенг
доирада
мавжуд
бўлишини
эътироф
этади
.
Унинг
фикрича
,
цессия
баъзи
бир
томонлама
,
баъзида
икки
томонлама
,
баъзида
ҳақ
бараварига
,
баъзида
эса
те
-
кинга
,
баъзида
реал
ва
баъзида
консенсул
,
баъзи
ка
-
зуал
,
баъзида
абстракт
,
бунда
турли
ҳолатларда
тузи
-
ладиган
шартномадир
2
.
Талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечишда
қоидага
кўра
қарзнинг
розилигини
олиш
талаб
этилмайди
.
Бироқ
қонунда
ёки
шартномада
шундай
ҳолатнинг
белгиланиши
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечишда
қарздорнинг
розилигини
олишни
талаб
қилади
.
Қарздорнинг
розилиги
бу
ўринда
тарафлар
ўртасидаги
шартномавий
муносабатларда
янги
қиймат
ҳосил
қилмасада
ёки
мажбуриятнинг
мазмуни
ёхуд
ижронинг
туси
учун
муайян
аҳамият
касб
этмасада
,
унинг
розилигини
олмасдан
талаб
қилиш
ҳуқуқини
янги
кредиторга
ўтказиш
оқибатда
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
битимининг
ҳақиқий
эмас
деб
топилишига
олиб
келиши
мумкин
.
Бу
эса
ўз
навбатида
аввалги
1
Абзалов
А
.
А
.
Мажбуриятда
шахсларнинг
ўзгариши
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2011. –
Б
.35–36.
2
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Общие
положения
. -
М
.:
Статут
, 2002. -465
с
.;
Гражданское
право
.
Т
.2.
Полутом
1. /
Отв
.
ред
.
Е
.
А
.
Суханов
. –
М
.:
Бек
, 2002. –
С
.466.
кредитор
ва
янги
кредитор
ўртасидаги
муносабатларда
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
юзага
келтириши
мумкин
.
Чунки
,
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
битимининг
ҳақиқий
эмаслиги
натижасида
вужудга
келадиган
зарарларни
янги
кредитор
аввалги
кредитордан
талаб
қилишга
ҳақли
бўлади
.
Талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
ҳар
доим
фуқаролик
-
ҳуқуқий
битим
сифатида
“
ҳуқуққа
бўлган
ҳуқуқни
”
бошқага
ўтказишни
ёки
“
жимсиз
ашё
”
олди
-
сотдиси
,
ҳадяси
ёки
айирбошлашини
ифодалайди
.
Бинобарин
бундай
битим
предмети
сифатида
муайян
мол
-
мулкни
топшириш
эмас
,
балки
талаб
қилиш
ҳуқуқини
бошқага
ўтказиш
назарда
тутилади
.
Бошқача
айтганда
,
талаб
қилиш
ҳуқуқи
мулкий
ҳуқуқ
сифатида
бошқага
ўтказилади
ва
бунинг
натижасида
икки
тараф
ўртасидаги
шартномавий
муносабатдан
келиб
чиқадиган
ва
тарафлардан
бири
(
кредитор
)
га
тегишли
бўлган
ҳуқуқлар
учинчи
бир
шахсга
ўтказилади
.
Талаб
қилиш
ҳуқуқи
одатда
мулкий
ҳуқуқ
сифатида
бир
шахсдан
иккинчи
шахсга
ўтар
экан
,
бу
муносабатни
мулкий
ҳуқуқлар
муомаласи
сифатида
баҳолаш
мумкин
.
Шу
маънода
мулкий
ҳуқуқларнинг
муомалада
бўлиши
деганда
,
уларни
бир
шахсдан
иккинчи
шахсга
эркин
суръатда
,
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
воситалар
орқали
,
белгиланган
шаклда
расмийлаштиришлар
йўли
билан
бир
шахсдан
иккинчи
шахсга
ўтиши
тушунилади
, -
деб
таъриф
бериш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
3
.
Чунки
,
мулкий
ҳуқуқлар
кўпчилик
вазиятда
ўзини
ҳосил
қилган
моддий
неъматлардан
алоҳида
ҳолда
муомалада
бўлади
ҳамда
номоддий
неъматларга
асосланган
мулкий
ҳуқуқларнинг
муомаласи
алоҳида
қонунчилик
билан
тартибга
солинади
.
Масалан
,
қарзни
талаб
қилиш
ҳуқуқининг
бир
шахсдан
иккинчи
шахсга
ўтказилиши
,
мажбуриятда
кредиторнинг
ўзгартирилиши
,
пул
талабномасидан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечилиши
(
факторинг
)
ва
бошқаларда
мулкий
ҳуқуқни
вужудга
келтирган
предмет
–
ашё
гарчи
муомалада
бўлмасада
ёки
у
объект
сифатида
мавжуд
бўлмасада
,
унга
нисбатан
ҳуқуқ
сақланиб
қолади
.
Талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
учун
хос
бўлган
яна
бир
жиҳат
ушбу
шартномаларнинг
ҳақ
эвазига
тузилишида
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
хўжалик
суди
Пленумининг
2003
йил
28
феврадаги
110-
сонли
“
Ўзбекистон
Республикасининг
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
ҳуқуқи
билан
боғлиқ
нормаларини
қўллашнинг
айрим
масалалари
тўғрисида
”
ги
Қарорига
кўра
,
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
шартномасига
асосан
дастлабки
кредитор
асосий
мажбурият
бўйича
талаб
қилиш
ҳуқуқларини
топшириш
,
янги
кредитор
эса
бу
ҳуқуқларни
қабул
қилиш
мажбуриятини
олади
.
Талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
шартномаси
,
агарда
қонун
ҳужжатларидан
,
шартноманинг
мазмуни
ёки
моҳиятидан
бошқача
ҳол
англашилмаса
,
ҳақ
эвазига
тузилган
шартнома
ҳисобланади
.
Талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечилганда
дастлабки
кредитор
асосий
мажбурият
бўйича
шахс
алмаштирилиши
муносабати
билан
мажбуриятдан
чиқади
.
3
Амонов
З
.
А
.
Мулкий
ҳуқуқлар
фуқаролик
ҳуқуқининг
объекти
сифатида
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2010. –
Б
.84.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
56
Пленум
қарорида
кўрсатилишича
,
судлар
кредиторнинг
ҳуқуқларини
бошқа
шахсга
ўтказиш
билан
боғлиқ
низоларни
кўришда
бундай
ишлар
бўйича
янги
кредиторнинг
ҳуқуқни
ўтказилиши
натижасида
дастлабки
кредитордан
оладиган
мажбуриятлар
ҳажмини
аниқлаш
муҳим
масала
эканлигини
инобатга
олишлари
лозим
.
Агар
қонунда
ёки
шартномада
бошқача
тартиб
назарда
тутилган
бўлмаса
,
дастлабки
кредиторнинг
ҳуқуқи
янги
кредиторга
ҳуқуқ
ўтиш
пайтида
мавжуд
бўлган
ҳажмда
ва
шартлар
асосида
ўтади
.
Янги
кредиторга
,
хусусан
,
пул
мажбуриятининг
бажарилишини
таъминлайдиган
ҳуқуқлар
(
масалан
:
боқиманда
ундириш
ва
ҳ
.
к
),
шунингдек
талаб
билан
боғлиқ
бошқа
ҳуқуқлар
,
шу
жумладан
тўланмаган
фоизларга
бўлган
ҳуқуқ
ҳам
ўтади
.
Ваҳоланки
,
пул
мажбуриятида
кредитор
ўзгарган
ҳар
қандай
ҳолда
ҳам
дастлабки
кредитордан
янги
кредиторга
барча
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
ўтади
.
Талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
муносабатларини
тартибга
солувчи
амалдаги
қонунчилик
талабдан
воз
кечиш
билан
боғлиқ
барча
ҳуқуқий
конструкцияларни
қамраб
олмаслигини
таъкидлаб
ўтиш
лозим
.
Бу
ҳолат
энг
аввало
ФКнинг
319-321-
моддалари
қоидаларининг
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
бўйича
ФКда
белгиланган
“
мулкий
ҳуқуқлар
олди
-
сотдиси
”,
“
талаб
қилиш
ҳуқуқининг
ҳадия
қилиниши
”, “
пул
талабномасидан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
эвазига
молиялаш
(
факторинг
)”
каби
конструкциялар
учун
умумий
бўлган
барча
қоидаларни
ифодаламаслиги
билан
боғлиқ
.
Шу
сабабли
ҳам
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
муносабатларини
тартибга
солишга
қаратилган
ва
барча
контрукциялар
учун
хос
бўлган
умумий
қоидаларнинг
ФКнинг
умумий
қисмида
белгилаш
лозим
бўлади
.
Фикримизча
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
битимларини
тузиш
ва
уларнинг
мазмунини
белгилаш
мазкур
нормалар
муҳим
ўрин
тутиши
билан
бирга
,
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётида
вужудга
келиши
мумкин
бўлган
низоларнинг
олдини
олишга
хизмат
қилар
эди
.
Н
.
К
.
Жамолов
ЎзР
ФА
Фалсафа
ва
ҳуқуқ
институти
тадқиқотчиси
ЮРИДИК
ФАКТЛАРНИ
БЕЛГИЛАШ
БЎЙИЧА
ҲУҚУҚНИ
ҚЎЛЛАШ
АМАЛИЁТИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
бугунги
кунда
юридик
фактларни
белгилаш
борасида
муайян
тажрибага
эга
бўлса
-
да
,
янгиланиб
бораётган
ва
кундан
-
кунга
ўзгаришлар
ва
қўшимчалар
киритилиб
бораётган
фуқаролик
қонунчилиги
негизида
такомиллашиши
талаб
этилади
.
Бу
ҳолат
авваламбор
,
амалда
юридик
фактларни
белгилашнинг
тўлиқ
рўйхати
мавжуд
эмаслиги
билан
ҳам
боғлиқдир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
юқорида
эътироф
этилган
қарорида
ҳам
бу
ҳолатга
эътибор
қаратииб
,
судларга
шундай
кўрсатмалар
берилади
:
Судлар
ФПКнинг
283-
моддасида
кўзда
тутилган
суд
йўли
билан
белгиланадиган
фактлар
рўйхати
қатъий
эмаслигини
эътиборга
олган
ҳолда
,
юридик
аҳамиятга
эга
бўлган
фактларни
белгилаш
тўғрисидаги
ишларнинг
судларга
тааллуқлилиги
ҳақидаги
қонун
талабларини
аниқ
бажаришлари
лозим
.
Судлар
юридик
аҳамиятга
эга
бўлган
бошқа
фактларни
ҳам
,
жумладан
:
–
оталик
фактларини
,
оталикни
қайд
қилиш
фактларини
,
1968
йил
1
октябргача
туғилган
болаларга
нисбатан
оталикни
тан
олганлик
(
белгилаганлик
)
фактларини
;
–
ихтирони
жорий
этиш
фактларини
,
таклифнинг
рационализаторлик
сифатида
тавсифланганлик
факт
-
ларини
;
–
бинога
,
пайга
,
автомобилга
ва
бошқа
махсус
рўйхатдан
ўтказиладиган
мулкка
эгалик
қилиш
факт
-
ларини
;
–
никоҳдан
ажралишмасдан
,
лекин
оилавий
муно
-
сабатлар
тугатилганидан
сўнг
иморатнинг
эр
-
хотиндан
бирининг
маблағларига
қурилганлик
фактларини
;
–
суғурта
гувоҳномасининг
қарашлилиги
фактла
-
рини
;
–
фуқаронинг
ёки
унинг
ота
-
онасининг
Иккинчи
Жаҳон
уруши
даврида
эвакуация
қилинганлик
фактла
-
рини
ҳам
белгилашга
ҳақлидирлар
.
Албатта
,
юридик
фактни
белгилашга
доир
масалалар
фақат
суд
тартибида
ҳам
этилмайди
ва
юридик
фактни
белгилаш
билан
боғлиқ
муносабатлар
субъектлари
доираси
жуда
кенг
ва
хилма
-
хил
эканлигини
ҳисобга
олсак
,
судларда
асосан
низоли
ва
мулкий
манфаатли
ҳолатлар
билан
боғлиқ
юридик
фактларни
белгилаш
назарда
тутилишини
айтиб
ўтиш
мумкин
.
Шу
ўринда
.
Ш
.
Ш
.
Шорахметовнинг
қуйидаги
фикрларини
келтириб
ўтиш
лозим
:
амалдаги
қонунларда
белгилашнинг
бошқача
(
судсиз
)
тартиби
назарда
тутилган
фактларни
белгилаш
тўғрисидаги
аризалар
суд
тартибида
кўрилиши
мумкин
эмас
.
Жумладан
:
а
)
иш
стажини
(
пенсия
тайинлаш
учун
,
вақтинча
меҳнатга
лаёқатсизлик
,
хомиладорлик
ва
бола
туғилиши
муносабати
билан
нафақа
тайинлаш
учун
иш
ҳақига
фоизли
қўшимчаларни
қўшиб
ҳисоблаш
учун
,
узоқ
йиллар
қилган
хизмати
учун
бир
йўла
мукофот
пули
тўлаш
учун
ва
х
.
к
)
аниқлаш
тўғрисидаги
;
б
)
ҳақиқий
ҳарбий
хизматни
ўтаганлик
,
партизан
қисмида
бўлганлик
,
жангларда
яраланганлик
тўғрисидаги
;
PDF created with pdfFactory Pro trial version
