ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
55
Х
.
З
.
Қўчқоров
ТДЮИ
ўқитувчиси
НАЗОРАТ
ТАРТИБИДА
ИШ
ЮРИТИШНИНГ
ТУШУНЧАСИ
,
МОҲИЯТИ
ВА
АҲАМИЯТИ
Ўзбекистонда
суд
–
давлат
ҳокимиятининг
ўзига
хос
хусусиятга
эга
бўлган
мустақил
тармоғи
сифатида
намоён
бўлади
.
Суд
–
ҳокимиятнинг
мустақил
тармоғи
бўлиб
,
табиатан
қонун
чиқарувчи
ва
ижро
ҳокимиятларидан
тубдан
фарқ
қилади
.
Суд
ҳокимиятининг
давлатнинг
бошқа
тузилмаларидан
мустақиллиги
мамлакатдаги
ҳуқуқ
устуворлиги
,
эркин
-
лик
ва
адолат
ғояларига
жиддий
эътибордан
гувоҳлик
беради
.
Жиноят
ишларини
кўришда
судлар
томонидан
чиқарилаётган
ҳукм
,
ажрим
ва
қарорлар
ҳақида
сўз
борганда
,
уларни
қонунийлиги
,
асослилиги
ва
адолат
-
лилиги
тўғрисида
гапирмасликни
иложи
йўқ
.
Чунки
суд
чиқарган
ҳукм
,
ажрим
ва
қарорларни
қадр
-
қиммати
ва
аҳамияти
ҳам
ушбу
мезон
билан
ўлчанилади
.
Қонуний
кучга
кирган
суд
қарорларини
назорат
тартибида
қайта
кўриш
жиноят
процессининг
асосий
босқичларидан
ҳисобланади
.
Шу
билан
бирга
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқининг
асосий
институти
ҳамдир
.
Жиноят
-
процессуал
ҳуқуқининг
бу
институти
аҳамияти
ғоят
катта
.
Бу
институтнинг
аҳамияти
ва
моҳияти
борасида
аниқ
бир
тушунчага
эга
бўлиш
учун
,
назорат
тартибида
иш
қўзғатиш
асосларини
,
назорат
тартибида
иш
қўзғатишнинг
процессуал
воситалари
-
дан
фойдаланиш
ваколатларига
эга
бўлган
субъектлар
,
назорат
тартибида
қонуний
кучга
кирган
ҳукм
,
ажрим
ва
қарорларини
қайта
кўришни
процессу
-
ал
тартиби
,
назорат
тартибида
иш
кўрган
судларнинг
қарорлари
ва
назорат
инстанция
судларининг
вако
-
латлари
билан
боғлиқ
бўлган
бир
қатор
ҳуқуқий
маса
-
лаларни
билиб
олиш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Суди
Пленуми
-
нинг
қароридан
ташқари
,
республикамиздаги
ҳамма
судларнинг
қонуний
кучга
кирган
ҳукм
ажрим
ва
қарорлари
,
қонунда
кўрсатилган
мансабдор
шахслар
-
нинг
назорат
тартибида
келтирилган
протестлари
бўйича
назорат
тартибида
иш
кўрувчи
судлар
томони
-
дан
қайтадан
кўрилиши
мумкин
.
Бу
ҳолат
Жиноят
-
процессуал
Кодексининг
478-
моддаси
3-
бандида
ўз
ифодасини
топган
.
Суд
ҳукм
,
ажримлари
ва
қарорларни
назорат
тартибида
қайта
кўришнинг
моҳияти
қонуний
кучга
кир
-
ган
ажрим
ва
қарорларидаги
аниқланган
камчиликлар
-
ни
тузатишдан
иборат
.
Бу
борада
ғайриқонуний
ва
асослантирилмаган
суд
қарори
қайси
суд
томонидан
қабул
қилингани
ва
у
қабул
қилингандан
сўнг
қанча
вақт
ўтгани
эътиборга
олинмайди
.
ЖПК
нинг
497
1
-
моддасига
кўра
,
суднинг
қонуний
кучга
кирмаган
ҳукмлари
устидан
апелляция
тартиби
-
да
шикоят
бериш
ёки
протест
билдириш
мумкин
. 498-
моддасида
маҳкум
,
унинг
ҳимоячиси
,
қонуний
вакили
,
шунингдек
жабрланувчи
,
унинг
вакили
суднинг
қонуний
кучга
кирган
ҳукми
ва
ажрими
устидан
,
агар
иш
апел
-
ляция
тартибида
кўрилган
бўлмаса
,
кассация
тартиби
-
да
шикоят
беришга
ҳақлидир
.
Демак
,
суднинг
қонуний
кучга
кирган
ҳукми
ва
ажримидаги
камчиликлар
касса
-
ция
инстанция
судлари
томонидан
келтирилган
шикоят
ва
протестлар
бўйича
қайта
кўриш
билан
тузатилади
.
Ўзбекитсон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
тушунтириш
беришича
,
ЖПК
482-
моддасига
мувофиқ
назоарт
инстанцияси
суди
шикоят
(
протест
)
да
баён
этилган
важлар
билангина
чегараланмасдан
,
суд
қарорларининг
қонунийлиги
,
асослилиги
ва
адолатли
-
лигини
тўла
ҳажмда
(
тафтиш
тартибида
)
текширишга
мажбур
.
1
Ушбу
нормани
белгилаб
қўйилиши
,
жиноят
иш
-
ларини
назорат
тартибида
кўриш
босқичи
муҳим
аҳамиятига
эга
эканлигини
кўрсатиб
турибди
.
Шундай
экан
,
назорат
тартибида
иш
юритиш
ин
-
ститути
учун
эҳтиёж
борми
?
Агар
бўлса
,
бундай
зару
-
рият
нималарга
асосланган
деган
табиий
савол
туғилади
.
Бу
борада
Саҳаддинов
суд
тизимини
янада
ри
-
вожлантириш
учун
янги
киритилган
апелляция
тарти
-
бида
ишларни
кўришни
қолдириб
,
кассация
тартибида
ишларни
кўриш
тартибидан
воз
кечиш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
,
чунки
ҳозирги
пайтда
апелляция
иш
юритуви
тўла
равишда
кассация
тартибида
иш
юритувига
нисбатан
ишни
кенгроқ
,
ҳар
томонлама
ва
холисона
текшириш
учун
мустақил
суд
босқичи
сифа
-
тида
ўзини
намоён
қилади
.
Бу
эса
кассация
босқичини
олиб
ташлаб
,
унинг
ўрнига
назорат
тартибида
ишлар
-
ни
кўриш
босқичини
ривожлантирсак
,
суд
тизими
учун
ниҳоятда
катта
фойда
келтирган
бўлар
эдик
2
деган
фикрни
илгари
суради
.
Дарҳақиқат
,
назарий
жиҳатдан
апелляция
ва
кассация
тизимларига
эътибор
берсак
,
Ўзбекистон
ҳудудида
икки
бир
-
бирига
қарши
бўлган
ҳуқуқ
тизим
-
лари
тўқнаш
келган
,
биринчиси
бу
романо
-
герман
(
кон
-
тинентал
)
ҳуқуқи
.
Мазкур
ҳуқуқ
тизимида
кассация
иш
юритуви
асосий
ўрин
эгаллаган
.
Иккинчиси
эса
англо
-
саксон
ҳуқуқ
тизимига
мансуб
бўлган
апелляция
тар
-
тибида
иш
юритуви
.
Агарда
бу
қарама
-
қарши
ҳуқуққа
мансуб
бўлган
институтларни
биргаликда
ҳаракатда
бўлиши
келажакда
судларни
беасос
кўрилган
жиноят
ишларининг
ҳажмини
тобора
ўсиб
боришига
олиб
ке
-
либ
,
қонунчиликни
ва
адолатни
қарор
топиши
учун
салбий
омил
сифатида
таъсир
кўрсатиши
аниқ
.
Ўзекистон
Республикасининг
Жиноят
-
процессуал
,
Хўжалик
-
процессуал
ва
Фуқаролик
-
процессуал
кодексларига
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисда
”
ги
Ўзбекистон
Республикасининг
2000
йил
14
декабрдаги
Қонуни
Жиноят
-
процессуал
қонунчилигида
туб
бурилиш
бўлди
,
десак
янглишмай
-
миз
.
Мазкур
Қонундан
келиб
чиққан
ҳолда
Пўлатов
фикрича
,
энди
кассация
инстанция
суди
жиноят
ишла
-
рини
назорат
тартибида
кўриб
чиқади
,
яъни
у
назорат
инстанциясига
айланди
.
Сўзсиз
,
суднинг
бу
инстанция
-
си
,
судлов
фаолияти
устидан
назорат
қилишнинг
муҳим
усули
бўлиб
,
судлар
йўл
қўйган
хатоларни
туза
-
тишга
,
тўғри
ва
ягона
суд
амалиётини
амалга
ошириш
-
га
ёрдам
беради
.
3
Аҳмаджонов
таъбирича
,
апелляция
,
кассация
ва
назорат
босқичларига
асосланган
фикрлар
орқали
суд
хатоларини
бартараф
этишга
эришиш
ҳамда
жазо
муқаррарлигини
таъминлаш
бугунги
куннинг
долзарб
вазифасидир
.
4
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2008
йил
15
майдаги
“
Судлар
томонидан
жиноят
ишларини
назорат
тартибида
кўриш
амалиёти
тўғрисида
”
ги
12-
сонли
Қарори
. 22
б
.
2
Сахаддинов
С
.
Ярашув
институтининг
ташкилий
-
ҳуқуқий
асослари
. DAVLAT VA HUQUQ. 2004,
№
2.
Б
.45-46.
3
Пўлатов
Б
.
Назорат
қилишнинг
муҳим
усули
.
Ҳаёт
ва
қонун
.
2001,
№
4. 40
б
.
4
Аҳмаджонов
О
.
М
.
Давлат
айбловини
қувватлаш
хусусиятлари
ва
бу
борада
йўл
қўйилаётган
камчиликлар
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
56
Мухитдинова
,
назорат
инстанциясида
қонуний
кучга
кирган
суд
қарорлари
,
ажрими
ва
ҳукмнинг
қонунийлигини
,
асосланганлигини
,
адолатли
ва
қонунийлигини
текширади
.
Бундай
текширув
ишда
иш
-
тирок
этган
шахсларнинг
назорат
шикоятлари
бўйича
,
ҳамда
шикоят
қилинаётган
актлар
сабабли
фуқароларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатлари
бузилганда
ва
прокурор
протестлари
бўйича
ҳам
текширувлар
амалга
оширилади
.
Бунда
ишлар
назорат
инстанция
сифати
-
да
фақат
биринчи
ва
иккинчи
звенолар
бўла
олади
1
-
деб
ёзади
.
Бизнинг
фикримизча
,
ушбу
институтни
янада
та
-
комиллаштиришнинг
иккита
зарурияти
мавжуд
:
-
биринчидан
,
кассация
босқичини
олиб
ташлаш
керак
,
чунки
апелляция
инстанция
ишларни
ҳар
томонлама
кенгроқ
,
самарали
шу
билан
бирга
,
тезкор
амалга
ошириш
имкони
беради
.
Модомики
,
суд
ҳукми
,
ажримларидаги
камчиликларни
апелляция
тар
-
тибида
қайта
кўриб
ҳал
қилиш
йўли
билан
тўла
ра
-
вишда
тугатиб
бўлмайди
.
Негаки
,
суд
ҳукми
,
ажрим
-
ларининг
маълум
бир
қисмигагина
аппеляция
тарти
-
бида
шикоят
ва
протестлар
келтирилади
ва
булар
апелляция
инстанция
судларида
кўрилади
.
Бундан
ташқари
,
апелляция
тартибида
шикоят
ва
протест
кел
-
тириш
ҳуқуқига
эга
бўлган
шахслар
(
ишда
иштирок
этувчи
шахслар
,
прокурор
)
томонидан
тегишли
тар
-
тибда
шикоят
ёки
протест
келтирилмаганлиги
натижа
-
сида
айрим
ғайриқонуний
ва
асослантирилмаган
суд
ҳукми
в
ажрими
қонуний
кучга
киради
.
Бундай
суд
то
-
монидан
қабул
қилинган
қарорларни
камчиликларни
апелляция
тартибида
ўзгартириб
ёки
бекор
қилиб
бўлмайди
.
-
иккинчидан
,
баъзи
ҳолларда
апелляция
инстанция
судлари
ҳам
суд
ҳукми
ва
ажримларини
қайта
кўришда
хатоликларга
йўл
қўядилар
.
Апелляция
инстанция
судлари
томонидан
суд
ҳукми
ва
ажримла
-
рини
қайта
кўриб
ҳал
қилишда
бу
судлар
томонидан
йўл
қўйилган
камчиликларни
шу
суднинг
ўзи
бартараф
қила
олмайди
.
Демак
,
бу
судларнинг
камчиликларини
тузатиш
ваколатига
эга
бўлган
назорат
тартибида
кўриш
босқичини
янада
такомиллаштириш
керак
бўлади
.
Назорат
тартибида
иш
юритиш
ваколатига
эга
бўлган
суд
органи
келтирилган
протест
бўйича
ишни
тўла
ҳажмда
текшириб
,
кўрилган
иш
бўйича
чиқарилган
ва
қонуний
кучга
кирган
барча
суд
ҳукми
,
ажрими
ва
қарорларини
қанчалик
қонунийлиги
,
асосли
-
ги
ва
адолатлилиги
билан
боғлиқ
бўлган
масалаларни
ҳал
қилади
.
Бу
масалаларни
ҳал
қилиш
борасида
суд
қарорларидаги
камчиликларни
аниқласа
,
назорат
ин
-
станция
суди
бу
камчиликларни
бартараф
қилиш
чо
-
раларини
кўради
ва
шу
йўл
билан
одил
судловни
амалга
ошириш
борасида
қуйи
судларнинг
фаолияти
устидан
раҳбарлик
қилади
ва
қонунларни
бир
хилда
татбиқ
этишни
таъминлайди
.
Назорат
тартибида
иш
кўриш
ваколатига
эга
барча
судларда
ишни
қайта
кўриш
коллегиаллик
тамойилига
асосланади
.
Лекин
коллегиаллик
тамойили
бу
судларда
турлича
бўлади
.
Юқоридагилардан
кўриниб
турибдики
,
қонуний
кучга
кирмаган
суд
ҳукми
,
ажримларини
апелляция
тартибида
бекор
қилиш
,
қонуний
кучга
кирган
суд
ҳукми
,
ажрими
в
қарорларини
кассация
тартибида
бе
-
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
прокуратураси
тергов
амалиё
-
ти
, 25-
сон
. -
Т
.: 2003. 151
б
.
1
Мухитдинова
Ф
.
Ф
.
О
судебной
системе
Республики
Узбеки
-
стан
//
ТДЮИ
Ахборотномаси
. –
Тошкент
, 2008.
№
3. - 90
б
.
кор
қилиш
,
учун
асос
бўлиб
хизмат
этадиган
ҳуқуқий
ҳолатлар
,
қонуний
кучга
кирган
суд
ажримлари
ва
қарорларини
назорат
тартибида
ҳам
бекор
қилиш
учун
асос
бўлади
.
Назорат
тартибида
иш
кўриш
ваколатига
эга
бўлган
барча
суд
органлари
кўрилган
иш
бўйича
қабул
қилган
ажримлари
ёки
қарорлари
билан
ўзларига
юклатилган
ваколатларни
амалга
оширади
-
лар
.
Суднинг
назорат
тартибида
кўрилган
ишлари
юзасидан
қабул
қилган
ажрим
ва
қарорлари
ҳам
про
-
цессуал
қонунчиликда
белгиланган
суд
қарорларига
қўйилган
(
қонунийлиги
,
асослилиги
,
адолатлилиги
)
талабларга
тўлиқ
жавоб
бериши
керак
.
Жиноят
-
процессуал
қонунчилиги
нормалари
талабларига
мувофиқ
,
бу
судларнинг
ажрим
ҳамда
қарорлари
бир
вақтнинг
ўзида
қонуний
,
асослантирилган
ҳамда
адо
-
латли
бўлиши
лозим
.
Афсуски
,
суд
амалиётида
бу
борада
ҳам
камчи
-
ликлар
йўқ
эмас
.
Суд
амалиётида
оз
бўлса
-
да
,
учраб
турадиган
ғайриқонуний
ҳамда
асослантирилмаган
суд
ҳукми
,
ажримлар
ва
қарорлар
борасида
камчиликлар
-
ни
бартараф
қилиш
суд
ҳокимиятини
амалга
оширувчи
барча
босқичдаги
,
шу
жумладан
,
назорат
инстанцияси
судлари
олдида
турган
асосий
вазифалардан
бири
бўлиб
ҳисобланади
.
Бу
судларнинг
асосий
фаолияти
ҳам
биринчи
галда
инсонларнинг
бузилган
ҳуқуқларини
ва
уларнинг
қонуний
манфаатларини
ҳимоя
қилишга
қаратилган
бўлиши
керак
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
по
-
нятие
ведения
дела
в
надзорном
порядке
.
В
основной
части
рассматриваются
вопросы
сущности
и
роли
ведения
дела
в
надзорном
порядке
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следует
совершенствовать
вопросы
в
ведении
дел
в
надзорном
порядке
в
направлении
защиты
прав
чело
-
века
.
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes concept of conducting business of a super-
vising order.
In the basic part questions of essence and a role of
conducting business in a supervising order are consid-
ered.
In the conclusion the author comes to opinion that it
is necessary to improve questions in business manage-
ment in a supervising order in a direction of protection of
human rights.
