ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
41
Айни
вақтда
“
Ишлаб
чиқаришдаги
бахтсиз
ҳодисалар
ва
касб
касалликларидан
мажбурий
суғуртаси
тўғрисида
”
ги
Қонунда
белгиланган
асосий
тушунчалар
ва
суғурта
ҳодисаси
“
Иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонундаги
тушунчалар
ва
суғурта
ҳодисаси
ўхшашлигини
кузатиш
мумкин
.
Масалан
,
“
Ишлаб
чиқаришдаги
бахтсиз
ҳодисалар
ва
касб
касалликларидан
мажбурий
давлат
ижтимоий
суғуртаси
тўғрисида
”
ги
Қонунга
кўра
,
ишлаб
чиқаришдаги
бахтсиз
ҳодиса
-
суғурталанган
шахснинг
у
меҳнат
шартномаси
(
контракт
)
бўйича
ўз
вазифаларини
суғурта
қилдирувчининг
ҳудудида
ёки
ундан
ташқарида
бажараётганда
меҳнатда
майиб
бўлишига
ёки
соғлиғининг
бошқача
тарзда
шикастланишига
олиб
келган
ва
суғурталанган
шахсни
бошқа
ишга
ўтказиш
заруриятини
келтириб
чиқарган
,
унинг
касбга
оид
меҳнат
қобилиятини
вақтинча
ёки
турғун
йўқотишига
ёхуд
вафот
этишига
сабаб
бўлган
ҳодиса
ҳисобланади
,
суғурта
ҳодисаси
,
эса
-
суғурталанган
шахснинг
соғлиғига
ишлаб
чиқаришдаги
бахтсиз
ҳодиса
ёки
касб
касаллиги
оқибатида
зарар
етказилганлиги
ёки
унинг
вафот
этганлиги
белгиланган
тартибда
тасдиқланган
факт
бўлиб
,
у
суғурта
товони
тўловларини
амалга
ошириш
бўйича
суғурталовчининг
мажбурияти
вужудга
келишига
сабаб
бўлади
.
Бундан
ташқари
, “
Иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонунда
суғурта
қилдирувчи
бўлиб
,
иш
берувчи
ҳисобланади
ва
“
Ишлаб
чиқаришдаги
бахтсиз
ҳодисалар
ва
касб
касалликларидан
мажбурий
давлат
ижтимоий
суғуртаси
тўғрисида
”
ги
қонунда
ҳам
суғурта
қилдирувчи
-
жисмоний
шахсни
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
тартибда
меҳнат
шартномаси
(
контракт
)
бўйича
ишга
ёллаган
юридик
ёки
жисмоний
шахс
эканлиги
белгиланган
.
Фикримизча
,
мазкур
икки
қонун
деярли
бир
турдаги
муносабатларни
тартибга
солишидан
келиб
чиқиб
,
уларни
бирлаштириш
ва
бунда
“
Ишлаб
чиқаришдаги
бахтсиз
ҳодисалар
ва
касб
касалликларидан
мажбурий
давлат
ижтимоий
суғуртаси
тўғрисида
”
ги
Қонунни
“
Иш
берувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонунга
қўшиб
юбориш
мақсадга
мувофиқдир
.
У
.
Ашуров
ТДЮИ
тадқиқотчиси
БОЖХОНА
ҚОНУН
ҲУЖЖАТЛАРИНИ
БУЗИШДА
ИШТИРОКЧИЛИК
ШАКЛЛАРИ
“
Борган
сари
уюшиб
ва
профессионал
тус
олиб
бораётган
ҳозирги
жиноятчиликнинг
жипслашиши
,
жиноий
гуруҳлар
томонидан
истеъмол
бозорларининг
буткул
эгаллаб
олиниши
,
қонунсиз
равишда
қўлга
киритилган
капиталларнинг
хўжалик
ва
тижорат
тузилмалари
орқали
қонунийлаштириб
олиниши
яққол
кўзга
ташланаётганлиги
ҳам
жуда
хавфлидир
”
1
.
Иштирокчилик
учун
жиноий
жавобгарлик
ва
жазолаш
муаммолари
азалдан
муҳим
аҳамият
касб
этган
,
зеро
иштирокчиликда
содир
этиладиган
жиноий
қилмишлар
умумий
жиноятчиликнинг
салмоқли
қисмини
ташкил
этади
.
Сўнгги
йилларда
Ўзбекистонда
жиноятчилик
таркибида
юз
бераётган
миқдор
ва
сифат
ўзгаришлари
объектив
ва
субъектив
омиллар
билан
изоҳланади
.
Айниқса
,
амалдаги
Жиноят
қонунида
иқтисодиёт
соҳасидаги
,
жамоат
тартиби
ва
хавфсизлиги
соҳасидаги
жиноятларга
татбиқан
жиноятчиликнинг
уюшган
шакллари
оғирлаштирувчи
ҳолат
сифатида
кўзда
тутилганлиги
ҳам
ушбу
соҳаларда
мазкур
жиноятчилик
шакли
улушининг
ҳамда
ижтимоий
хавфлилик
даражасининг
юқори
эканлигидан
далолат
беради
.
Хусусан
,
ЎзР
ЖК
Махсус
қисмининг
54
та
моддасида
ёки
модданинг
қисмларида
жавобгарликни
оғирлаштирадиган
белги
сифатида
жиноят
бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
олдиндан
тил
бириктириб
, 36
та
моддасида
(66,6%)
уюшган
гуруҳ
томонидан
, 14
моддасида
(25,9%)
уюшган
гуруҳ
манфаатларини
кўзлаб
, 9
та
моддасида
(16,6%)
уюшган
гуруҳ
ёки
унинг
манфаатларини
кўзлаб
содир
этилиши
кўзда
тутилган
.
Иқтисодиёт
соҳасидаги
жиноятларда
20
та
(32,2%)
моддада
жавобгарликни
оғирлаштирувчи
ҳолат
сифатида
иштирокчилик
назарда
тутилган
.
Жамиятда
жиноий
“
хуфёна
иқтисодиёт
”
нинг
мавжуд
бўлиши
уюшган
жиноятчиликни
келтириб
чиқаради
.
Давлат
ҳокимияти
тузилмаларининг
турли
буғинлари
ва
турли
даражалари
вакиллари
ҳам
унинг
йўлдан
оздирувчи
таъсирига
тушиб
қолади
.
Коррупция
вужудга
келиб
,
у
энг
аввало
уюшган
жиноий
тузилмаларга
мададкор
бўлиш
ёки
тўғридан
-
тўғри
ёрдам
бериш
учун
давлат
хизматининг
имкониятларидан
фойдаланади
.
Бу
эса
жиноятчилик
ва
коррупция
жамиятга
келтирадиган
салбий
оқибатлар
туфайли
жамият
хавфсизлиги
ва
барқарорлигига
тўғридан
-
тўғри
таҳдиддир
1
.
“
Иқтисодиёт
соҳасидаги
уюшган
жиноятчилик
давлатнинг
иқтисодий
қудрати
негизини
бузади
...
йирик
моддий
ва
пул
маблағлари
ҳуқуққа
ҳилоф
,
айниқса
уларнинг
оғир
турдаги
интилишларнинг
марказига
айланди
.
Айни
пайтда
жиноятчиларнинг
иқтисодиёт
соҳасига
киришга
,
шахсий
безнесини
1
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
XXI
аср
бўсағасида
:
хавфсизликка
таҳдид
,
барқарорлик
шартлари
ва
тараққиёт
кафолатлари
. //
Хавфсизлик
ва
барқарор
тараққиёт
йўлида
.
Т
.6. -
Тошкент
:
Ўзбекистон
, 1998. -
Б
. 86-87.
1
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
XXI
аср
бўсағасида
:
Хавфсизликка
тахдид
,
барқарорлик
шартлари
ва
тараққиёт
кафолатлари
. –
Тошкент
:
Ўзбекистон
. 1997. –
Б
. 88.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
42
ташкил
этиш
учун
маблағларни
эгаллашга
уринишлари
борган
сари
қатъий
бўлиб
бормоқда
”
1
.
Божхона
қонунларини
бузиш
бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
олдиндан
тил
бириктирмай
,
бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
тил
бириктириб
ёки
уюшган
гуруҳ
томонидан
содир
этилиши
мумкин
.
Божхона
қонунларини
бузиш
,
олдиндан
тил
бириктириш
шаклидаги
иштирокчиликнинг
объектив
ва
субъектив
белгиларига
ўхшаган
объектив
ва
субъектив
белгилар
билан
тавсифланадиган
оддий
иштирокчилик
билан
содир
этилиши
мумкин
.
Божхона
қонунларини
бузишдаги
оддий
иштирокчиликнинг
объектив
белгиси
бўлиб
,
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
182-
моддасида
назарда
тутилган
жиноятни
содир
этишда
икки
ёки
ундан
ортиқ
шахснинг
иштирок
этиши
ҳисобланади
.
Иштирокчиларнинг
қонун
билан
ўрнатилган
ёшга
(16
ёш
)
етганлиги
ва
ақли
расолиги
зарурий
шарт
бўлиб
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
182-
моддасида
назарда
тутилган
жиноятни
содир
этишда
16
ёшга
тўлмаган
шахсдан
фойдаланиш
оддий
иштирокчиликни
ташкил
этмайди
,
кўрсатилган
шахс
божхона
қонунларини
бузишда
фақат
қурол
сифатида
иштирок
этади
.
Бундай
ҳолатларда
ташкилотчи
ҳаракатларини
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
127-
модда
ва
182-
модда
бўйича
квалификация
қилиш
керак
.
Оддий
иштирокчилик
учун
божхона
қонунларини
бузишнинг
объектив
томонини
фақат
бажарувчи
амалга
ошириши
хосдир
,
бошқа
иштирокчиларнинг
ҳаракатлари
эса
,
жиноят
таркиби
доирасидан
четда
жойлашади
;
уларнинг
ҳаракатлари
бажарувчининг
божхона
қонунларини
бузишни
содир
этиши
учун
қулай
шароитларни
вужудга
келтиришдан
иборат
,
ёки
унда
жиноят
содир
этиш
мақсади
мавжуд
бўлмаган
.
Божхона
қонунларини
бузишда
оддий
игтирокчиликнинг
субъектив
белгиси
,
иштирокчилар
ўз
ҳаракатлари
билан
жиноят
содир
этилишига
мойиллик
қилаётганлиги
ёки
бажарувчини
жиноят
содир
этишга
ундаётганлигини
англаган
ҳолда
,
қасддан
ҳаракат
қилишларида
ифодаланади
.
Бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
олдиндан
тил
бириктириб
божхона
қонунларини
бузишни
содир
этилиши
фактини
аниқлаш
учун
оддий
иштирокчилик
учун
хос
бўлган
объектив
ва
субъектив
белгилар
мажмуига
эътибор
бериш
керак
,
бироқ
уларнинг
орасида
фарқловчи
белгилар
ҳам
мавжуд
.
Оддий
иштирокчиликни
олдиндан
тил
бириктирилган
гуруҳдан
фарқловчи
ўзига
хос
белгиси
,
иштирокчиликнинг
кейинги
шакли
бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
божхона
қонунларини
бузиш
учун
олдиндан
тил
бириктирган
ҳолда
содир
этилади
.
Олдиндан
тил
бириктиришнинг
мазмуни
ва
шакли
турлича
бўлиб
,
ўз
ичига
жиноятнинг
жойи
вақти
,
предмети
,
гуруҳни
алоҳида
иштирокчисининг
ҳаракатлари
тўғрисида
келишилганликни
,
яъни
берилган
жиноятни
содир
этишига
кўмаклашувчи
ҳаракатлар
ва
усуллар
тўғрисидаги
келишилганликни
ўз
ичига
олади
.
Жиноий
гуруҳ
иштирокчиларининг
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
ғайриқонуний
ўтказиш
тўғрисиги
келишуви
,
улардан
бирортаси
чет
элга
доимий
яшашга
кетишдан
олдин
,
гуруҳнинг
алоҳида
вакили
чет
эл
1
Крылова
И
.
Б
.
Влияние
организовонной
преступности
на
экономические
основы
коститутционного
строя
РФ
//
Следова
-
тель
, 2000,
№
6. –
С
. 43.
хизмат
ёки
сайёҳлик
сафарига
жўнатишдан
олдин
шахсан
амалга
оширилади
.
Қолаверса
,
жиноий
алоқаларнинг
ўрнатилиши
ва
жиноий
фаолиятда
иштирок
этишга
розиликни
олиш
телефонда
воситачилар
орқали
ёки
почта
агентлари
ёрдамида
амалга
оширилади
.
Одатда
чет
элга
чиқиб
,
кетган
шахслар
ўзларининг
қариндошлари
ёки
танишларига
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
ўтказиш
шароити
пайдо
бўлганлиги
тўғрисида
,
масалан
,
савдо
дўконлари
,
галерияларнинг
эгалари
,
хусусий
коллекционерлар
билан
танишиб
,
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
қиммат
нархларда
ўтказиш
ёки
арзон
нархда
сотиб
олишга
уларнинг
розилигини
олганлиги
тўғрисида
маълум
қилади
.
Олдиндан
тил
бириктирилган
гуруҳнинг
субъектив
белгилари
уни
оддий
иштирокчиликдан
қасднинг
мазмуни
билан
ажратади
.
Гуруҳ
иштирокчилари
божхона
қонунларини
бузиш
гуруҳ
томонидан
содир
этилаётганлигини
билиши
ва
уни
айнан
гуруҳда
содир
этишни
исташи
керак
.
Божхона
қонунларини
бузишнинг
ўзига
хос
ҳусусиятларига
кўра
,
кўпчилик
ҳолда
унинг
содир
этилиши
,
фақат
бир
неча
шахсларнинг
иштирокчилигида
мумкин
бўлади
.
Шунинг
ўзиёқ
қилмишнинг
ижтимоий
хавфлилигидан
далолат
беради
.
Бироқ
қонун
,
ушбу
белги
бўйича
жавобгарликни
оғирлаштиришни
назарда
тутмаган
.
Шунинг
учун
назаримизда
,
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
182-
моддаси
«
бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
,
олдиндан
тил
бириктириб
содир
этиши
»
сифатидаги
оғирлаштирувчи
ҳолат
билан
тўлдиришига
мухтож
.
Кўпгина
моддаларни
тузишда
,
амалдаги
жиноят
қонунида
,
жиноятни
уюшган
гуруҳ
томонидан
содир
этилиши
оғирлаштирувчи
ҳолат
сифатида
эътиборга
олинган
.
Товар
ёки
бошқа
қимматликларни
божхона
чегарасидан
ўтказиш
,
ролларни
аниқ
тақсимлаш
асосида
жиноий
фаолият
билан
шуғулланиш
учун
махсус
тузилган
,
нисбатан
барқарор
ва
жипс
гуруҳлар
томонидан
содир
этилади
. “
Гуруҳлар
иштирокчилари
орасида
сотувчилар
,
сотиб
олувчилар
ва
товарларни
ўтказувчилар
ажралиб
туради
...
айрим
ҳолларда
бу
вазифаларни
музейлар
,
кутубхоналарнинг
реставраторлари
қадимий
ашёларни
баҳоловчилар
бажаради
.
Ўтказувчилар
–
одатда
махсус
ёлланган
курьерлар
,
кам
учрайдиган
ҳолларда
бевосита
қимматликларни
сотиб
олувчилар
.
Курьер
сифатида
чет
элликлар
–
дипломатик
ваколатхоналарнинг
ходимларидан
фойдаланиш
ҳоллари
ҳам
кўп
учрайди
”
2
.
Жиноят
қонуни
божхона
қонунларини
бузишга
қаратилган
биргаликдаги
жиноий
фаолиятнинг
ўта
хавфли
шакли
сифатида
“
иштирокчиликнинг
бошқа
шаклларидан
жиноят
иштирокчиларининг
уюшганлик
даражаси
билан
фарқ
қиладиган
”
3
уюшган
гуруҳни
кўрсатади
.
Сўз
–
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
божхона
чегарасидан
биргаликда
ғайриқонуний
равишда
ўтказишдан
иборат
бўлган
ягона
мақсад
бирлаштирган
икки
ёки
ундан
ортиқ
шахсдан
иборат
бўлиб
,
махсус
уюшган
гуруҳ
тўғрисида
бормоқда
.
Кўп
ҳолларда
божхона
муассасалари
ходимлари
,
турли
2
Расследование
контрабанды
:
практическое
пособие
/
под
ред
.
д
.
ю
.
н
.
проф
.
К
.
Ф
.
Сверцова
. –
М
.
Юристь
, 1999.-
С
. 160.
3
Угаров
Б
.
М
.
У
таможенного
барьера
. -
Международные
от
-
ношения
, 1975. -
С
.144.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
43
вазирликлар
,
бошқармалар
,
ташкилотларнинг
мунтазам
равишда
чет
эл
сафарларига
бориб
турадиган
ва
чет
эл
ташкилотлари
ҳамда
фирмалари
билан
алоқаси
бўлган
,
ходимлари
жиноий
гуруҳга
жалб
қилинади
.
Кўпчилик
ҳолатларда
,
жиноят
ишини
қўзгатиш
вақтига
келиб
,
божхона
қонунларини
бузиш
предметини
чет
элдан
давлатимизга
қайтариш
имконияти
бўлмаганлиги
каби
,
уларнинг
ўзлари
ҳам
мавжуд
бўлмайди
.
Жиноий
фаолият
билан
шуғулланиш
учун
уюшган
ва
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
божхона
чегарасидан
ғайриқонуний
равишда
ўтказишни
содир
этган
гуруҳ
аъзолари
иштирокчи
бўлиб
хисобланади
ва
бажарувчилар
сифатида
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
182-
моддаси
2-
қисм
“
в
”
банди
билан
жавобгарликка
тортилади
.
Агар
шахс
жиноятни
ташкил
этиб
ёки
уни
бошқариб
ўзи
жиноятнинг
объектив
томонини
бевосита
бажаришда
иштирок
этмаса
,
унинг
ҳаракатларини
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
182-
моддаси
2-
қисми
“
в
”
банди
билан
квалификация
қилиш
керак
.
Ҳозирга
вақтда
амалиётда
шахс
уюшган
жиноий
гуруҳ
аъзоси
бўлмаса
ҳам
унинг
мавжудлигидан
хабардор
бўлиши
ва
жиноят
содир
этишига
қадар
ушбу
гуруҳ
товар
ёки
қимматликларни
яшириш
,
сақлаш
,
сотишга
ваъда
бериш
,
шу
тариқа
жиноий
ниятни
охирги
босқичига
етказилишига
мойиллик
қилиш
ҳоллари
учраб
туради
.
Бундай
шахс
божхона
қонунларини
бузишда
ёрдамчи
бўлиб
ҳисобланади
ва
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
182-
модда
2-
қисми
“
в
”
банди
билан
жавобгарликка
тортилади
.
Ёрдамчининг
фаолияти
,
одатда
,
бошқа
иштирокчиларнинг
фаолиятига
нисбатан
хавфлилик
даражаси
камроқ
бўлади
.
Унинг
фаоллиги
камроқ
,
жиноий
фаолиятни
бошқармайди
,
жиноятнинг
объектив
томонини
бажармайди
,
бошқаларни
жиноятни
содир
этишга
далолат
қилмайди
.
Шуни
ҳам
ёдда
тутиш
керакки
,
жиноят
ҳуқуқида
,
асосий
усуллари
жиноятчини
яшириш
,
жиноят
содир
этиш
воситалари
ва
қуроллари
,
жиноий
йўл
билан
топилган
ашёларни
яшириш
ваъдасини
,
шунингдек
товарларни
олиш
ёки
ўтказиш
тўғрисида
олдиндан
ваъда
бериш
ҳисобланадиган
интеллектуал
ва
жисмоний
ёрдамчилик
мавжуд
.
Товарларни
олиш
ёки
ўтказиш
божхона
қонунларини
бузиш
предметларини
олиш
,
ўтказиш
ёки
яшириш
тўғрисида
олдиндан
берилган
ваъда
каби
,
бажарувчини
руҳий
қўллаб
қувватлаш
бўлиб
ҳисобланади
,
бу
эса
,
ўз
вақтида
,
унинг
жиноят
содир
этиш
тўғрисидаги
қарорини
мустахкамлайди
.
Жиноят
предметини
мунтазам
равишда
олиш
ёки
ўтказиш
йўли
билан
божхона
қонунларини
бузишдаги
ишрокчилик
белгиси
аниқроқ
белгиланиши
талаб
қилинади
.
Иштирокчиликнинг
бундай
шакли
фақат
,
бу
ҳаракатлар
бажарувчига
жиноят
содир
этилгунга
қадар
ёки
жиноят
содир
этилиши
вақтида
ваъда
берилган
бўлса
,
ёхуд
бошқа
сабабларга
кўра
,
масалан
,
уларни
мунтазам
содир
этилиши
,
жиноятни
бажарувчисига
бундай
ёрдамга
ишонишига
асос
бўлсагина
тан
олиниши
мумкин
.
Демак
,
шахс
томонидан
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
олишни
олдиндан
ваъда
бериш
ёки
мунтазам
равишда
сотиб
олиш
божхона
қонунларини
бузишга
кўмаклашиш
деб
қаралади
ва
бундай
ҳаракатларни
божхона
қонунларини
бузишдаги
иштирокчилик
сифатида
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
182-
моддаси
2-
қисми
“
в
”
банди
бўйича
квалификация
қилиш
керак
.
Ўзбекистон
Республикаси
182-
моддасида
назарда
тутилган
жиноятни
уюшган
гуруҳ
томонидан
содир
этилиш
ҳолларини
тергов
қилишда
,
кўп
ҳолларда
бир
вақтнинг
ўзида
жиноий
гуруҳнинг
ташкилотчиси
ва
бошқарувчиси
бўлиши
мумкин
бўлган
далолатчи
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
идораларининг
назоратидан
четда
қолади
.
Одатда
у
“
жиноят
ҳодисасидан
четда
”
қолади
.
Бундай
шахслар
,
уларнинг
иш
(
тижорат
)
ёки
жиноят
оламидаги
,
давлат
хизматидаги
обрўси
билан
шартланган
ҳолда
,
гуруҳ
аъзоларига
кучли
таъсир
этиш
хусусиятига
эга
.
Далолатчи
,
яъни
маслаҳат
бериш
,
таклиф
қилиш
,
илтимос
қилиш
,
қўрқитиш
ва
ҳ
.
к
.
йўллар
билан
бошқа
шахсни
жиноят
содир
этишга
ундаган
шахс
божхона
қонунчилигини
бузишда
ёрдамчи
каби
,
шу
тартибда
жиноий
жаобгарликка
тортилади
.
Шахсни
гуруҳнинг
жиноий
фаолиятидаги
иштирокини
хусусияти
жазо
тайинлашда
инобатга
олиниши
мумкин
.
Жиноий
фаолият
билан
шуғулланиш
учун
уюшган
гуруҳга
кирмаган
шахснинг
жиноятчиларга
тўсиқларни
бартараф
қилиш
,
транспорт
воситалари
билан
таъминлаш
,
маслаҳат
бериш
ва
шу
каби
ҳаракатлари
,
шунингдек
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
олдиндан
ваъда
берган
ҳолда
яшириши
,
божхона
қонунларини
бузишда
иштирокчилик
қилиш
сифатида
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
182-
моддаси
2-
қисми
“
в
”
банди
билан
квалификация
қилинади
.
Уюшган
гуруҳ
иштирокчисининг
фаолияти
,
агарда
у
умумий
жиноий
режани
амалга
оширишга
қаратилган
бўлса
,
у
нимадан
иборат
бўлмасин
,
бутун
гурух
фаолиятининг
таркибий
қисми
сифатида
қаралиши
керак
.
Суд
томонидан
жазо
чораси
тайинланишида
божхона
қонун
хужжатларини
бузишда
гурух
иштирокчиларини
ҳар
-
бирининг
жиноятда
иштирок
этиш
даражаси
,
хусусияти
ва
роли
алохида
эътиборга
олинади
.
“
Ташкилотчилар
,
одатда
,
бошқа
иштирокчиларга
нисбатан
қаттиқроқ
жазоланадилар
,
чунки
улар
нафақат
жиноий
гурухларни
ташкил
этадилар
,
балки
жиноятларни
содир
этилишини
ҳам
бошқарадилар
”
1
.
Жиноятларни
уюшган
гуруҳ
томонидан
содир
этилиши
белгиси
бўйича
жиноий
жавобгарликка
тортиш
тўғрисидаги
масалани
ҳал
қилишда
:
икки
ёки
ундан
ортиқ
шахсдан
иборат
бўлган
барқарор
гурухнинг
мавжудлиги
,
шунингдек
божхона
қонунларини
бузиш
учун
махсус
тузилган
гурух
иштирокчиларининг
олдиндан
тил
бириктириши
;
бир
неча
ёки
битта
мазкур
турдаги
жиноят
содир
этишга
қасднинг
мавжудлиги
эътиборга
олинади
.
Божхона
қонунларини
бузишни
объектив
томонининг
ўзига
хос
хусусиятига
кўра
,
кўпчилик
ҳолларда
фақат
бир
неча
шахсларнинг
иштирокчилигида
содир
этилиши
мумкин
бўлади
,
бу
эса
қилмишни
ижтимоий
хавфлилик
даражасининг
юқорилигидан
далолат
беради
.
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
182-
моддасида
назарда
тутилган
жиноятнинг
уюшган
гуруҳ
томонидан
содир
этилиши
оғир
жазо
тайинланишини
келтириб
чиқарадиган
божхона
қонунларини
бузишнинг
энг
хавфли
тури
бўлиб
хисобланади
.
1
Сучков
Ю
.
И
.
Контрабанда
и
ответственность
. -
Калинин
-
град
:
Калинингр
.
Кн
.
Изд
-
во
, 1975. –
С
. 29.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
44
Шуни
таъкидлаб
ўтиш
керакки
,
уш
бу
ҳолат
жиноятни
содир
этишда
икки
ёки
ундан
ортиқ
шахс
,
яъни
жиноятни
содир
этиш
жойи
,
вақти
ва
усули
,
шунингдек
муайян
ролларни
бажаришга
келишган
бажарувчилар
ҳаракат
қилганларида
мавжуд
бўлади
.
Иштирокчиликнинг
бундай
шаклида
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Суди
Пленумининг
1995
й
.27
октябрдаги
№
21-
сонли
Қарорига
мувофиқ
“
Жиноий
гурухни
уюшган
деб
квалификация
қилиш
учун
асосий
мезон
тариқасида
,
масалан
,
гуруҳнинг
барқарорлигини
,
унда
ташкилотчининг
бўлишини
,
одатда
,
бир
неча
жиноятни
содир
этиш
мақсадида
тузилганлигини
,
жиноятни
амалга
ошириш
режаси
ва
йўл
йўриғи
ишланганлигини
,
ҳар
бир
иштирокчи
ўртасида
вазифалар
тақсимланганлигини
,
жиноятни
яшириш
чоралари
кўрилганлигини
умумий
интизомга
ва
жиноий
гуруҳ
ташкилотчисининг
кўрсатмаларига
итоат
қилиниши
ва
шу
кабиларни
хисобга
олиш
лозим
”
1
.
Божхона
қонунларини
бузишда
уюшган
гуруҳ
белгилари
бўлиб
,
унинг
иштирокчилари
ўртасида
ролларнинг
тақсимланиши
билан
бир
қаторда
(
бунда
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
божхона
чегарасидан
ўтказиш
бир
вақтда
уюшган
гурухнинг
барча
аъзолари
томонидан
амалга
оширилиши
шарт
эмас
;
жиноятчилар
турли
ролларни
бажаришлари
мумкин
-
бири
товарларни
сотиб
олишлар
,
бошқалари
уларни
божхона
назоратидан
яшириш
ва
ғайриқонуний
равишда
давлат
чегарасидан
ўтказиши
,
учинчилари
товарларни
сотиш
ва
ҳ
.
к
.)
барқарорлик
,
яъни
гурухнинг
барча
иштирокчиларида
қатор
жиноятларни
ёхуд
битта
,
аммо
узоқ
муддатда
тайёргарлик
кўришни
талаб
этадиган
жиноятни
содир
этишга
ягона
қасднинг
мавжудлиги
ҳисобланади
.
Барқарорлик
“
кўп
ҳолларда
тажовузни
содир
этишнинг
ишлаб
чиқилган
режаси
ва
усулларининг
мавжудлиги
,
қурол
ва
воситаларни
тайёрлаш
,
қилмишнинг
содир
этилишини
енгиллаштирадиган
харакатларни
олдиндан
келишилиб
,
хақиқатда
амалга
оширилиши
,
уни
кейинчалик
содир
этиш
учун
атайин
шароит
яратиш
ва
ҳ
.
к
.
билан
тавсифланади
2
.
Бир
гурух
муаллифлар
барқарорликни
олдиндан
тил
бириктириш
ва
жиноий
фаолият
режасини
тузиш
,
иштирокчилар
таркиби
ва
функцияларининг
барқарорлиги
,
гурух
аъзолари
жиноий
ниятларининг
қатъийлиги
ва
бошқалар
каби
жиноят
ҳуқуқий
хусусиятдаги
хоссалар
мажмуи
сифатида
белгилайдилар
.
Н
.
И
.
Ветров
; “
Гурухнинг
барқарорлиги
тўғрисида
,
хусусан
,
жиноий
ҳаракатларнинголдиндан
режалаштирилиши
,
жиноий
тажовуз
деталларини
аниқлаштирилиши
ва
муайянлаштирилиши
ёки
унинг
асосий
элементларини
ёзма
тасвири
,
жиноий
ниятни
амалга
ошириш
воситаларини
тайёрлаш
иштирокчиларни
танлаш
ва
вербовка
қилиш
,
жиноятларни
яшириш
чораларини
таъминлаш
,
гуруҳ
ва
гуруҳ
ташкилотчиси
кўрсатмалирига
бўйсуниш
ва
шу
кабилар
гувохлик
беради
”,
3
-
деб
ҳисоблайди
.
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Суди
Пленуми
Қарорлари
тўплами
. 1991-1997:
икки
жилдда
.
Т
.1.-
Тошкент
:
Шарқ
,1997. –
Б
. 140.
2
Галиакбаров
Р
.
Квалификация
преступлений
по
признаку
их
совершения
организованной
группой
…\\
Российская
юсти
-
ция
, 2000,
№
4. -
С
.47.
3
Ветров
Н
.
И
.
Уголовное
право
.
Общая
часть
. –
М
., 1999 -
С
.230.
Бошқалари
эса
барқарорлик
деганда
криминологик
хусусиятига
эга
бўлган
хоссаларни
,
хусусан
,
уюшганлик
,
ташқи
жиноий
алоқаларнинг
барқарорлиги
,
гурух
иштирокчилари
хулқ
атворининг
нормативлиги
ва
бошқаларни
назарда
тутадилар
.
М
.
А
.
Абдухаликов
барқарорлик
деганда
“
бир
ёки
бир
неча
жиноятларни
содир
этиш
мақсадида
икки
ёки
ундан
ортиқ
шахснинг
бирлашишини
тушуниш
керак
,
деб
хисоблайди
,
барқарорлик
гурух
иштирокчилари
ўртасида
давомли
жиноий
алоқада
,
ҳатто
битта
жиноятни
содир
этишда
хам
аниқ
режаларни
,
усул
ва
методларни
ишлаб
чиқилиши
ва
мавжудлигида
”
4
эканлигини
тушуниш
керак
деб
ҳисоблайди
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Пленуми
1996
й
20
декабр
№
37-
сонли
қарорида
қуйидаги
тушунтиришни
берган
: “ ...
жиноий
фаолиятининг
олдиндан
режалаштирилганлиги
,
жиноий
қасдни
амалга
ошириш
учун
зарур
бўлган
воситаларнинг
тайёрланиши
,
иштирокчиларни
танлаш
,
ёллаш
ва
улар
ўртасида
вазифаларнинг
тақсимланиши
,
жиноятни
яшириш
чораларини
таъминлаш
,
гурухда
ўрнатилган
интизомга
бўйсунишлик
жиноий
гуруҳнинг
уюшганлигидан
далолат
беради
”
5
.
Уюшган
гуруҳнинг
ички
таркиби
,
иерархияси
,
муносабатлардаги
субординация
ва
фаолиятни
йўналтиришни
тавсифлайдиган
жипслик
уюшган
гуруҳнинг
бошқа
бир
объектив
белгиси
бўлиб
ҳисобланади
.
Уюшган
гуруҳни
тавсифлашда
жипслик
,
барқарорлик
каби
баҳолов
белги
бўлиб
ҳисобланади
6
.
А
.
В
.
Наумов
“
жипслик
–
уюшган
гуруҳнинг
ижтимоий
–
психологик
тавсифи
”
7
бўлиб
,
жиноий
мақсадларни
амалга
оширишда
иштирокчилар
якдиллигини
акс
эттиради
,
деб
ҳисоблайди
.
Иштирокчилар
ўртасида
барча
алоқа
ва
мажбуриятлар
жуда
синчковлик
билан
тақсимланган
.
В
.
А
.
Алексеев
,
И
.
Н
.
Борисов
,
А
.
С
.
Емельяновлар
жипслик
“
жиноий
фаолият
давомида
гуруҳнинг
алоҳида
иштирокчиларига
жиноятни
бевосита
бажариш
(
бажарувчилик
бўғуни
),
гуруҳ
фаолиятини
бошқариш
(
ташкилий
–
бошқарув
бўғини
),
гуруҳнинг
мавжудлиги
ва
хизмат
қилишини
таъминлаш
(
ташкилий
–
таъминлов
бўғуни
)
билан
боғлиқ
бўлган
доимий
вазифалар
юклатилишида
”
8
намоён
бўлади
,
деб
ҳисоблайди
.
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
182-
моддасида
на
-
зарда
тутилган
жиноятни
содир
этишга
кўмаклашган
шахсларнинг
ҳаракатлари
божхона
қонунларини
бу
-
зишнинг
қонунда
кўрсатилган
белгиларидан
ҳеч
бўлмаганда
биттасига
тўғри
келса
,
улар
иштирокчилик
учун
жиноий
жавобгарликка
тортилади
. “
Судларнинг
эътибори
,
бундай
белги
деганда
,
бунда
товар
ёки
4
Абдухаликов
М
.
А
.
Ответственность
за
вымогательства
по
уголовному
законодательству
Республики
Узбекистан
:
авто
-
реф
.
дис
. ...
канд
.
юр
.
наук
. -
Т
., 1995 -
С
.15.
5
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Суди
Пленуми
қарорларининг
тўплами
. 1991-1997.
Икки
томда
. –
Тошкент
:
Шарқ
, 1997. –
Б
. 191.
6
Курс
уголовного
право
.
Общая
часть
.
Том
. 1.:
Учение
о
пре
-
ступлении
.
Учебник
для
вузов
.
Под
.
ред
.
д
.
юр
.
наук
,
проф
.
Н
.
Ф
.
Кузнецовой
и
к
.
ю
.
наук
,
доц
.
М
.
М
.
Тяжковой
. –
М
.:
Изд
-
во
ЗЕРЦАЛО
, 1999.-
С
. 424.
7
См
.:
Наумов
А
.
В
.
Российское
уголовное
право
.
Общая
часть
:
Курс
лекций
–
М
.:
БЕК
, 1996. –
С
. 302.
8
Алексеев
В
.
А
.,
Барисов
И
.
Н
.,
Емельянов
А
.
С
.
Организован
-
ная
преступность
:
криминализация
функций
участников
преступнўх
формирований
//
Государство
и
право
, 1991,
№
10. –
С
. 67.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
45
бошқа
қимматликларни
чегарадан
ғайриқонуний
ра
-
вишда
ўтказиш
,
кўрсатилган
мақсад
учун
махсус
уюш
-
ган
икки
ёки
ундан
ортиқ
шахсларнинг
биргаликда
ҳаракат
қилиши
билан
эришиши
жиноят
содир
этишда
-
ги
шундай
иштирокчилик
тушунилишига
қаратилган
”
1
.
Демак
,
божхона
қонунларини
бузишда
уюшган
гуруҳнинг
хавфлилиги
,
авваламбор
шундаки
,
ушбу
гурух
аъзолари
ўз
ҳаракатларини
бирлаштира
туриб
,
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
божхона
назорати
-
дан
пухталик
билан
яшириб
,
уларни
кўп
миқдорда
че
-
гарадан
ўтказиш
ва
сотиш
имкониятига
эга
бўлади
;
бунда
улар
бойишнинг
бундай
манбаига
доимийлик
тусини
беради
ва
шу
билан
давлатнинг
иқтисодий
манфаатларига
жуда
катта
зиён
етказади
.
1
Кабенко
А
.
Правильно
и
едино
образно
применять
закон
поделам
о
контрабанде
…
Социалистическая
законность
,
1978, -
№
6 -
С
.34.
Б
.
А
.
Умарова
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ГИЁҲВАНДЛИК
ВОСИТАЛАРИНИ
ЎТКАЗИШ
МАҚСАДИДА
СОДИР
ЭТИЛГАН
ЖИНОЯТЛАР
УЧУН
ЖАЗО
ТАЙИНЛАШНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
МАСАЛАЛАРИ
Бугунги
кунда
гиёҳвандлик
жиноятларига
қарши
курашга
доир
жиноят
қонунини
нормаларини
халқаро
меъёрларга
мувофиқлаштириш
жаҳон
ҳамжамиятида
устувор
йўналишлардан
бири
ҳисобланади
.
Дарҳақиқат
,
бугунги
кунда
гиёҳвандлик
муаммоси
билан
тўқнашмаган
давлатни
топиш
амримаҳол
,
ушбу
иллат
келажагимиз
бўлган
ёш
авлоднинг
умрига
завол
бўлиши
фуқаролар
маънавиятини
емирилишига
сабаб
бўлмоқда
.
Шундай
экан
,
гиёҳвандлик
жиноятлари
деярли
барча
давлатларнинг
жиноят
қонунларида
ғайриқонуний
қилмиш
сифатида
назарда
тутилган
.
Гиёҳвандликнинг
олдини
олиш
ва
гиёҳвандлик
воситалари
ва
психотроп
моддаларни
ғайриқонуний
муомаласига
қарши
кураш
самарадорлигини
ошириш
учун
халқаро
ҳамкорликнинг
муҳим
йўналишларидан
бири
сифатида
хорижий
мамлакатларнинг
ушбу
соҳадаги
қонун
чиқарувчилик
,
ижро
,
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
,
тиббиёт
ва
жамоат
органлари
фаолиятининг
ижобий
тажрибасини
ўрганиш
ва
амалиётга
жорий
қилиш
ҳисобланади
.
Аҳолининг
гиёҳвандлик
моддаларига
тобе
бўлиб
боришига
қарши
жиноят
-
ҳуқуқий
воситалар
ёрдамида
кураш
оқилона
ташкил
этилган
тақдирдагина
самарали
бўлиши
мумкин
.
Барчамизга
аёнки
,
Ўзбекистон
Республикаси
узоқ
йиллардан
буён
гиёҳвандлик
моддаларининг
мамлакат
маданий
ва
маънавий
ҳаётига
салбий
таъсири
кучайишини
инобатга
олиб
,
унга
қарши
курашни
миллий
хавфсизликнинг
таркибий
қисми
сифатида
баҳолаб
,
мамлакатда
ушбу
иллатига
қарши
кураш
бўйича
халқаро
ҳамжамиятга
қўшилиб
,
бу
борадаги
жиноят
-
ҳуқуқий
таъсир
чораларини
такомиллаштириш
борасида
фаол
ҳаракатлар
олиб
бормоқда
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
бир
қатор
халқаро
конвенцияларга
қўшилган
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Олий
Мажлиснинг
1995
йил
24
февралдаги
№
32-1
сонли
қарори
билан
“
Гиёҳванд
моддалар
ва
психотроп
воситаларнинг
ғайри
қонуний
муомаласига
қарши
кураш
тўғрисида
”
ги
БМТнинг
1988
йил
20
декабрда
имзоланган
Вена
Конвенциясига
қўшилди
ҳамда
пировардида
1995
йил
22
ноябрдан
ушбу
Конвенция
Ўзбекистон
учун
ҳам
кучга
кирди
.
Шу
баробарида
1961
йилдаги
“
Гиёҳванд
моддалар
тўғрисида
”
ги
(
қўшимчалар
билан
)
ягона
конвенция
ҳам
ЎзР
Олий
Мажлисининг
1995
йил
24
февралдаги
қарори
билан
ратификация
қилинган
ҳамда
1995
йил
23
сентябрда
кучга
кирган
.
Шунингдек
, 2000
йил
21
ноябр
Римда
Ўзбекистон
ва
Италия
ҳукуматлари
ўртасида
Уюшган
жиноятчиликка
,
терроризм
ҳамда
гиёҳвандлик
моддалари
ва
психотроп
воситаларнинг
ғайри
қонуний
муомаласига
қарши
курашда
ҳамкорлик
тўғрисидаги
келишув
имзоланган
(2000
йил
15
декабрда
ЎзР
Вазирлар
Маҳкамаси
№
479
сонли
қарори
билан
тасдиқланган
).
Юқоридагилар
асосида
гиёҳвандликка
қарши
курашда
қонунчиликни
такомиллаштиришнинг
асосий
йўналишлари
яқин
йиллар
давомида
қуйидагича
кўриниш
касб
этиши
керак
:
