ФУҚАРОЛИК
ҲУҚУҚИ
♦
CIVIL LAW
♦
ГРАЖДАНСКОЕ
ПРАВО
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
11
С
.
Б
.
Бобоқулов
Юридик
фанлари
номзоди
,
доцент
ИЖАРАГА
ОЛИНГАН
МОЛ
-
МУЛКНИ
ТАЪМИРЛАШНИ
ИЛМИЙ
ҲУҚУҚИЙ
ВА
АМАЛИЙ
МАСАЛАЛАРИ
Гарчи
капитал
таъмирлаш
,
жорий
таъмирлаш
ва
мол
-
мулкни
яхшилаш
,
мол
-
мулкнинг
сифат
кўрсаткичларини
ижобий
томонга
ўзгариши
бўйича
ҳарактерланса
ҳам
,
бироқ
Фуқаролик
қонунчилиги
ижарага
берилган
мол
-
мулкни
сақлаш
ва
таъмирлаш
асослари
ва
бурчи
ҳамда
ижарага
берилган
мол
-
мулкни
яхшилаш
асослари
ва
тартибини
турлича
белгилайди
.
Жумладан
,
Фуқаролик
кодексининг
547-
моддасига
кўра
,
ижарага
берувчи
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
сақлаш
бўйича
муайян
мажбуриятларни
бажариши
лозим
.
Хусусан
, “
Агар
қонун
ҳужжатлари
ёки
шартномада
бошқача
тартиб
назарда
тутилган
бўлмаса
,
ижарага
берувчи
ижарага
топширилган
мол
-
мулкни
ўз
ҳисобидан
капитал
таъмирлаши
шарт
.
Ижарага
олувчи
жавобгар
бўлмаган
ҳолатлар
натижасида
келиб
чиққан
шошилинч
зарурат
туфайли
ўтказиладиган
таъмирлашни
ижарага
берувчи
ўз
ҳисобидан
амалга
ошириши
шарт
.
Капитал
таъмирлаш
мулк
ижараси
шартномасида
белгиланган
муддатда
,
агар
бу
муддат
шартномада
белгиланмаган
ёки
шошилинч
зарурат
туфайли
ўтказилса
,
оқилона
муддатда
амалга
оширилмоғи
лозим
.
Ижарага
берувчининг
капитал
таъмирлаш
мажбуриятини
бажармаслиги
ижарага
олувчига
ўз
ҳоҳишига
кўра
:
–
шартномада
белгиланган
ёхуд
шошилинч
зарурат
тақозо
этаётган
капитал
таъмирлашни
амалга
ошириб
,
таъмирлаш
қийматини
ижарага
берувчидан
ундириб
олиш
ёхуд
мол
-
мулкдан
фойдаланганлик
учун
тўланадиган
ҳақ
ҳисобига
ўтказиш
;
–
ҳақни
тегишинча
камайтиришни
талаб
қилиш
;
–
шартномани
муддатидан
олдин
бекор
қилиш
ва
зарарнинг
қопланишини
талаб
қилиш
ҳуқуқини
бера
-
ди
”.
Айни
пайтда
ижарага
олувчининг
ҳам
ижарага
олинган
мол
-
мулкнинг
ҳам
сақлаш
бўйича
муайян
мажбуриятлари
мавжуд
.
Агарда
қонун
ёки
шартномада
бошқача
тартиб
бел
-
гиланган
бўлмаса
,
ижарага
олувчи
мол
-
мулкни
яхши
ҳолда
сақлаши
,
уни
ўз
ҳисобидан
жорий
таъмирлаши
ва
сақлаш
бўйича
бошқа
харажатларни
қилиши
лозим
.
(
ФКнинг
548-
моддаси
).
Ижарага
берилган
мол
-
мулкни
капитал
,
жорий
таъмирлаш
ва
яхшилаш
алоҳида
категориялар
сифа
-
тида
мавжуд
экан
,
уларнинг
ўзига
хос
томонлари
ни
-
мада
деган
савол
туғилади
?
Бу
ўринда
шуни
ҳам
унут
-
маслик
керакки
,
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
яхши
сақлаш
мажбурияти
ҳам
мавжуд
ва
юридик
адабиёт
-
ларда
у
алоҳида
ажратиб
кўрсатилади
.
Жумладан
,
А
.
А
.
Иванов
ушбу
категорияларга
қуйидагича
таъриф
беради
:
Капитал
таъмирлаш
деганда
,
ижарага
берилган
мол
-
мулкдан
ўз
вазифаларига
мувофиқ
фойдаланиш
-
ни
таъминлаш
мақсадида
,
унинг
асосий
қисмларини
(
конструктив
эълементларини
)
қайта
тиклаш
тушуни
-
лади
.
Муаллиф
ижарага
берилган
мол
-
мулкни
капитал
таъмирлаш
жараёнида
ижарага
берувчи
билан
ижара
-
га
олувчи
ўртасидаги
муносабатлар
Фуқаролик
кодекси
билан
тиртибга
солинмаганлигига
эътибор
қаратади
1
.
Холбуки
,
капитал
таъмирлаш
жараёнида
ижарачи
мол
-
мулкдан
амалда
фойдалана
олмайди
.
Бу
эса
ижарачи
ҳуқуқларига
жиддий
салбий
таъсир
кўрсатади
.
Бино
-
барин
,
агарда
капитал
таъмирлаш
бурчи
ижарага
бе
-
рувчи
зиммасида
бўлса
ва
ижарага
бериш
шартномаси
амал
қилиш
муддати
давомида
ушбу
мажбурият
бажа
-
рилса
,
у
ҳолда
ё
ижара
ҳақи
тўлаш
тўхтатилиши
ёки
камайтирилиши
лозим
.
Бироқ
ҳозир
амалиётда
давлат
мол
-
мулки
49, 99
йилга
узоқ
муддатли
ижарага
бериш
ҳолатлари
учрайди
.
Бундай
шартномаларнинг
кўпчилигида
ижарага
берилган
мол
-
мулкни
капитал
таъмирлаш
ижарага
олувчи
зиммасига
юклатилган
.
Ушбу
мол
-
мулклар
умумий
қоида
бўйича
ҳар
15-20
йилда
капитал
таъмирланиб
турилиши
лозим
.
Акс
ҳолда
,
мол
-
мулкни
моддий
ва
маънавий
эскириши
ижарачини
ундан
самарали
фойдаланишига
тўсқинлик
қилади
.
А
.
А
.
Ивановнинг
фикрича
,
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
жорий
таъмирлаш
деганда
,
ижарага
берилган
мол
-
мулкни
асосий
(
бош
)
муҳим
таркибий
қисмлари
,
деталлари
,
бўлаклари
,
конструкцияларини
алмашти
-
риш
билан
боғлиқ
бўлмаган
камчиликларни
тузатиш
ҳисобланади
.
Жорий
таъмирлаш
капитал
таъмирлаш
-
дан
фарқли
равишда
ижарага
олинган
мол
-
мулкнинг
қийматини
оширмайди
ва
унинг
эскиришини
камай
-
тирмайди
.
Айни
пайтда
жорий
таъмирлашни
амалга
оширмаслик
,
мол
-
мулкдан
ўз
вазифасига
кўра
фойда
-
ланишни
чеклаб
қўяди
ёки
жиддий
қийинлаштиради
.
Жорий
таъмирлашдан
мол
-
мулкни
яхши
ҳола
сақлашни
фарқлаш
лозим
.
Мол
-
мулкни
тузик
ҳолда
сақлаш
,
уни
ҳар
қандай
вақтда
фойдаланишга
имкон
беради
.
Бу
ўринда
сўз
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
жисмоний
-
моддий
жаҳатдан
тузик
ҳолатда
бўлиши
устида
бормоқда
.
Мол
-
мулкни
тузик
ҳолатда
бўлиши
ундан
ўз
вазифаси
-
га
кўра
фойдаланишни
тўхтатмасдан
сақлаб
турилиши
мумкин
.
Мол
-
мулкни
тузик
ҳолда
сақлаб
туриш
,
ашё
-
нинг
ўзига
хос
бўлган
ички
техник
ҳолатларига
боғлиқ
.
Масалан
,
ижарага
олинган
автомобилга
заруратга
кўра
ёқилғи
қуйиб
туриши
талаб
этилади
.
Ижарага
берилган
мол
-
мулкни
жорий
таъмирлаш
ва
тузик
ҳолда
сақлаб
туришдан
ташқари
ижарага
олувчи
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
сақлаш
ҳаражатларини
ҳам
тўлаши
талаб
этилади
.
Бу
ҳаражатлар
ижарага
олинган
ашё
учун
ташқи
ҳолатлар
(
ашёдан
фойдаланишнинг
сациал
иқтисодий
шароитлари
)
билан
боғлиқ
.
Ушбу
ҳара
-
жатлар
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
ички
камчиликла
-
рини
бартараф
этиш
ёки
унинг
жисмоний
(
техник
)
ту
-
зуклигини
сақлаб
туриш
билан
боғлиқ
бўлмаса
ҳам
,
бироқ
бундай
ҳаражатларсиз
мол
-
мулкни
экспулатация
қилиш
мумкин
эмас
.
Масалан
,
ижарачи
ижарага
олин
-
ган
автомобилни
тўхташ
жойлари
(
парковкаси
)
учун
ҳақ
тўлаши
,
уни
суғурталаши
лозим
бўлади
2
.
Илмий
адабиётларда
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
яхшилаш
ва
уларни
капитал
таъмирлаш
ўртасида
му
-
айян
фарқлар
кўрсатиб
берилмаган
.
Қуйида
биз
ушбу
фарқларни
аниқлашга
ҳаракат
қиламиз
.
1
Гражданское
право
:
Учебник
/
Под
ред
.
Ю
.
К
.
Толстого
,
А
.
П
.
Сергеева
.
Ч
.2.
М
., 1997.
С
.161.
2
Там
же
.
С
.167.
ФУҚАРОЛИК
ҲУҚУҚИ
♦
CIVIL LAW
♦
ГРАЖДАНСКОЕ
ПРАВО
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
12
Биринчидан
,
мол
-
мулкни
капитал
таъмирлаш
мул
-
кдорни
мол
-
мулкни
сақлаш
вазифасидан
келиб
чиқади
.
Фуқаролик
кодексининг
174-
моддасига
кўра
,
ўзига
қарашли
мол
-
мулкни
сақлаш
агар
қонун
ҳужжатларида
ёки
шартномада
бошқача
тартиб
назар
-
да
тутилган
бўлмаса
,
мулкдор
зиммасидадир
.
Иккинчидан
,
қонун
мол
-
мулкни
яхшилашни
ихтиё
-
рийлик
асосида
амалга
оширишни
белгилайди
,
ижара
-
чи
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
яхшилашга
ҳақли
ле
-
кин
мажбур
эмас
.
Бироқ
мол
-
мулкни
капитал
таъмир
-
лаш
агар
мол
-
мулкдан
узрли
сабабларга
кўра
фойда
-
ланиш
вақтинча
тўхтатилган
бўлмаса
,
хар
қандай
мол
-
мулкнинг
фуқаролик
муомаласида
бўлишнинг
зарур
шартидир
.
Ушбу
шартга
риоя
қилмаслик
мол
-
мулкдан
фойдаланишда
атроф
муҳитга
зарар
етказмаслик
,
меҳнат
шароитлари
ҳавфсизлигини
таъминлаш
ва
бошқа
қатор
мажбуриятлар
нормал
бажарилишига
тўсқинлик
қилади
.
Демак
,
мулкдор
ёки
бошқа
шахс
ўз
мол
-
мулкини
қонун
ҳужжатларида
,
давлат
стандартла
-
рида
,
техник
шартларда
белгилаб
қўйилган
муддатлар
ичида
камитал
таъмирлаши
зарур
.
Бироқ
Фуқаролик
кодексининг
547-
моддаси
3-
қисми
капитал
таъмирлаш
мулк
ижараси
шартномасида
белгиланган
муддатда
агар
бу
муддат
шартномада
белгиланмаган
ёки
шоши
-
линч
зарурат
туфайли
ўтказилса
,
оқилона
муддатда
ўтказилмоғи
лозим
деб
кўрсатилган
.
Бироқ
юқорида
кўрсатилганидек
,
муайян
мол
-
мулклар
,
айниқса
оши
-
рилган
ҳавф
манбаи
бўлиб
ҳисобланадиган
мол
-
мулклар
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
муддатлар
-
да
капитал
таъмирлаб
турилиши
лозим
.
Масалан
,
ту
-
рар
-
жой
бинолари
ҳар
20
йилда
бир
марта
,
ишлаб
чиқариш
,
хўжалик
мақсадларида
фойдаланиладиган
бинолар
ҳар
ўн
йилда
капитал
таъмирланиши
керак
,
шунингдек
,
транспорт
воситаларини
,
айниқса
самолёт
ва
вертолётларни
белгиланган
муддатларда
капитал
таъмирлашни
амалга
ошириш
бўйича
қатъий
талаблар
ўрнатилган
.
Бинобарин
,
Фуқаролик
кодексининг
547-
моддаси
3-
қисми
қуйидаги
тартибда
берилиши
мақсадга
мувофиқ
.
Капитал
таъмирлаш
қонун
ҳужжатларида
,
мулк
ижараси
шартномасида
белгиланган
муддатда
агар
бу
муддат
шартномада
белгиланмаган
ёки
шошилинч
зарурат
туфайли
ўтказилса
,
оқилона
муддатда
ўтказилмоғи
лозим
.
Учинчидан
,
мол
-
мулкни
яхшилаш
кенг
доирадаги
тадбирлар
орқали
амалга
оширилиши
мумкин
.
Капи
-
тал
таъмирлаш
эса
,
қатъий
белгиланган
доирада
амалга
оширилади
.
А
.
Иванов
капитал
таъмирлаш
де
-
ганда
,
ижарага
берилган
мол
-
мулкдан
ўз
вазифалари
-
га
мувофиқ
фойдаланишни
таъминлаш
мақсадида
,
унинг
асосий
қисмларини
,
конструктив
эълементлари
-
ни
қайта
тиклаш
,
деб
таъриф
беради
.
Бироқ
бу
таърифдан
ижара
муносабатларини
Фуқаролик
ҳуқуқий
тартибга
солишда
фойдаланиш
анча
мурак
-
каб
.
Чунки
,
ушбу
таъриф
кўпроқ
юридик
ҳарактер
эмас
,
техник
ҳарактер
касб
этади
.
Энг
аввало
,
мол
-
мулкни
қайта
тиклаш
мол
-
мулкни
шаклан
қайта
тиклашми
,
қиймати
бўйича
қайта
тиклашми
,
унумдорлик
даража
-
си
бўйича
қайта
тиклаш
эканлигини
тушуниш
,
англаб
етиш
мумкин
эмас
.
Чунки
қайта
тиклаш
ниҳоятда
нис
-
бий
маънодаги
тушунча
.
У
ҳар
доим
мол
-
мулкни
ав
-
валги
ҳолати
билан
ҳозирги
ҳолати
,
яъни
қайта
тиклаш
амалга
оширилган
ҳолат
ўртасидаги
бирхилликни
та
-
лаб
этади
.
Бинобарин
мол
-
мулк
янги
вужудга
келади
-
ган
ҳолатдаги
аҳволи
бу
ўринда
таққослаш
учун
асо
-
сий
кўрсаткич
ҳисобланади
.
Лекин
,
бу
кўрсаткич
ҳам
ўзига
яраша
аниқликлар
киритилишини
талаб
этади
.
Масалан
,
мол
-
мулк
вужудга
келтирган
пайтда
техник
ҳолати
,
унумдорлиги
100
миллон
сўм
қийматга
эга
бўлса
, 5
йил
давомида
мулкдор
томонидан
фойдала
-
нилганидан
кейин
мол
-
мулк
қиймати
амортизация
че
-
гирмалари
бўйича
қиймати
80
миллион
сўмга
тушган
ва
шу
аҳволда
ижарага
берилган
. 5
йил
давомида
ижарачи
фойдаланилганидан
кейин
,
амортизация
че
-
гирмалари
ҳисобга
олган
ҳолда
мол
-
мулк
қиймати
60
миллион
сўмни
ташкил
этган
.
Бундай
ҳолатда
мол
-
мулк
мулкдор
томонидан
капитал
таъмирланишда
қайта
тиклаш
мулкни
вужудга
келиш
ҳолати
бўйича
бўлса
, 100
миллион
сўмлик
амалга
оширилиши
керак
.
Ижарага
берилган
ҳолатдаги
кўрсаткич
бўйича
бўлса
,
80
миллион
сўмлик
амалга
оширилган
бўлиши
керак
.
Фикримизча
,
қайта
тиклаш
ҳар
доим
мол
-
мулкни
янги
вужудга
келган
бирламчи
ҳолати
бўйича
амалга
оширилмоғи
лозим
.
Акс
ҳолда
,
қайта
таъмирлаш
чала
-
ярим
амалга
оширилган
ҳисобланади
.
Шуни
ҳам
унут
-
маслик
лозимки
,
қайта
таъмирлаш
мол
-
мулкни
барча
сифат
кўрсаткичлари
бўйича
аввалги
ҳолатини
тик
-
лашни
таъминламоғи
лозим
.
Бинобарин
,
юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
қайта
таъмирлашга
қуйидагича
таъриф
бериш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Капитал
таъмирлаш
деганда
,
ижарага
берилган
мол
-
мулкда
унинг
ўз
вазифаларига
кўра
фойдаланиш
мақсадида
мол
-
мулкнинг
асосий
қисмларини
конструк
-
тив
эълементларини
мол
-
мулкни
янги
,
бирламчи
ҳолати
бўйича
барча
сифат
кўрсаткичлари
бўйича
қайта
тиклашни
амалга
ошириш
тушунилади
.
Ушбу
таъриф
ижара
муносабатларини
ҳуқуқий
тартибга
со
-
лишда
муайян
ҳуқуқий
тартибга
солиш
ҳуқуқини
ўз
зиммасига
олади
.
Фикримзча
,
юқоридаги
тушунча
Фуқаролик
кодек
-
сининг
547-
моддасида
ўз
ифодасини
топиши
лозим
.
Тўртинчидан
,
яхшиланиш
мол
-
мулкни
қиймати
ва
сифат
кўрсаткичлари
бўйича
аввалги
ҳолатини
қайта
тиклаш
эмас
,
балки
ўша
қайта
тиклаш
ҳолатини
янада
такомиллаштириш
,
унумдорлигини
янада
ошириш
ҳисобаланади
.
Масалан
,
мол
-
мулк
қайта
таъмирланиш
натижасида
қиймати
бўйича
11
миллион
сўм
,
меҳнат
унумдорлиги
бўйича
ҳар
суткада
10
тонна
махсулот
ишлаб
чиқариб
,
аввалги
кўрсаткичларга
эришса
,
қайта
таъмирлаш
ҳисобланади
.
Лекин
,
қиймати
11,5
милли
-
он
сўм
бир
суткада
махсулот
ишлаб
чиқариш
хажми
10,5
тонна
махсулот
ишлаб
чиқаришга
етса
,
у
ҳам
қайта
таъмирланган
ҳам
яхшиланган
ҳисобланади
.
Шунингдек
,
мол
-
мулкдан
ўз
вазифалари
доирасидан
ташқари
фойдаланиш
,
агарда
бу
мол
-
мулкка
зарар
етказмаса
,
атроф
муҳит
,
учинчи
шахслар
манфаатла
-
рига
ҳам
путур
етказмаса
ҳам
яхшиланиш
деб
қаралиши
лозим
.
Фуқаролик
кодексининг
547-
моддасида
капитал
таъмирлашни
ўтказиш
учун
асослардан
бири
сифати
-
да
шошилинч
заруратни
кўрсатади
ва
ижарага
олувчи
жавобгар
бўлмаган
ҳолатлар
натижасида
келиб
чиққан
шошилинч
зарурат
туфайли
ўтказиладиган
таъмир
-
лашни
ижарага
берувчи
ўз
ҳисобидан
амалга
ошириши
шарт
деб
кўрсатади
.
Бу
ҳолатда
ижарага
олувчи
жа
-
вобгар
бўлмаган
ҳолатлар
натижасида
келиб
чиққан
шошилинч
зарурият
нима
деган
савол
туғилиши
таби
-
ФУҚАРОЛИК
ҲУҚУҚИ
♦
CIVIL LAW
♦
ГРАЖДАНСКОЕ
ПРАВО
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
13
ийдир
.
Қонунда
ҳам
илмий
адабиётларда
ҳам
бу
ма
-
сала
очиб
берилмаган
1
.
Фикримизча
,
бундай
зарурият
ижарачининг
мол
-
мулкдан
шартномада
белгиланган
мақсадларда
фой
-
даланиши
орқали
келиб
чиқмаган
бўлиши
керак
.
Шу
-
нингдек
,
бундай
вазиятнинг
келиб
чиқишида
ижарачи
-
нинг
хеч
қандай
айби
бўлмаслиги
лозим
.
Бундай
вази
-
ят
кўпроқ
кутилмаган
фавқулодда
ҳолатлар
билан
боғлиқ
ва
ўзининг
ҳарактерига
кўра
форс
-
мажор
ҳолатларига
ўхшаб
кетади
.
Фуқаролик
ҳуқуқида
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгар
-
ликдан
озод
қилишнинг
энг
муҳим
асосларидан
бири
бу
енгиб
бўлмас
куч
ҳисобланади
.
Г
.
К
.
Матвеевнинг
фикрича
,
цивилист
олимлар
енгиб
бўлмас
куч
масала
-
сида
бир
хулосага
келадилар
.
Яъни
,
уларнинг
барчаси
енгиб
бўлмас
кучни
шахснинг
муайян
ҳаракатларини
амалга
оширишга
ҳалақит
қилган
ёхуд
аксинча
,
шахс
-
нинг
муайян
ҳаракатларини
қилишга
мажбур
қилган
ҳолатлар
деб
ҳисоблашади
.
Шу
маънода
енгиб
бўлмас
кучни
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарликдан
озод
қилиш
асоси
сифатида
кўришади
2
.
Енгиб
бўлмас
куч
ва
форс
-
мажор
ҳолатлар
одатда
шартномали
мажбуриятлардан
келиб
чиқади
.
Шартно
-
малардан
келиб
чиқадиган
мажбуриятларни
бажарма
-
ганлик
ёки
лозим
даражада
бажармаганлик
учун
фуқаровий
жавобгарлик
билан
боғлиқ
бўлган
масала
-
лардан
бири
бу
жавобгарликдан
озод
қилиш
шартлари
ҳисобланади
.
Форс
-
мажор
ҳоллар
ана
шундай
шарт
-
лардан
биридир
.
Форс
-
мажор
ҳолати
яъни
қарздорнинг
кредитор
олдидаги
мажбуриятини
бажаришда
киши
-
ларнинг
хоҳиш
-
иродаси
,
ихтиёридан
ташқари
ҳодиса
ёки
воқелик
туфайли
унинг
олдини
олиш
мумкин
бўлмаганлиги
учун
жавобгарликдан
озод
этилиши
ҳақида
юридик
адабиётларда
олимлар
ўз
фикр
мулоҳазаларини
баён
қилганлар
.
Айни
вақтда
енгиб
бўлмайдиган
кучга
тааллуқли
ҳодисаларни
объектив
ва
субъектив
характери
бўйича
юридик
адабиётларда
ягона
фикр
мавжуд
эмас
.
Қайтариб
бўлмайдиган
кучнинг
объектив
ҳарактерини
эътироф
этган
ва
субъектив
характерини
тан
олмайди
-
ган
муаллифлар
унинг
доирасига
табиий
офатлар
–
зилзила
,
тўфон
,
ёнғин
ва
ҳ
.
к
.,
ижтимоий
турмуш
воқеалари
–
урушлар
,
инқилоблар
,
қўзғолонлар
,
шу
-
нингдек
,
давлат
ҳокимиятининг
ҳужжатлари
–
масалан
,
экспорт
ёхуд
импортни
тақиқлаб
қўйилиши
ва
умуман
мажбуриятни
бажарилишини
истисно
этадиган
,
қарздорга
нисбатан
ташқи
куч
ҳисобланган
,
қарздорнинг
ҳам
,
унинг
ўрнида
ҳар
қандай
шахснинг
ҳам
эрки
-
иродасига
боғлиқ
бўлмаган
ҳолатларни
кири
-
тадилар
.
Бошқа
назариётчилар
эса
қайтариб
бўлмайдиган
кучни
енгиш
мутлақо
мумкин
бўлмаслиги
шарт
эмас
,
бу
нисбий
ҳам
бўлиши
мумкин
,
масалан
бу
кучни
бартараф
этиш
қарздорни
ҳонавайрон
қиладиган
ҳолатда
бўлиши
ҳам
мумкин
деб
ҳисоблайдилар
.
Форс
-
мажор
ҳолатларини
вужудга
келишини
ол
-
диндан
кўриб
бўлмаслик
шарт
.
Уни
кўринишлари
таби
-
ий
офатлар
,
табиат
ҳодисалари
,
ижтимоий
воқеалар
тарзида
намоён
бўлиши
мумкин
.
Тўғри
,
муайян
ҳолатлар
,
масалан
,
сув
тошқини
,
бўрон
,
муз
билан
1
Договорное
право
.
Книга
вторая
.
Договоры
о
передаче
иму
-
щества
.
М
., 2006.
С
.468.
2
Матвеев
Г
.
К
.
Основания
гражданско
-
правовой
ответствен
-
ности
.
М
., 1970.
С
.152.
қопланиш
,
тартибсизликлар
,
ҳарбий
ҳаракатлар
,
сиё
-
сий
тартибсизликларни
олдин
кўра
билиш
мумкин
.
Бундай
ҳолатларда
суд
амалиёти
“
муайян
вазиятлар
-
дан
келиб
чиқиш
”
мезонини
қўллайди
.
Бошқача
айт
-
ганда
,
шартнома
тузилган
вақтда
бу
ҳолатларни
ол
-
диндан
кўриш
мумкин
бўлса
,
булар
форс
-
мажор
ҳисобланмайди
3
.
Ижарага
олинган
мол
-
мулкни
капитал
таъмирлаш
ким
томонидан
амалга
оширилиши
қонун
чиқарувчи
томонидан
муҳим
масала
бўлган
.
Ижарага
топширил
-
ган
мол
-
мулкни
сақлаш
бўйича
ижара
шартномаси
тарафлари
ўртасида
мажбуриятларни
тақсимлар
экан
,
деб
кўрсатади
–
М
.
Брагинский
,
В
.
Ветрянский
.
Ижарачи
томонидан
ижарага
олинган
мол
-
мулкдан
фойдаланиш
ва
эгаллашни
вақтинчалик
ҳарактерини
эътиборга
олиб
,
қонун
чиқарувчи
бу
мажбуриятни
ижарага
берув
-
чи
зиммасига
юклаган
.
Бундан
бошқача
тартиб
қонунда
ёки
шартномада
белгилаб
қўйилиши
мумкин
4
.
Ижарага
берилган
мол
-
мулкни
ижарачи
томонидан
капитал
таъмирлаш
бурчини
қонунда
белгилаб
қўйиш
ҳолати
ёки
шартномада
белгилаб
қўйиш
ҳолати
қайси
ҳолатларда
ўзини
оқлайди
деган
савол
туғилиши
мум
-
кин
.
Чунки
бунда
мол
-
мулкни
сақлаш
бурчи
мулкдорга
эмас
,
ижарачи
зиммасига
юклатилмоқда
.
Ушбу
ҳолатни
қонунда
аниқ
белгилаб
қўйиш
ижарачи
ман
-
фаатларини
ҳуқуқий
таъминлаш
даражасини
анча
оширган
бўлар
эди
.
Чунки
баъзи
ҳолатларда
ижарага
берувчи
агарда
у
фактик
якка
ҳоким
ёки
монопол
субъект
бўлса
,
ўз
мавқеини
суистеъмол
қилиб
ўзининг
мол
-
мулкни
сақлаш
бурчини
бошқа
шахс
ижарачи
зиммасига
юклаш
ҳолатини
олдини
олган
бўлар
эди
.
Фикримизча
,
мол
-
мулк
жуда
узоқ
муддатга
(20
йил
ва
ундан
ортиқ
)
ижарага
бериладиган
бўлса
,
ижарачи
тижорат
тадбиркорлик
субъекти
бўлса
,
унинг
зиммаси
-
га
бундай
мажбурият
юклатиш
ўринли
бўлар
эди
.
Шунингдек
,
ижара
шартномаси
келгусида
ижарачи
томонидан
ижарага
берилган
мол
-
мулк
сотиб
олиниши
белгилаб
қўйилган
ҳолларда
ҳам
унинг
муддатидан
қатъи
назар
ижара
топширилган
мол
-
мулкни
капитал
таъмирлаш
бурчи
ижарага
олувчи
зиммасига
юклати
-
лиши
мумкин
.
Ушбу
қоидалар
Фуқаролик
кодексида
мустаҳ
-
камланиб
қўйилса
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Бино
-
барин
Фуқаролик
кодексининг
547-
моддасига
қуйидагича
қўшимча
киритиш
таклиф
этилади
:
Қуйидаги
ҳолатлардан
бири
мавжуд
бўлган
тақ
-
дирда
қонун
ҳужжатлари
ёки
шартномага
асосан
ижа
-
рага
топширилган
мол
-
мулкни
капитал
таъмирлаш
мажбурияти
ижарачи
зиммасига
юклатилиши
мумкин
:
–
агар
мол
-
мулк
жуда
узоқ
муддатга
ижарага
бе
-
рилган
бўлса
;
–
агар
мол
-
мулк
хўжалик
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошириш
учун
тижорат
юридик
шахсига
ижарага
берилган
бўлса
;
–
агар
мол
-
мулк
келгусида
сотиб
олиш
шарти
би
-
лан
ижарага
берилган
бўлса
.
Капитал
таъмирлашдан
фарқли
равишда
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
жорий
таъмирлаш
ижарага
олув
-
чини
ўз
ҳисобидан
амалга
оширилади
. (
ФКнинг
548-
3
Эгамбердиева
Н
.
Х
. "
Фуқаролик
ҳуқуқида
мажбуриятлар
-
и
бузганлик
учун
жавобгарлик
муаммолари
"
мавзусидаги
ном
-
зодлик
диссертацияси
.
Тошкент
, 2006. 14–15, 17–18-
бетлар
.
4
Договорное
право
.
Книга
вторая
.
С
.468.
ФУҚАРОЛИК
ҲУҚУҚИ
♦
CIVIL LAW
♦
ГРАЖДАНСКОЕ
ПРАВО
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
14
моддаси
).
Фуқаролик
қонунчилигида
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
жорий
таъмирлаш
тушунчаси
,
уни
даврий
-
лиги
ишлаб
чиқилмаган
.
Илмий
адабиётларда
ҳам
бу
масала
муаллифларни
чуқур
атрофлича
таҳлили
,
предмети
бўлган
эмас
.
Масалан
,
А
.
А
.
Иванов
жорий
таъмирлашда
ижарага
берилган
мол
-
мулкни
муҳим
таркибий
қисмларини
алмаштирмаган
ҳолда
камчи
-
ликларни
тузатиш
деб
кўрсатади
.
Унинг
фикрича
,
жо
-
рий
таъмирлашда
капитал
таъмирлашдан
фарқли
ра
-
вишда
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
баҳоси
,
қиймати
ошмайди
,
унинг
эскириши
камаймайди
1
.
Бироқ
бу
мезонлар
нисбатан
ноаниқ
ва
мавҳум
ҳарактер
касб
этишини
таъкидлаш
лозим
.
Ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
эса
,
аниқликни
талаб
этади
.
Хусу
-
сан
,
баҳоловчи
тушунчаларга
нисбатан
қаттиқ
талаб
-
лар
қўяди
.
Мол
-
мулкнинг
муҳим
таркибий
қисмларига
асосланиб
,
жорий
таъмирлаш
,
капитал
таъмирлашни
белгилаш
ҳар
доим
ҳам
амалиёт
учун
қулай
бўлавермайди
.
Фикримизча
,
жорий
таъмирлаш
энг
аввало
,
ижарага
олинган
мол
-
мулкда
ҳар
қандай
но
-
созликларни
бартараф
этиш
,
ишдан
чиққан
ва
эскир
-
ган
майда
деталларни
алмаштириш
,
янги
мосламалар
ўрнатиш
билан
боғлиқ
жараён
ҳисобланади
.
Жорий
таъмирлаш
ижарага
олинган
мол
-
мулкнинг
нормал
эксплутация
жараёни
билан
боғлиқ
.
Шу
сабаб
-
ли
ҳам
қачон
унга
зарурият
вужудга
келишини
олдин
-
дан
билиш
мумкин
эмас
.
Жорий
таъмирлашни
амалга
оширишда
ижарага
олинган
мол
-
мулкдан
фойдаланиш
узоқ
муддатга
тўхтатиб
қўйилмайди
.
Жорий
таъмир
-
лашда
баъзан
,
ҳатто
,
умуман
ишлаб
чиқариш
жараёни
узлуксизлиги
бузулмаслиги
ҳам
мумкин
.
Шу
сабабли
ҳам
қонун
чиқарувчи
жорий
таъмирлаш
мажбуриятини
одатда
ижарачи
зиммасига
юклайди
.
Бу
ўринда
шун
-
дай
савол
туғилиши
мумкин
.
Капитал
таъмирлашни
амалга
оширган
ижарачи
ўз
сарф
-
ҳаражатлари
қопланишини
ижарага
берувчидан
талаб
қилишга
ҳақли
ёки
бўлмаса
мол
-
мулкдан
фойдаланганлик
учун
тўланадиган
ҳақ
ҳисобига
ўтказиши
мумкин
(
ФКнинг
547-
моддаси
).
Бироқ
жорий
таъмирлаш
бўйича
амалга
оширилган
сарф
ҳаражатларни
қопланишини
ижарачи
ижарага
берувчидан
талаб
қила
олмайди
.
Бундан
кўриниб
турибдики
,
жорий
таъмирлаш
мол
-
мулкдан
фойдаланиш
бўйича
сарф
-
ҳаражатлар
таркибига
киради
.
Жорий
таъмирлаш
зарурияти
турли
асосларга
кўра
вужудга
келиши
мумкин
.
Шу
жумладан
,
объектив
ва
субъектив
сабабларга
кўра
ҳам
.
Бошқача
айтганда
,
бунга
табиий
офатлар
,
авариялар
ёки
ижарачининг
касбий
маҳоратининг
етарли
эмаслиги
,
мол
-
мулкдан
фойдаланишдаги
ҳатоликлар
ёхуд
учинчи
шахслар
-
нинг
айби
ёки
мол
-
мулкнинг
айрим
қисмларини
нормал
эскириш
жараёни
ёхуд
уларни
вақти
-
вақти
билан
ал
-
маштириб
туриш
зарурияти
сабаб
бўлиши
мумкин
.
Жорий
таъмирлаш
мол
-
мулкни
техник
ҳолатини
,
қийматини
ўзгартирмайди
ва
ҳар
доим
мол
-
мулкнинг
умумий
қийматига
нисбатан
унчалик
катта
бўлмаган
сарф
-
ҳаражатлар
ҳажм
доирасида
амалга
оширилади
.
Бироқ
унинг
оқилона
ҳажми
қай
даражада
бўлиши
ло
-
зим
?
Одатда
,
капитал
таъмирлашда
мол
-
мулк
умумий
қийматини
энг
камида
учдан
бир
қисми
ёхуд
тенг
бара
-
вари
ёхуд
ундан
кўп
сарф
харажатлар
қилинади
.
Жорий
таъмирлаш
эса
кўпроқ
мол
-
мулк
умумий
1
Гражданское
право
:
Учебник
/
Под
.
ред
.
Ю
.
К
.
Толстого
.
А
.
П
.
Сергеева
.
Ч
.2.
қийматини
нисбатан
жуда
кам
улушини
ташкил
этади
.
Шу
сабабли
ҳам
жорий
таъмирлашни
аниқлаш
мезони
сифатида
уни
амалга
ошириш
сарф
-
харажатларини
олиш
мумкин
.
Фикримизча
,
амалдаги
қонунчиликка
ҳам
жорий
таъмирлаш
харажатлари
мол
-
мулк
умумий
қийматини
тўртдан
бир
қисмидан
камроқ
бўлиши
тўғрисида
норма
киритиш
ўринли
бўлар
эди
.
Агар
жорий
таъмирлаш
доимий
,
узлуксиз
сарф
ха
-
ражатлар
талаб
этса
ва
бундай
сарф
харажатларни
ошиб
бориши
натижасида
ижара
муддати
давомида
мол
-
мулкнинг
тўлиқ
қиймати
ёки
ундан
ошиқ
даражада
сарф
-
харажатлар
қилинса
,
буни
жорий
таъмирлаш
сифатида
баҳолаш
оқилона
бўлмаган
бўлар
эди
.
Жо
-
рий
таъмирлаш
кўпроқ
майда
деталларни
ишдан
чиқиши
,
алмаштирилиши
билан
боғлиқ
.
Ушбу
ҳолат
ҳам
айрим
турдаги
техник
ускуна
ва
иншоотларни
ижарага
бериш
шартномасида
ўзини
ифодасини
топи
-
ши
лозим
.
Умуман
олганда
,
жорий
таъмирлашнинг
умумий
мезонларидан
ташқари
ҳар
бир
турдаги
мол
-
мулк
турлари
учун
уни
алоҳида
ўзига
хос
хусусиятлари
мавжуд
.
Масалан
,
турар
жойлар
ижарасида
жорий
таъмирлаш
,
турар
жойни
синган
дераза
ойнасини
ал
-
маштириш
,
бўяш
,
эшик
қулфларини
тузатиш
,
сантех
-
ника
ускуналари
ва
электр
ускуналарини
ишдан
чиққан
қисмини
алмаштириш
,
созлаш
ва
шу
кабиларни
ўз
ичи
-
га
олади
.
Ижарага
берилган
мол
-
мулк
станок
,
дастгоҳ
кўринишида
бўлса
,
уни
жорий
таъмирлаш
бошқача
ҳарактер
касб
этиши
мумкин
.
Масалан
,
станок
ёки
дастгоҳнинг
мойини
алмаштириш
,
бўшаб
қолган
винт
-
ларини
қотириш
,
пичоқларини
алмаштириш
ва
бошқалар
.
Фикримизча
,
ижарага
берилган
мол
-
мулкни
жорий
таъмирлаш
масаласи
ижара
шартномасининг
муҳим
шартлари
таркибига
киритиш
ўринли
бўлар
эди
.
Айниқса
,
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
учун
бу
ўта
муҳим
ҳисобланади
.
Ижарачи
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
жорий
таъмирлаш
бўйича
ўз
мажбуриятларини
бажар
-
маслиги
,
охир
оқибатда
мол
-
мулкни
муддатидан
олдин
ишдан
чиқиши
,
шикастланиши
ва
бузилишларига
са
-
баб
бўлиши
мумкин
.
Шу
сабабли
ҳам
алоҳида
турдаги
мол
-
мулкларни
ижарага
бериш
шартномаларида
ижа
-
рачининг
мол
-
мулкни
жорий
таъмирлаш
мажбурияти
бўйича
амалга
оширадиган
саъй
-
ҳаракатлари
ва
хара
-
жатлари
аниқ
белгилаб
қўйилиши
ва
ушбу
мажбурият
-
ларни
бузганлик
учун
жавобгарлик
чоралари
белгила
-
ниши
мумкин
.
Фуқаролик
кодексининг
548-
моддасида
ижарага
олувчини
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
сақлаш
мажбу
-
риятлари
учта
туркумга
бўлинган
.
Унга
кўра
ижарага
олувчи
:
–
мол
-
мулкни
яхши
ҳолда
сақлаши
;
–
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
ўз
ҳисобидан
жорий
таъмирлаши
;
–
сақлаш
бўйича
бошқа
ҳаражатларни
қилиши
ло
-
зим
.
Қонун
чиқарувчи
ижарага
олувчини
ижарага
олин
-
ган
мол
-
мулкни
сақлаш
мажбуриятларини
бундай
тур
-
кумлаши
бежиз
эмас
.
Бу
мажбуриятларнинг
ҳар
бир
туркуми
ўзига
ҳос
хусусиятларга
эга
.
Юқорида
мол
-
мулкни
жорий
таъмирлашнинг
моҳияти
етарли
дара
-
жада
очиб
берилди
.
Айни
пайтда
,
ижарага
олувчи
мол
-
мулкни
яхши
сақлаш
мажбурияти
мазмуни
нимадан
иборат
деган
масалани
ҳам
ўрганиш
талаб
этилади
.
Энг
аввало
бу
ўринда
шуни
таъкидлаш
лозимки
,
ФУҚАРОЛИК
ҲУҚУҚИ
♦
CIVIL LAW
♦
ГРАЖДАНСКОЕ
ПРАВО
2007
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
15
Фуқаролик
кодекси
548-
моддаси
ўзбекча
матнда
мол
-
мулкни
яхши
ҳолда
сақлаш
ибораси
муайян
эътироз
-
ларни
келтириб
чиқаради
. “
Яхши
”
сўзининг
этимологик
маъноси
қуйидагиларни
англатади
.
Фуқаролик
кодек
-
сининг
русча
матнида
бу
ибора
“
исправное
состояние
”
деб
белгиланган
.
Фуқаролик
кодексининг
русча
матни
-
даи
аниқлик
даражасининг
юқорилигини
қайд
этмоқ
лозим
.
Россия
Федерацияси
Фуқаролик
кодексида
ҳам
ҳудди
шундай
ибора
ишлатилган
.
Мол
-
мулкни
яхши
ҳолда
сақлаш
мол
-
мулкни
барча
параметрлари
бўйича
,
сифат
кўрсаткичлари
бўйича
деярли
ўзгармаган
ҳолада
сақлашни
англатади
.
Бироқ
ижара
-
га
олинган
мол
-
мулк
ундан
фойдаланиш
жараёнида
табиий
равишда
моддий
ва
маънавий
жиҳатдан
эски
-
риб
боради
.
Бу
фойдаланишнинг
муқаррар
натижаси
-
дир
.
Бироқ
бундай
эскириш
мол
-
мулкни
яхши
сақлаш
мажбуриятининг
бузулиши
сифатида
баҳоланиши
ҳам
мумкин
.
Русча
“
исправное
состояние
”
тушунчасига
ўзбек
тилидаги
“
тузук
сақлаш
”
тушунчаси
кўпроқ
мос
келади
.
Мол
-
мулкдан
ўз
вазифасига
кўра
фойдаланиш
мол
-
мулкни
тузук
сақлаш
мажбурияти
моҳиятига
зид
эмас
.
Ҳудди
шу
сабабли
ҳам
Фуқаролик
кодексининг
548-
моддасидаги
“
яхши
”
иборасининг
ўрнига
“
тузук
”
сақлаш
иборасини
қўллаш
ва
мазкур
моддани
қуйидагича
таҳририда
баён
этиш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Агарда
қонун
ёки
шартномада
бошқача
тартиб
бел
-
гиланган
бўлмаса
,
ижарага
олувчи
мол
-
мулкни
тузук
ҳолда
сақлаши
,
уни
ўз
ҳисобидан
жорий
таъмирлаши
ва
сақлаш
бўйича
бошқа
харажатларни
қилиши
лозим
.
Фикримизча
,
мол
-
мулкни
тузук
ҳолда
сақлаш
,
уни
жорий
таъмирлашдан
шу
билан
фарқланадики
,
бунда
ижарачи
,
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
таркибий
қисмларига
таъсир
кўрсатмаган
ҳолда
уни
бут
-
бутунлигини
соз
ҳолда
сақланиш
юзасидан
ташқи
таъсирлардан
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
ғамхўрлик
қилади
.
Масалан
,
қор
,
ёмғир
,
об
-
ҳавонинг
кескин
ўзгариш
таъсирларидан
,
қаровсизликдан
ва
шу
каби
-
лар
.
Мол
-
мулкни
жорий
таъмирлаш
тузук
ҳолда
сақлаш
мажбуриятларидан
ташқари
қонун
ижарачи
зиммасига
мол
-
мулкни
сақлаш
бўйича
ҳаражатларни
тўлаш
маж
-
буриятини
юклайди
.
Бундай
ҳаражатлар
турлича
кўринишларда
бўлиши
мумкин
.
Масалан
,
ижарага
олинган
мол
-
мулкни
назорат
остида
бўлишини
таъминлаш
учун
қоровул
ёллаш
харажатлари
,
вақти
-
вақти
билан
уни
ювиб
,
тозалаб
туриш
харажатлари
,
суғурта
харажатлари
ва
бошқалар
.
Бу
ўринда
шуни
ҳам
таъкидлаш
керакки
,
ушбу
уча
-
ла
мажбуриятлар
туркуми
,
қонунда
ёки
шартномада
бошқача
ҳолат
назарда
тутилмаган
бўлсагина
ижарачи
зиммасига
юкланади
.
Баъзи
ҳолларда
мажбуриятнинг
моҳиятидан
келиб
чиққан
ҳолларда
ушбу
мажбурият
ижарачи
зиммасига
юклатилиши
мумкин
эмас
.
Маса
-
лан
,
эгалик
ҳуқуқи
ижарага
берувчида
қолдирилган
ҳолларда
ижарачи
фақат
мол
-
мулкдан
фойдаланишга
ҳақли
бўлган
ҳолларда
юқоридаги
учала
мажбурият
-
ларнинг
мажмуини
ижарачи
зиммасига
юклаш
ўринли
бўлмаган
бўлар
эди
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
рассматривает
дого
-
вор
аренды
и
вопросы
хранения
и
ремонта
взятого
в
аренду
имущества
.
В
основной
части
статьи
характеризуются
виды
ремонта
имущества
,
взятого
в
аренду
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
вопрос
о
ремонте
имущества
,
взятого
в
аренду
,
еще
не
изучен
в
должной
мере
и
следует
полнее
урегулировать
его
в
нормах
ГК
РУз
.
Abstract
In the introductory part of the article the author exam-
ines contract and questions of storage and modification of
the property taken in rent.
In the basic part of the article types of modification of the
property which is taken for rent are characterized.
In the conclusion the author comes to opinion, that the
question on modification of the property taken in rent, is
not studied yet in a due measure and it is necessary to
settle more full it in norms of Civil code of the Republic of
Uzbekistan.
