ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
37
М
.
К
.
Уразалиев
Юридик
фанлар
номзоди
СУД
ИЖРОЧИЛАР
ФАОЛИЯТИНИНГ
ИСЛОҲ
ЭТИЛИШИ
ҲАҚИДА
Ўтган
йиллар
мобайнида
мамлакатимизда
ижтимоий
ҳаётнинг
барча
жабҳалари
каби
суд
-
ҳуқуқ
соҳасида
ҳам
ислоҳотлар
амалга
ошириляпти
,
жумладан
,
ижро
иши
юритишнинг
ислоҳ
қилинишидир
.
Ижро
этиш
билан
боғлиқ
масалалар
охирги
вақтларда
ҳуқуқда
энг
кўп
муҳокама
қилинадиган
масалалардан
бирига
айланди
.
Бу
масала
давлат
томонидан
фуқароларнинг
ҳуқуқ
,
эркинликлари
ва
қонуний
манфаатларини
қай
даражада
ҳимоя
қилинаётганлиги
самарадорлиги
муаммоларини
ўз
ичига
олади
.
Мустақилликни
қўлга
киритганимиздан
кейин
Республикамизда
ҳуқуқий
демократик
давлат
барпо
этиш
йўлини
танладик
.
Ҳуқуқий
давлатнинг
асосий
вазифаларидан
бири
–
адолатни
,
жамиятда
қонунийликни
ўрнатиш
ва
,
аввало
,
суд
қарорларини
тез
ва
аниқ
ижро
этиш
катта
аҳамиятга
эгадир
.
Ижро
иши
юритиш
–
давлатимиз
ҳуқуқ
тизимидаги
ривожланиб
келаётган
ва
бугунги
кунда
долзарб
аҳамиятга
эга
ҳуқуқ
соҳаси
ҳисобланади
.
Ижро
иши
юритишнинг
қонунчилиги
асоси
конституциявий
нормаларда
ўз
аксини
топган
бўлиб
,
давлат
ва
суд
томонидан
фуқаролар
ва
инсоннинг
ҳуқуқ
ва
эркинликлари
ҳимоясини
кафолатлайди
.
Ижро
иши
юритиш
фаолиятини
тартибга
солувчи
“
Суд
ҳужжатлари
ва
бошқа
органлар
ҳужжатларини
ижро
этиш
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикасининг
Қонуни
1
2001
йил
29
августда
қабул
қилиниб
,
бугунги
кунгача
қонунчиликка
жуда
катта
ўзгартиришлар
киритилди
.
Гувоҳ
бўлганимиздек
,
илгари
ижро
иши
юритиш
билан
боғлиқ
қоидалар
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
билан
тартибга
солинган
ва
фуқаролик
суд
ишлари
юритишнинг
бир
қисми
бўлиб
ҳисобланган
Ушбу
қонуннинг
қабул
қилиниши
билан
ижро
иши
юритиш
ҳуқуқнинг
алохида
мустақил
соҳаси
эканлиги
аниқ
равшан
бўлди
.
Ижро
иши
юритишни
такомиллаштириш
ҳамда
ушбу
соҳадаги
мутахассисларни
тайёрлаш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
ҳузуридаги
Суд
Департаментининг
суд
қарорларини
ижро
этиш
,
моддий
-
техника
жиҳатдан
ва
молиявий
таъминлаш
тизимини
янада
такомиллаштириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
”
ги
2007
йил
1
ноябрдаги
ПҚ
-722
сонли
Қарори
2
билан
юридик
йўналишдаги
олий
таълим
муассасалари
ўқув
дастурларига
"
Ижро
иши
юритиш
"
мустақил
фани
киритилди
.
Қонунга
асосан
илк
бор
давлат
ижро
ҳокимияти
органлари
тизимида
мустақил
орган
сифатида
ташкил
этилган
Суд
департаментининг
суд
ижрочилари
зиммасига
суд
ҳужжатлари
ва
бошқа
органлар
ҳужжатларининг
мажбурий
ижросини
таьминлаш
ваколати
юклатилди
.
Суд
ижрочилари
давлат
хизматчилари
,
мансабдор
шахслар
ҳисобланади
ва
катта
ҳуқуқларга
эга
.
Айнан
суд
ижрочилари
фуқаролар
ва
ташкилотларнинг
бузилган
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилишнинг
охирги
босқичида
туриб
,
уни
ҳал
этиш
ваколатига
эга
1
Ўзбекистон
Республикаси
Қонун
хужжатлари
тўплами
2001
йил
№
21, 145.
2
Ўзбекистон
Республикаси
Қонун
хужжатлари
тўплами
2007
йил
№
45, 541.
бўладилар
.
Суд
ҳужжатлари
ва
бошқа
орган
ҳужжатларининг
паст
даражадаги
фактик
ижроси
нафақат
фуқаролар
ва
ташкилотларнинг
ҳуқуқлари
бузилишига
,
балки
бошқа
салбий
оқибатларга
олиб
келади
.
Ўз
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилаётган
шахслар
бузилган
ҳуқуқларини
фақат
назарий
тан
олиниши
эмас
,
балки
амалий
,
реал
ҳимоя
қилинишини
кутадилар
.
Ижро
иши
юритишда
суд
ва
бошқа
органлар
ҳужжатлари
ижро
этилиб
,
ҳуқуқ
субъектларининг
ҳуқуқлари
ва
қонуний
манфаатлари
ҳимоя
қилинади
.
Ижро
иши
юритиш
вақтида
суд
ижрочиси
ҳуқуқи
бузилган
инсон
ёки
фуқаронинг
суд
томонидан
чиқарилган
қонуний
қарори
ёки
ҳукми
асосида
тиклар
экан
,
ўз
ўрнида
бундай
ҳаракат
бошқалар
учун
уларнинг
қонуний
ҳуқуқ
ва
манфаатларига
зарар
етказмаслик
учун
даъват
этишга
қаратилган
бўлади
.
Ижро
иши
юритишнинг
моҳияти
қонунда
назарда
тутилган
тартибда
қарздорга
нисбатан
ундирувчининг
қонуний
талабларини
қондиришга
қаратилган
мажбурлов
чоралари
(
мажбурий
ижро
)
қўллашдан
иборатдир
3
.
Ижро
иши
юритишнинг
асосий
вазифаси
бу
–
суд
ва
бошқа
органлар
ҳужжатларини
ўз
вақтида
ва
аниқ
ижро
этиш
,
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилигида
назарда
тутилган
фуқаролар
ва
ташкилотларнинг
ҳуқуқ
,
эркинлик
ва
қонуний
манфаатларини
ҳимоя
қилишдир
.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2001
йил
22
сентябридаги
“
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
ҳузуридаги
“
Суд
қарорларини
ижро
этиш
,
судлар
фаолиятини
моддий
-
техник
жиҳатдан
ва
молиявий
таъминлаш
департаменти
тўғрисида
”
ги
Низомни
тасдиқлаш
тўғрисидаги
Қарор
4
асосида
Суд
департаментининг
ташкил
этилиши
ҳамда
2006
йилнинг
31
августида
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
томонидан
“
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
ҳузуридаги
Суд
қарорларини
ижро
этиш
,
судлар
фаолиятини
моддий
-
техник
жиҳатдан
ва
молиявий
таъминлаш
департаменти
фаолиятини
янада
такомиллаштириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
”
ги
Қарорнинг
5
қабул
қилиниши
,
шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
ҳузуридаги
Суд
қарорларини
ижро
этиш
,
судлар
фаолиятини
моддий
-
техник
жиҳатдан
ва
молиявий
таъминлаш
департаменти
Низомининг
янги
таҳрирда
қабул
қилиниши
ва
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Сенатининг
2008
йил
4-5
декабрь
кунлари
бўлиб
ўтган
ўн
олтинчи
ялпи
мажлисида
маъқулланган
“
Ижро
иши
юритиш
такомиллаштирилиши
муносабати
билан
Ўзбекистон
Республикасининг
айрим
қонун
ҳужжатларига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонуни
6
кабул
қилиниши
ижро
иши
юритишда
туб
бурилишлардан
бири
бўлди
.
Бунда
ижро
этиш
билан
боғлиқ
3
Тухташева
У
.
А
.
Ижро
иши
юритиш
.
Дарслик
–
Т
.:
ТДЮИ
2009, 12
б
.
4
Ўзбекистон
Республикаси
Қонун
хужжатлари
тўплами
2001
йил
№
9, 55.
5
Ўзбекистон
Республикаси
Қонун
хужжатлари
тўплами
2006
йил
№
36, 360.
6
Ўзбекистон
Республикасининг
Ижро
иши
юритиш
такомиллаштириш
муносабати
билан
Ўзбекистон
Республикасининг
айрим
қонун
хужжатларига
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисидаги
№
199
сонли
Қонун
. “
Халқ
сўзи
”
газетаси
15
январ
2009
йил
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
38
муносабатлар
батафсил
тартибга
солиниб
,
қатор
янги
институтлар
,
жумладан
,
суд
ижрочисининг
мақоми
белгиланиб
,
унинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
доираси
аниқ
белгилаб
берилди
.
Ундан
ташқари
турли
тоифадаги
суд
қарорларини
ижро
этиш
ишларининг
хусусиятидан
келиб
чиқиб
алоҳида
тартиблари
мустаҳкамлаб
қўйилди
.
Мазкур
Қонун
билан
Ўзбекистон
Республикасининг
Жиноят
,
Жиноят
-
процессуал
,
Фуқаролик
процессуал
,
Хўжалик
процессуал
кодексларига
,
Ер
кодексига
,
Маъмурий
жавобгарлик
тўғрисидаги
кодексга
,
шунингдек
, «
Суд
ҳужжатлари
ва
бошқа
органлар
ҳужжатларини
ижро
этиш
тўғрисида
»
ги
, «
Ўзбекистон
Республикасининг
Давлат
чегараси
тўғрисида
»
ги
, «
Деҳқон
хўжалиги
тўғрисида
»
ги
ва
«
Банкротлик
тўғрисида
»
ги
қонунларига
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритилди
.
Қонунга
биноан
Жиноят
-
процессуал
кодексига
киритилган
ўзгартишлар
тўртта
моддани
ўз
ичига
олган
бўлиб
,
суд
қарорларини
ижро
этиш
билан
боғлиқ
процессуал
қоидаларни
такомиллаштиришни
назарда
тутади
.
Хусусан
,
суд
қарорларини
бажаришдан
бўйин
товлаганлик
ёки
ижро
этишга
тўсқинлик
қилганлик
билан
боғлиқ
жиноятларга
ўз
вақтида
чек
қўйиш
,
бундай
ҳатти
-
ҳаракатлар
учун
жазонинг
муқаррарлигини
таъминлаш
,
шунингдек
,
суд
қарорларини
мажбурий
ижро
этиш
чоғида
суриштирувнинг
сифатини
ошириш
мақсадида
“
Суриштирув
органлари
”
деб
номланган
38-
модда
янги
9-
банд
билан
тўлдирилди
.
Ушбу
банд
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
ҳузуридаги
Суд
қарорларини
ижро
этиш
,
судлар
фаолиятини
моддий
-
техник
жиҳатдан
ва
молиявий
таъминлаш
департаментининг
ҳамда
унинг
ҳудудий
бошқармаларининг
суд
ҳужжатлари
ва
бошқа
органлар
ҳужжатларининг
мажбурий
ижросини
амалга
ошириш
ваколатига
эга
бўлган
мансабдор
шахсларига
вояга
етмаган
ёки
меҳнатга
лаёқатсиз
шахсларни
,
ота
-
онани
моддий
таъминлашдан
бўйин
товлашга
,
суд
қарорини
бажармасликка
,
шунингдек
,
банд
солинган
мол
-
мулкни
қонунга
хилоф
равишда
тасарруф
этишга
доир
ишлар
бўйича
суриштирувни
амалга
ошириш
ваколатини
берди
.
Хулоса
ўрнида
шуни
таъкидлаш
ўринлики
,
бугунги
кунда
мамлакатимизда
ижро
иши
юритиш
тизими
такомилаштирилиб
,
ислоҳ
этилиб
борилмоқда
.
Бу
эса
ўз
навбатида
жамият
ҳаётидаги
энг
муҳим
масалалардан
бири
бўлмиш
суд
ва
бошқа
органлар
ҳужжатлари
ўз
вактида
ижро
этилиб
,
ҳуқуқ
субъектларининг
ҳуқуқлари
ва
қонуний
манфаатлари
ҳимоя
қилинишига
замин
яратади
.
О
.
Маҳкамов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
СОЛИҚ
ЁКИ
БОШҚА
МАЖБУРИЙ
ТЎЛОВЛАРНИ
ТЎЛАШДАН
БЎЙИН
ТОВЛАШНИ
КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШДА
СОЛИҚ
ТУШУНЧАСИ
ВА
БЕЛГИЛАРИНИНГ
АҲАМИЯТИ
Ўзбекистон
Республикасида
бозор
муносабатларига
ўтилган
пайтдан
эътиборан
солиқлар
ҳақида
,
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
масаласига
алоҳида
эътибор
берила
бошланди
.
Бу
тасодифий
бир
ҳол
эмас
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
солиқ
ва
бошқа
мажбурий
тўловлар
давлат
бюджетининг
асосий
манбаларидан
бири
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикасида
бозор
иқтисодиётига
ўтилиши
,
тадбиркорликнинг
ривожланиши
,
корхоналарнинг
янги
ташкилий
тузилмалари
вужудга
келиши
ва
мулк
шаклларининг
ранг
-
баранглиги
солиқ
қонунчилигининг
жадал
ривожланишига
ва
солиқ
соҳасидаги
ҳуқуқий
муносабатларнинг
шаклланишига
имконият
яратди
.
Шу
билан
бир
вақтда
жиноятларнинг
янги
тури
–
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
пайдо
бўлди
.
Мазкур
қилмишнинг
содир
этилиши
натижасида
давлатга
жуда
кўп
миқдорда
зарар
етказилади
,
чунки
бюджет
даромадининг
негизини
ташкил
этувчи
маблағлар
бюджетга
тушмайди
ва
мажбурий
тўловлар
ҳисобидан
ташкил
этиладиган
давлат
бюджетдан
ташқари
фондлар
лозим
даражада
шакллантирилмайди
.
Солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жавобгарлик
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
184-
моддасида
назарда
тутилган
.
Мазкур
модда
бланкет
диспозицияли
бўлиб
,
солиқ
жиноятларини
квалификация
қилиш
учун
зарур
бўлган
тушунчалар
солиқ
қонунчилигида
берилган
.
Шу
сабабли
солиқ
қонунчилигига
киритилган
ўзгартишлар
муқаррар
тарзда
жиноятни
квалификация
қилишга
ҳам
ўз
таъсирини
кўрсатади
.
Масалан
,
солиқ
тушунчасининг
мазмунига
берилган
таърифда
унинг
мажбурийлик
белгиси
тушириб
қолдирилса
,
солиқ
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жиноий
жавобгарликка
тортиш
асослари
амалда
мавжуд
бўлмайди
.
Бинобарин
,
ўрганилаётган
жиноятнинг
таркибини
таҳлил
қилиш
ва
квалификациясининг
ўзига
хос
хусусиятларга
тўхталишдан
олдин
ушбу
масалага
оид
атамалар
ва
уларнинг
мазмунини
аниқлаб
олиш
лозим
,
чунки
солиқ
қонунидаги
тушунчалар
солиқ
соҳасидаги
жиноятлар
,
хусусан
солиқ
ёки
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашдан
бўйин
товлаш
учун
жиноий
жавобгарликни
белгилашда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Бунда
“
солиқ
”, “
бошқа
мажбурий
тўловлар
”,
“
солиқ
тўлашдан
бўйин
товлаш
”
ва
“
солиқ
жиноятлари
”
каби
тушунчаларнинг
мазмунини
аниқлаш
айниқса
,
муҳим
роль
ўйнайди
.
Мазкур
таҳлилимизни
айнан
“
солиқ
”
тушунчасининг
мазмуни
ва
хусусиятига
бағишлаш
,
бизнингча
,
ўринли
бўлади
.
Илмий
адабиётларда
солиқ
қонунчилигининг
мазкур
асосий
тушунчаси
олимлар
ва
амалиётчилар
томонидан
ҳар
хил
талқин
қилинади
.
Ваҳоланки
,
“
солиқ
”
тушунчасининг
аниқ
ва
тўлиқ
таърифи
давлат
