ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
33
Abstract
In the introductory part of the article the author
characterizes the contract of rendering of services of ad-
vertising.
In the basic part of the article questions of quality of
made contracts on rendering services of advertising are
considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that
it is necessary to make changes and additions to the cur-
rent legislation in sphere of rendering of services of adver-
tising.
Ж
.
Дадабоева
ТДЮИ
аспирант
-
тадқиқиотчиси
ФАРЗАНДЛИККА
ОЛИШНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
ТАБИАТИ
ВА
ЎЗИГА
ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
Вояга
етмаган
болаларни
фарзандликка
олиш
ота
-
онаси
бўлмаган
ёки
турли
сабабларга
кўра
улар
тарбиясидан
махрум
бўлиб
қолган
болаларга
оилавий
тарбияни
таъминлаш
,
болалар
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
қўриқлаш
,
уларни
жисмонан
ва
маънан
баркамол
инсон
сифатида
камол
топишига
имкон
яратади
.
Фарзандликка
олувчилар
ота
-
оналик
мажбуриятини
беғараз
бажарадилар
ҳамда
уларни
руҳий
ва
маънавий
қўллаб
-
қувватлашади
.
Ўзаро
инсоний
муомала
муҳитида
яшаш
ҳар
қандай
шахснинг
табиий
эҳтиёжи
саналади
ва
уни
тўла
-
тўкис
амалга
оширишда
оила
муҳити
зарур
бўлади
.
Шу
нуқтаи
наза
-
рдан
олганда
фарзандликка
олишда
болаларнинг
ҳуқуқий
мақоми
,
ота
-
оналар
ва
болалар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабат
ва
фарзандликка
олиш
билан
боғлиқ
ҳуқуқий
муносабатларни
таҳлил
этиш
,
болалар
манфаатларини
ҳимоя
қилишнинг
ҳуқуқий
масалалари
долзарб
аҳамият
касб
этади
.
Шу
ўринда
фарзандликка
олишнинг
қуйидаги
ўзига
хос
хусусиятларини
кўрсатиб
ўтиш
мумкин
бўлади
:
1.
Ота
-
оналик
ҳуқуқий
муносабатлари
вужудга
келишига
асос
бу
туғишганликдир
.
Фарзандликка
олишда
эса
бу
ҳуқуқий
аҳамият
касб
этмайди
.
Албатта
,
баъзида
болани
қариндошлари
томонидан
фарзандликка
олиш
ҳолларида
қариндошлик
алоқасининг
мавжудлиги
вужудга
келган
ҳуқуқий
алоқага
таъсир
этиши
мумкин
бўлган
юридик
фактлар
таркибига
кирмайди
.
Фарзандликка
олишнинг
асосида
икки
ҳолат
мавжуд
: 1)
фарзандликка
олувчининг
эрк
-
иродаси
; 2)
фарзандликка
олиш
ҳақидаги
ҳоким
(
ёки
суднинг
)
қарори
ётади
.
2.
Ота
-
оналик
ҳуқуқий
муносабатининг
вужудга
келишида
эса
,
ота
-
онанинг
эрк
-
иродаси
шарт
эмас
.
Баъзида
эса
,
ота
-
онанинг
эрк
-
иродасига
тескари
ҳолатда
ҳам
ота
-
оналик
ҳуқуқий
муносабати
вужудга
келиши
мумкин
.
Масалан
,
никоҳсиз
туғилган
болани
отаси
уни
тан
олмаслиги
ва
у
билан
ҳеч
қандай
алоқада
бўлмаслиги
мумкин
,
бироқ
,
суд
тартибида
оталикнинг
белгиланиши
натижасида
ота
-
оналик
муносабати
мавжуд
бўлади
.
3.
Ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
ҳуқуқий
муносабатни
вужудга
келтирувчи
юридик
факт
бу
ҳодиса
бўлса
,
фарзандликка
олишнинг
вужудга
келишига
асос
бу
ҳаракат
ҳисобланади
.
4.
Ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
ҳуқуқий
алоқа
ҳамда
фарзандликка
олиш
натижасидаги
ҳуқуқий
алоқалар
турли
вақтда
вужудга
келади
.
Яъни
,
ота
-
оналик
муносабати
бола
туғилиши
билан
вужудга
келса
,
фарзандликка
олиш
бўйича
эса
ОКнинг
167-
моддасига
кўра
,
фарзандликка
олинган
боланинг
туғилишини
қайд
этиш
дафтарига
зарур
ўзгартиришлар
киритилган
кун
фарзандликка
олишнинг
вужудга
келган
вақти
ҳисобланади
.
5.
Ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
ҳамда
фарзандликка
олиш
бўйича
ҳуқуқий
муносабатлар
бекор
бўлиши
учун
турли
асослар
мавжуд
бўлиши
талаб
этилади
.
Бироқ
,
ҳар
иккала
муносабатда
ҳам
битта
асос
-
факт
яъни
,
ўлим
ҳуқуқий
муносабатни
тугатилишига
олиб
келади
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
34
6.
Фарзандликка
олувчиларни
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
этиб
бўлмайди
,
фақат
фарзандликка
олиш
бекор
қилинади
,
холос
.
Ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
этиш
ва
фарзандликка
олишни
бекор
қилиш
натижасида
ота
-
оналар
ва
фарзандликка
олувчиларнинг
ҳуқуқлари
тугатилади
.
Бироқ
,
унинг
асослари
ва
ҳуқуқий
оқибатлари
бир
-
биридан
фарқ
қилади
.
Амалдаги
Оила
кодексида
фарзандликка
олишни
бекор
қилиш
ва
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
этиш
деярли
бир
хил
қилиб
белгиланган
бўлсада
,
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
этиш
ота
-
онанинг
айби
бўлмаса
мумкин
эмас
,
бироқ
,
ОКнинг
169-
моддасига
мувофиқ
,
суд
бошқа
ҳолатларда
ҳам
боланинг
манфаатларидан
келиб
чиқиб
фарзандликка
олишни
бекор
қилишга
ҳақли
.
Демак
,
фарзандликка
олиш
фарзандликка
олувчининг
айби
бўлмаган
ҳолатларда
ҳам
суд
томонидан
бекор
қилиниши
мумкин
.
Ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
этиш
муддатсиз
бўлсада
,
бироқ
ота
-
оналик
ҳуқуқи
бола
манфаатларига
мос
келадиган
ҳолатларда
,
ота
-
онанинг
хулқ
-
атвори
ижобий
тарафга
ўзгарганда
,
тикланиши
мумкин
.
Фарзандликка
олиш
бекор
қилинганидан
сўнг
эса
,
иккинчи
маротаба
фарзандликка
олишга
йўл
қўйилмайди
(
ОК
152-
моддаси
).
Назаримизда
,
қонунчилик
нуқтаи
назаридан
ушбу
қоиданинг
белгиланиши
ота
-
она
ва
бола
ўртасидаги
туғишганлик
алоқасининг
мавжудлиги
билан
белгиланади
.
Демак
,
ўзининг
номаъқул
қилмишларини
англаб
етиб
,
турмуш
тарзини
ва
болага
муносабатини
ўзгартириб
тўғри
йўлга
қайтган
ота
-
онанинг
ҳуқуқлари
тикланиши
мумкин
.
Оила
кодексининг
81-
моддасига
мувофиқ
,
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилинган
ота
-
она
қайси
болага
нисбатан
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилинган
бўлса
,
шу
болага
нисбатан
бўлган
қариндошлик
фактига
асосланган
барча
ҳуқуқлардан
,
шу
жумладан
ундан
таъминот
олиш
,
шунингдек
болали
фуқаролар
учун
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
имтиёзлар
ва
нафақалар
олиш
ҳуқуқларидан
маҳрум
бўлади
.
Шуниси
муҳимки
,
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилиниши
ота
-
онани
ўз
боласига
таъминот
бериш
мажбуриятидан
озод
қилмайди
.
Ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилинган
ота
-
онанинг
(
улардан
бирининг
)
бундан
кейин
бола
билан
биргаликда
яшаш
-
яшамаслик
масаласи
суд
томонидан
уй
-
жой
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
тартибда
ҳал
қилинади
.
Ота
-
онаси
(
улардан
бири
)
ўзига
нисбатан
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
қилинган
бола
,
агар
у
фарзандликка
олинган
бўлмаса
,
турар
жойга
бўлган
мулк
ҳуқуқини
ёки
турар
жойдан
фойдаланиш
ҳуқуқини
сақлаб
қолади
,
шунингдек
ота
(
она
)
си
ва
бошқа
қон
-
қариндошлари
билан
туғишганлик
фактига
асосланган
барча
мулкий
ҳуқуқларини
,
жумладан
мерос
олиш
ҳуқуқини
сақлаб
қолади
.
Юқоридаги
ҳолатлардан
хулоса
қилиб
айтадиган
бўлсак
,
фарзандликка
олиш
ва
ота
-
оналик
алоқаларининг
бир
-
биридан
фарқланиши
шуни
кўрсатадики
,
ушбу
оилавий
муносабатлар
бир
-
бирига
ўхшаш
,
бироқ
айнан
бир
хил
эмас
.
Болгариялик
цивилист
олимларнинг
таъкидлаганидек
,
“
фарзандликка
олиш
натижасида
юзага
келган
оилавий
муносабат
туғишганлик
натижасида
вужудга
келадиган
муносабатга
ўхшайди
.
Қонун
чиқарувчининг
ушбу
муносабатларни
тенглаштиришга
уринишларига
қарамасдан
,
мутлоқ
бир
хилликка
эришиб
бўлмади
.
Ушбу
ҳолат
келиб
чиққанликнинг
биологик
алоқа
,
фарзандликка
олишнинг
эса
сунъий
ҳуқуқий
алоқа
эканлиги
билан
белгиланади
1
.
Фарзандликка
олиш
юзасидан
юридик
адабиётларда
икки
хил
нуқтаи
назар
мавжуд
.
Биринчи
гуруҳ
муаллифларининг
фикрича
,
фарзандликка
олиш
бу
оилавий
муносабатларни
вужудга
келиш
асосидир
2
,
иккинчи
гуруҳ
олимлар
эса
,
буни
оилавий
тарбиялаш
шакли
3
сифатида
қарашади
.
Назаримизда
,
Ушбу
олимлар
нуқтаи
назаридан
қарама
қаршиликлар
мавжуд
эмас
.
Ҳақиқатан
ҳам
фарзандликка
олиш
бу
оилавий
муносабатларни
вужудга
келиш
асоси
ҳисобланади
,
шу
билан
бирга
оилада
тарбиялашга
шароит
яратади
.
Кейинги
пайтларда
болаларни
оилага
тарбияга
олиш
масаласига
ҳам
алоҳида
эътибор
қаратилмоқда
.
Шунга
эътибор
қаратиш
лозимки
,
мамлакатимизда
болаларни
оилага
тарбияга
олишни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
эндигина
ривожланиб
бормоқда
.
Шунинг
учун
ушбу
муносабатларнинг
кўплаб
қирралари
етарли
даражада
тартибга
солинмаган
.
Масалан
,
оилага
тарбияга
олинган
ва
тарбияга
олувчилар
ўртасидаги
шахсий
ва
мулкий
муносабатлар
юзаки
кўрсатиб
ўтилган
.
Шунингдек
,
қонунчиликда
оилага
тарбияга
олувчиларнинг
ўз
мажбуриятларини
бажармаганлиги
(
шу
жумладан
,
шартномавий
мажбуриятни
)
ёки
лозим
даражада
бажармаганлиги
учун
жавобгарлик
чорасини
белгиловчи
махсус
нормалар
мавжуд
эмас
.
Болаларни
оилага
тарбияга
олиш
(
патронат
)
Оила
кодексининг
22-
боби
(194-200-
моддалар
)
бундан
ташқари
,
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1999
йил
12
апрелдаги
171-
сонли
қарори
билан
тасдиқ
-
ланган
"
Вояга
етмаган
болаларни
фарзандликка
ва
тарбияга
олиш
(
патронат
)
тў
¦
рисидаги
Низом
"
нинг
иккинчи
бўлими
асосида
ҳуқуқий
тартибга
солинади
.
Оила
кодексининг
194-
моддасига
биноан
,
ота
-
она
қарамо
¦
идан
маҳрум
бўлган
вояга
етмаган
болалар
,
шу
жумладан
тарбия
ва
даволаш
муассасаларида
ҳамда
аҳолини
ижтимоий
ҳимоялаш
муассасаларидаги
болалар
оилага
тарбияга
берилади
.
Болаларни
оилага
тарбияга
олиш
ихтиёрий
бўлиб
,
у
васийлик
ва
ҳомийлик
органлари
билан
болани
олиш
истагини
билдирган
шахслар
ўртасида
тузилган
махсус
шартнома
асосида
амалга
оширилади
.
Шунга
эътибор
бериш
лозимки
,
болаларни
оилага
тарбияга
олиш
ва
фарзандликка
олиш
бир
-
биридан
фарқланади
.
Ташқаридан
қараганда
болаларни
оилага
тарбияга
олувчилар
билан
фарзандликка
олиш
муносабатлари
ўхшашдек
кўринади
.
Бу
ўхшашлик
шундаки
,
болани
фарзандликка
олинганда
ҳам
оилага
қабул
қилинади
.
Бироқ
,
қонун
чиқарувчи
томонидан
тутинган
ота
-
она
тарбияга
олинган
болага
нисбатан
васийлик
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларига
эга
эканлиги
назарда
тутилади
(
ОК
198-
моддаси
).
Бошқача
айтганда
,
тутинган
ота
-
она
оиласига
тарбияга
олинган
боланинг
қонуний
вакили
ҳисобланиб
,
унга
нисбатан
васийлик
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларига
эгадир
. «
Тутинган
ота
-
она
оилага
1
Семейное
право
зарубежных
европейских
социалистических
стран
/
Сост
.
Ворожейкин
Е
.
М
. /
Под
ред
.
В
.
Л
.
Грибанова
и
А
.
М
.
Беляковой
.
М
., 1979.
С
.72.
2
Хаскельберг
Б
.
Л
.
Шахматов
В
.
П
.
Новый
Кодекс
о
браке
и
семье
РСФСР
.
Томск
, 1970.
С
.246.
3
Ворожейкин
Е
.
М
.
Семейные
правоотношения
в
СССР
.
М
.:
Юр
.
лит
, 1972.
С
.221.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2009
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
35
тарбияга
олинган
боланинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳар
қандай
жисмоний
ва
юридик
шахслар
билан
бўлган
муносабатларда
,
шу
жумладан
судда
алоҳида
ваколатсиз
ҳимоя
қилади
»
1
.
Шу
билан
бирга
тутинган
ота
-
она
ва
болалар
ўртасидаги
муносабат
муддатли
ҳисобланади
ва
шартномада
бу
ҳолат
ўз
ифодасини
топган
бўлади
.
Шартномада
кўрсатилган
муддатнинг
тамом
бўлиши
натижасида
улар
ўртасидаги
ҳуқуқий
ва
айрим
ҳолларда
амалий
алоқалар
ҳам
тугатилади
.
Оилага
болаларни
тарбияга
олиш
одатий
бола
-
лар
уйидан
фарқ
қилади
,
яъни
оилада
болалар
сони
кам
бў
-
лади
.
Бу
эса
жамоат
тарбиясидан
фарқ
қилиб
,
оилавий
тарбияни
таъминлайди
.
Бу
ҳол
ота
-
оналар
билан
болалар
бевосита
муносабатда
бўлишлари
учун
имкон
яратади
.
Қонунчиликда
болаларнинг
оиладаги
энг
кам
сони
кўрса
-
тилмаган
.
Шунинг
учун
бунда
энг
кам
сон
бир
боладан
иборат
бўлиши
мумкин
.
Қоида
бўйича
болаларнинг
сони
8
боладан
ошмаслиги
керак
.
Ю
.
Ф
.
Беспаловнинг
фикрича
,
фарзандликка
олиш
бу
ота
-
она
қарамоғидан
маҳрум
бўлган
болаларни
оилага
жойлаштириш
шакли
,
юридик
аҳамиятга
эга
бўлган
факт
бўлибгина
қолмай
,
боланинг
оилавий
ҳуқуқ
ва
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
усули
бўлиб
ҳам
ҳисобланади
2
.
Бу
ерда
муаллифнинг
фикрига
ота
-
она
қарамоғидан
маҳрум
бўлган
болаларни
тарбиялаш
шакллари
ичида
фарзандликка
олиш
мукаммалликка
эгалиги
нуқтаи
назаридан
қўшилиш
мумкин
.
Чунки
ота
-
она
қарамоғидан
маҳрум
бўлган
болаларни
жойлаштиришнинг
бошқа
шаклларидан
фарқли
равишда
нафақат
боланинг
манфаатлари
балки
,
у
ёки
бу
сабабларга
кўра
ўзлари
фарзанд
кўра
олмайдиган
фарзандликка
олувчиларни
манфаатлари
таъминланиши
ва
рўёбга
чиқишига
юқори
даражада
имконият
беради
.
Асосийси
,
фарзандликка
олиш
боланинг
манфаатларига
асосан
белгиланади
.
Фарзандликка
олувчилар
ҳар
томонлама
ота
-
она
ўрнини
босишга
ҳаракат
қилишади
,
асосийси
ота
-
она
қарамоғидан
маҳрум
бўлган
болаларни
жойлаштиришнинг
бошқа
шакллари
сингари
бу
ерда
болаларни
оилада
тарбиялашнинг
оралиқ
вақти
(
вақт
билан
чегараланиши
)
мавжуд
эмас
.
Амалдаги
оила
қонунчилигида
оилавий
муносабатларда
бола
манфаатлари
тушунчасига
таъриф
берилмайди
.
Айрим
олимлар
томонидан
томонидан
Ушбу
масалага
эътибор
қаратилиб
,
улар
томонидан
ўзига
хос
фикрлар
илгари
сурилади
.
Масалан
,
Е
.
М
.
Ворожейкиннинг
фикрича
,
бола
манфаатлари
деганда
болани
ҳар
томонлама
ва
инсон
сифатида
ривожланиши
учун
зарур
бўлган
шароитлар
тизимини
тушунишни
таклиф
этади
3
.
И
.
М
.
Кузнецова
томонидан
эса
,
фарзандликка
олишда
бола
манфаатлари
деганда
болани
етарли
даражада
тарбияланиши
,
тўлақонли
жисмоний
,
руҳий
,
маънавий
ривожланиши
учун
шароитларни
таъминланиши
1
Ўзбекистон
Республикасининг
Оила
кодексига
шарҳлар
.
Тошкент
:
Адолат
, 2000. 365-
б
.
2
Беспалов
Ю
.
Ф
.
Судебная
защита
семейных
прав
ребенка
:
Автореф
.
дис
…
канд
.
юрид
.
наук
.
М
., 1997.
С
.20.
3
Ворожейкин
Е
.
М
.
Указ
.
соч
.
С
.179–185.
тушунилишини
кераклигини
назарда
тутади
4
.
Ушбу
фикрга
Ю
.
Ф
.
Беспалов
ҳам
қўшилади
5
.
Ушбу
нуқтаи
назарларга
қўшилиб
,
шуни
айтиш
мумкинки
,
барча
муаллифлар
томонидан
бола
манфаатлари
деганда
,
унинг
ҳар
томонлама
етук
бўлиб
ривожланиши
ва
тарбияланиши
учун
зарур
бўлган
шароитларни
яратиш
лозим
деган
фикрни
илгари
суришганликни
кўриш
мумкин
.
Бинобарин
,
фарзандликка
олиш
масаласини
ҳал
қилинаётганда
,
ҳар
бир
боланинг
илгариги
яшаш
шароити
,
ёши
,
ақлий
ва
жисмоний
ривожланиш
даражаси
,
руҳий
ҳолати
,
фарзандликка
олувчи
билан
ўзаро
муносабатига
алоҳида
эътибор
берилиши
лозим
бўлади
.
Бундай
ёндашув
оилавий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
ўзига
хос
жиҳатларини
ва
аксарият
ҳолларда
алоҳида
ўзига
хос
ёндашув
бўлиши
лозимлигини
тақозо
этади
.
Резюме
Статья
посвящена
правовой
природе
и
особен
-
ностям
усыновления
и
представляет
собой
обзор
дей
-
ствующего
семейного
законодательства
Республики
Узбекистан
по
этому
вопросу
.
В
данной
статье
анализируются
теоретические
мнения
отечественных
и
зарубежных
ученых
,
о
право
-
вой
природе
и
особенностях
усыновления
.
Автор
высказывает
свои
точки
зрения
по
этим
вопросам
и
предлагает
рекомендации
по
применению
законодательства
об
усыновлении
.
Abstract
Article is devoted to the legal nature and features of
adoption and represents the review of the working family
legislation on this question, and also offers recommenda-
tions on application of the legislation on adoption.
In given article it is analyzed theoretical opinions of
national scientists, and also scientific foreign countries
concerning the legal nature and features of adoption.
In article the legal nature and features of adoption
is considered, analyzed distinctive features parental rela-
tions and adoptions, connecting the the points of view with
theoretical and practical sights of scientists the author
represents the points of view on these questions.
4
Кузнецова
И
.
М
.
Охрана
интересов
детей
при
усыновлении
//
Законодательство
о
браке
и
семье
и
практика
его
примене
-
ния
.
Свердловск
, 1989.
С
.84.
5
Беспалов
Ю
.
Ф
.
Судебная
защита
семейных
прав
ребенка
.
Автореф
.
дис
. …
канд
.
юрид
.
наук
.
М
., 1997.
С
.21.
