ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
12
населения в осуществлении местного самоуправле-
ния. С.3.
7.
Попов И.Е. Институт права граждан на обраще-
ния в органы власти: проблемы понятия и принципи-
альные особенности // Вестник ЮУрГу. 2009. №6. С91
8.
Закон Республики Казахстан от 12 января 2007
г. № 221-III «О порядке рассмотрения обращений фи-
зических и юридических лиц» [Электронный ресурс]
URL:
http://www.pavlodar.com/zakon/?dok=03358&all=al
9.
Миронов М. А. Обращение граждан как консти-
туционно – правовой институт. С.12
10.
Закон Республики Таджикистан об обращениях
граждан
//Ахбори
Маджлиси
Оли
Республики
Таджикистан. 1996. №24. Ст.368;1998. №10. Ст.79;
2006. №11. Ст.469; 2007. №7. Ст.666.
11.
Ўзбекистон
Республикасининг
Вазирлар
Маҳкамасининг
“Давлат
органларида,
давлат
муассасаларида
ва
давлат
иштирокидаги
ташкилотларида жисмоний ва юридик шахсларнинг
мурожаатлари билан ишлаш тартиби тўғрисидаги
Намунавий низомни тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори,
341-
сонли, 2018, 7 май.
12.
Новиков A. B. Обращения граждан (админи-
стративно-процедурные правовые аспекты): Дисс. ... к.
ю. н. Воронеж, 2006. С. 56.
13.
Маркунин Р.С. Юридическая ответственность
депутатов и органов представительной власти: обще-
теоретический аспект: Автореф. дис. … канд. юрид.
наук. – Саратов, 2013. – С. 8.
14.
Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 11
декабрдаги “Ўзбекистон Республикасининг айрим
қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш
тўғрисида”ги ЎРҚ-381-сонли қонуни // Ўзбекистон,2014.
15.
Саидов И.Х. Конституционное право граждан на
обращение и его реализация в Республике Таджики-
стан. Автореф. дисс.на соиск. уч. ст. к.ю.н. М.2014. С.-
95.
16.
Законотворческий процесс в РФ [Электронный
ресурс]. URL:
http://humanitar.ru/page/ch6_3
.
17.
Духно H. A., Ивакии В. И. Понятие и виды юри-
дической ответственности // Государство и право.
2000. № 6. С. 12-17/
18.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016
йил 28 декабрь “Жисмоний ва юридикшахсларнинг
мурожаатлари билан ишлаш тизимини тубдан
такомиллаштиришга
доир
чора-тадбирлар
тўғрисида”ги фармони // Ўзбекистон Республикаси
қонун ҳужжатлари тўплами, 2017.
19.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, 1992,
Тошкент.: Ўзбекистон, 2017. -Б3.
Б.Норматов
ТДЮУ катта ўқитувчиси
СОЛИҚ СОЛИШ НАЗАРИЯСИНИНГ ЮРИДИК
ТАБИАТИ
Аннотация:
Мазкур мақола солиқ ва йиғимларнинг
пайдо бўлиш тарихи, солиқларнинг зарурати ва
аҳамияти,
давлатнинг
молиявия
функциясини
таъминлашдаги ўрни таҳлил қилинган. Шунингдек,
солиқларнинг
юридик
табиати,
хусусан
унинг
тушунчаси ва моҳияти очиб берилган. Солиқ солиш
назариясининг айрим жиҳатлари ўрганилиб, солиқ
солиш ва солиқ текшируви ҳамда солиқ интизоми
назариялари чуқур таҳлил қилинган.
Калит сўзлар:
Солиқ, йиғим, солиқ солиш, солиқ
назорати, солиқ текшируви, солиқ интизоми.
Аннотация:
В данной статье проанализирована
история возникновения налогов и сборов, необходи-
мость и значение налогов, их роль в обеспечении фи-
нансовой функции государства. Также раскрывается
правовая природа налогов, в частности, его понятие и
сущность. Изучены некоторые аспекты теории налого-
обложения, проведен глубокий анализ теории налого-
обложения и налоговых проверок, а также налоговой
дисциплины.
Ключевые слова:
Налоги, сборы, налогообложе-
ние, налоговый контроль, налоговый аудит, налоговая
дисциплина.
Annotation
: This article analyzes the history of taxes
and fees, the necessity and significance of taxes, their role
in ensuring the financial function of the state. It also
reveals the legal nature of taxes, in particular, its concept
and essence. Some aspects of the theory of taxation are
studied, a deep analysis of the theory of taxation and tax
audits, as well as tax discipline, is carried out.
Keywords
: Taxes, fees, taxation, tax control, tax audit,
tax discipline.
Солиқ ва солиқ текширувларининг пайдо бўлиш
тарихи.
Кишилик жамиятида давлатнинг пайдо
бўлиши билан солиқлар пайдо бўлган. Чунки,
давлатнинг мавжуд бўлиши, аввало унинг иқтисодий
таъминоти бўлган солиқларга таянган. Мазкур масала
юзасидан олимларининг турли хил қарашлари мавжуд
бўлиб,
хусусан
А.Жўраев,
О.Мейлиев,
Ғ.Сафаровларнинг фикрига кўра солиқларнинг қачон
пайдо бўлганлиги ҳақида аниқ маълумот тарихий
китобларда учрамасада, солиқлар тарихини ёритувчи
манбаларнинг гувоҳлик беришича, давлат пайдо
бўлиши билан солиқлар жамиятдаги иқтисодий
муносабатларнинг зурурий бўғинига айланган. Давлат
тузилиши шакллари ривожланиши билан бир вақтда
солиқ
тизими
ҳам
доимо
ўзгариб
турган[1].
Б.Ю.Сирожов, дастлабки давлат тузилмаларнинг
пайдо бўлиши солиқ тушунчаси билан боғлиқ бўган
умумдавлат эҳтиёжи учун маблағ йиғиш муаммосини
келтириб чиқарганини таъкидлайди[2].
Д.Шаулов ва У.Канларнинг фикрига кўра солиқлар
тўғрисида тушунчанинг пайдо бўлиши эрамиздан
аввалги биринчи минг йилликка бориб тақалади. Ўша
вақтда Марказий Осиё ҳудудида қабилаларнинг
дастлабки сиёсий бирлашмалари пайдо бўлган эди[3].
Ф.Исаева
эса
солиқларнинг
иқтисодий
муносабатларда асосий ўринга чиқишига, авваламбор
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
13
давлатнинг шаклланиши, жамоаларнинг синфларга
бўлиниши, қадимги ижтимоий тузумнинг вужудга
келиши ҳамда уларнинг маълум молиявий манбага
эҳтиёж сезишлари сабаб бўлган таъкидлайди[4]. А.Ли,
солиқлар товар ишлаб чиқарилиши ва давлатнинг
пайдо бўлиши билан бирга вужудга келган бўлиб, ушбу
давлатга оммавий ҳокимиятнинг ажралмас қисмлари
бўлган армия, суд, амалдорларни сақлаш ҳамда
давлатнинг бошқа эҳтиёжлари учун пул маблағлари
талаб қилинганини қайд этади[5].
Х.Одилқориевнинг фикрига кўра солиқларнинг
жорий этилганлиги - давлатнинг асосий белгиларидан
бири бўлиб, у аҳолидан давлат аппаратини сақлаб
туриш, фаолиятини таъминлаш учун зарур бўлган
моддий
маблағларни
ундириб
олишда
ифодаланади[6]. Ш.Сайдуллаев, давлатнинг асосий
бегиларидан бири унинг солиқ тизимига эгалиги,
фақатгина давлат аҳолидан расмий тартибда солиқ
йиғиш ҳуқуқига эгалигини алоҳида қайд этади[7].
Давлатнинг мавжуд бўлишининг зарурий элементи
унинг
иқтисодиёти
молиявий
манбалар
билан
таъминланганлиги билан белгиланади. Л.Хваннинг
фикрига кўра иқтисодиётнинг давлат томонидан
солиқлар
орқали
тартибга
солишини
давлат
бюджетини шакллантириш, солиқ солиш воситасида
жамиятдаги у ёки бу жараёнларнинг ривожланишига
таъсир кўрсатиш усули ҳисобланади. Шундай қилиб,
давлатнинг мавжудлиги солиқлар билан узвий боғлиқ,
чунки солиқдан тушадиган тушумлар давлат иқтисодий
мустақиллигининг бош манбаидир[8]. А.Жўраевнинг
фикрича солиқларнинг амал қилиши объектив
заруратдир, ҳозирга қадар давлатнинг функцияларини
бажариш учун лозим бўлган молиявий маблағларни
шакллантиришнинг солиқлардан бошқа усули жаҳон
амалиётида қўлланилган эмас. Демак, ҳукмрон куч
сифатида давлат мавжуд экан, молиялаштириш усули
сифатида солиқлар амал қилади[9].
С.Мансуров ва Э.Шодмоновларнинг фикрича
солиқлар ўзининг кўп асрлик тараққиёти даврида
кўпгина босқичларни босиб ўтган. Унинг юзага келиши
қатъий ҳозирги замон талқинида давлатчиликни юзага
келиши билан изоҳлансада, ижтимоий тараққиётнинг
дастлабки даврида йиғимлар, қурбонлик қилиш ёки
хизматлар кўрсатиш кабилар амал қилган. Қадимги
Римда солиққа тортиш мақсадида аҳолини рўйхатга
олиш, мулкларни баҳолашни амалга ошириш билан
бирга солиқларни тўлиқ йиғилишига жавобгар
шахсларнинг табақаланган тизими ва солиқ йиғиш
механизми шакллантирилган[10]. Демак, солиқлар
давлатнинг шаклланиши билан вужудга келган ва
солиқларни йиғиш устидан давлат ўз назоратини
ўрнатган ҳамда давлат назоратининг бир тури
сифатида солиқ назорати ажралиб чиққан. Давлат ва
солиқ тўловчилар ўртасидаги ушбу муносабатлар
аста-секинлик билан ривожланиб бориши ва натижада
давлат билан аҳоли ўртасидаги ушбу жараёнларни
ўрганувчи алоҳида ҳуқуқ фани – солиқ ҳуқуқи пайдо
бўлган.
Л.Хваннинг таъкидлашича солиқ ҳуқуқининг пайдо
бўлиши ва ривожланиши жамиятнинг демократлашуви,
ҳуқуқий давлат ғояси билан боғлиқдир. Солиқ солиш
ҳуқуқий табиат нуқтаи назаридан ижтимоий ишлаб
чиқариш
билан
давлат
ўртасидаги
мулкий
муносабатларни тартибга солиш, уларни муайян
доирага киритиш чора-тадбиридир. Солиқ ҳуқуқининг
асосий вазифаси мулкчилик ҳуқуқини давлатнинг
ноқонуний
ва
чекланмаган
даъво-талабларидан
ҳимоялаш, солиқ тўловчи билан давлат манфаатлари
мувозанатини сақлаб туришдир[11]. Шу тариқа,
солиқларнинг ўз вақтида тўланилишини таъминлаш
сифатида солиқ текширувлари институти пайдо
бўлган.
Э. Хожиев қайд этишича, солиқ тизими мураккаб ва
кўп қиррали жараёнлардан бир бўлганлиги сабабли,
ҳуқуқшунос олимлар ўртасида унинг қайси ҳуқуқ
соҳаси нормалари билан тартибга солиниши бўйича
ягона фикр мавжуд эмас. Юридик адабиётларда
ҳуқуқшунос олимларнинг икки хилдаги қарашлари
мавжуд бўлиб, солиқ солиш жараёнида юзага
келадиган муносабатлар молия ҳуқуқи томонидан ёки
мустақил ҳуқуқ соҳаси ҳисобланган солиқ ҳуқуқи
томонидан тартибга солиниши мумкин[12].
Солиқ тушунчаси.
А.Лининг қарашларига кўра
солиқ энг муҳим иқтисодий категория сифатида
тегишли ҳуқуқий таъминотсиз молиявий ресурсларнинг
давлат бюджетига амалда келиб тушишини таъминлай
олмайди. Шу муносабат билан солиқнинг юридик
моҳияти тўғрисидаги масала алоҳида аҳамият касб
этади. Солиқлар –давлат бюджетининг давлат қисмига
ўтказиладиган,
юқори
қонунчилик
ҳокимият
органларининг ҳужжатларига асосан юридик шахслар
ва фуқаролар томонидан беғараз, муайян миқдорда
ва
белгиланган
муддатларда
умумдавлат
эҳтиёжларини қондириш учун тўланадиган мажбурий
тўлов ҳисобланади[13].
Л.Б.Хван таъкидига кўра давлат фаолиятининг
барча йўналишларини маблағ билан таъминлашнинг
асосий
манбаларидан
бири
ва
давлат
устуворликларини амалга оширишнинг иқтисодий
воситаси
солиқлардир.
Солиқларнинг
ҳуқуқий
табиатига парламентнинг солиқни тасдиқлаш ҳуқуқи ва
халқнинг солиқ тўлаш учун рози бўлиш ҳуқуқи
сифатида қаралиши лозимлигини таъкидлайди[14].
Б.Ю.Сирожовнинг
таъкидига
кўра солиқ
тушунчасини тадқиқ қилишда уларнинг энг муҳим
хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Солиқларнинг
асосий характерли хусусияти шундаки, улар давлатга
тегишли бўлмаган пул маблағларини бюджетга жалб
қилиш
учун
қўлланилади.
Бюджетга
солиқлар
сифатида ўтказиладиган пул маблағлари, одатда аниқ
бир мақсадга йўналтирилмаган бўлади, яъни улар
умумдавлат эҳтиёжларига давлат томонидан халқ
хўжалигини
молиялаштириш,
ижтимоий-маданий
тадбирларни амалга ошириш, давлатнинг мудофаа
қудратини
муқтаҳкамлаш
ва
шу
каби
муҳим
вазифаларни маблағ билан таъминлашга сарф
этилади[15].
Э.Хожиев ўз навбатида солиқлар – қадимий
иқтисодий ва ҳуқуқий категориялардан бири эканлиги,
улар давлат ва солиқ тўловчилар ўртасидаги
муносабатларни юзага келтириб, иқтисодий ва сиёсий
жараёнлар
билан
бевосита
боғлиқ
ҳолда
ривожланувчи ҳаракатчан тизим ҳисобланишини,[16]
О.Махкамов эса солиқлар ва бошқа мажбурий
туловлар юридик ҳамда жисмоний шахслардан
қонунда
белгиланган
тартибда
ундириладиган
мажбурий тўловлар бўлиб, улар давлат вужудга келган
пайтдан
ҳозирга
қадар
жамиятдаги
иқтисодий
муносабатларнинг зарур бўғини ҳисобланиши, давлат
қурилиши ва бошқаруви шаклларининг ривожланиши
ва ўзгариши ҳар доим солиқ тизимнинг ўзгаришига ҳам
сабаб бўлишини[17] таъкидлайди.
И.Эргашев эса солиқлар – давлат томонидан халқ
эҳтиёжлари учун сарфланадиган маблағларнинг
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
14
асосий манбаи бўлиб, мамлакатнинг ижтимоий,
иқтисодий
эҳтиёжларини
ва
давлат
қурилиш,
шунингдек
иқтисодиётни
барқарорлаштириш,
жамиятни
демократлаштириш,
аҳолининг
эркин
фаровон
турмуш
тарзини
барпо
этиш
учун
сарфланадиган, давлат бюджети даромадларини
шакллантириш мақсадида жамғарилувчи мажбурий
тўлов
эканлигини[18]
айтиб
ўтади.
Бизнинг
фикримизча, солиқлар – оммавий ҳокимият томонидан
ижтимоий вазифалар учун фуқаролардан адолат ва
ижтимоий
тенглик
принциплари
асосида
ундириладиган пул маблағлари ҳисобланади.
А.Хамидов, молиявий-ҳуқуқий нуқтаи назардан
солиқлар ўзида умумажбурий ва ҳуқуқий шакл нуқтаи
назаридан давлат ҳокимияти ва маҳаллий давлат
ҳокимияти органларининг ваколатлари доирасида
белгиланган юридик ва жисмоний шахслардан маълум
миқдорда ҳамда муайян муддатларда ундириладиган
қайтарилмайдиган
индивидуал
тўловларни
ифодалашини қайд этади[19].
Солиқ ва солиқ солиш назарияси.
Давлатнинг ўз
аҳолисига солиқ солиш борасидаги сиёсати кўп йиллар
давомида тадқиқ қилинган бўлиб, фанда солиқ солиш
назарияси деб эътироф этилади. Хусусан, солиқ
солиш назарияси қуйидаги ҳусусий назарияларни
қамраб олади: алмашинув назарияси, атомистик
назария,
завқланиш
назарияси,
солиқ
суғурта
мукофоти, классик, марксистик солиқ назарияси,
монетаризм назарияси, таклиф иқтисодиёти назарияси
ва бошқа назариялар[20]. Солиқ солиш назариясининг
ёрқин намоёндаси инглиз олими Адам Смит ўзининг
“Халқлар бойлиги” китобида (1776) шундай ёзган:
мамлакатни
ҳимоя
қилиш
ва
яхши
ҳукумат
институтларини сақлаш каби нарсалар жамоатчилик
учун умумий фойда келтиради. Шундай қилиб, умуман
аҳоли солиқ харажатларига ҳисса қўшиши керак.
Бундан ташқари, солиқ тизимининг айрим бошқа
нарсаларини талаб қилиш ҳам оқилона – масалан,
солиқ
тўловчи
жисмоний
шахсларнинг
тўлов
миқдорлари уларнинг тўлов қобилиятига боғлиқ
бўлиши, шунингдек яхши солиқлар тўртта асосий
мезонга жавоб бериши лозимлиги, хусусан улар 1)
даромадларга ёки тўлов қобилиятига мутаносиб
бўлиши, 2) ўзбошимчалик ўрнига аниқ бўлиши 3)
вақтида тўланадиган ва солиқ тўловчиларга қулай 4)
бошқариш ва йиғиш учун арзон бўлиши лозимлиги
қайд этади[21].
Француз ҳуқуқшунос олими, классик назария
вакили Пол Мари Годме фикрича солиқнинг ягона
мақсади давлат харажатларини молиялаштириш деб
ҳисоблайди[22]. Ирландиялик олим У.Петти “Солиқлар
ва йиғимлар тўғрисидаги трактат” китобида давлат
қанчалик камбағал бўлса, солиқлар шунчалик юқори
бўлиши. Акс ҳолда давлат қанча кам солиқ тушумидан
ташқаридаги имкониятларга таянса, шунча кўпроқ ўз
фуқароларига солиқ юклашига тўғри келишини
таъкидлайди[23].
Умуман
олганда,
солиқлар
тулашнинг моҳияти бу давлатнинг ўз функцияларини
(ҳимоя, хавфсизлик, тартибот, давлат хизматлари)
таъминлаши учун зарур маблағни фуқаролардан
ундириш ҳисобланади.
Солиқ
текширувлари
назарияси.
Солиқ
текширувлари солиқ назоратининг бир шакли ҳамда
солиқ
маъмуриятчилигининг
асосий
воситаси,
шунингдек солиқ органларининг асосий вазифаси
ҳисобланади. Давлат оммавий ташкилот сифатида ўз
харажатларини қоплаш учун солиқлар жорий этади ва
уларни ундириш учун мажбурлов воситаларидан
фойдаланади. Солиқ текширувлари ушбу мажбурлов
воситасининг кичик бўлаги ҳисобланади. Текшириш
назарияси ўз навбатида солиқ ундириш назарияси,
солиқдан бўйин товлаш ва солиқ интизомини
таъминлаш каби назариялар таркибида ривожланган.
Шу сабабли, ушбу назарияларнинг таҳлили солиқ
текшируви ўтказишнинг моҳияти ва мазмунини очиб
беради.
A Taxonomy of the Tax Compliance (Солиқ интизоми
таксономияси) назарияси вакили Maryann Richardson
and Adrian Sawyerларнинг фикрига кўра солиқ
интизомига таъсир қилувчи бир қанча факторлар,
хусусан: ёш, жинс, таълим, даромад даражаси,
даромад манбаи, касб, тенгдошнинг таъсири, одоб,
адолат, солиқ қонунчилигининг мураккаблиги, солиқ
органларининг муносабати, санкция, текширишнинг
эҳтимолийлиги, солиқ ставкалари, солиқ интизомининг
нархи
ва
бошқа
ҳолатлар
таъсир
қилишини
таъкидлайди[24].
Powerful authority and trustful taxpayers (Кучли
ҳокимият ва ишонувчан солиқ тўловчилар) назарияси
вакиллари Katharina Gangl , Eva Hofmann, Barbara Hartl
ва Mihály Berkicsларнинг фикрига кўра солиқ органи
солиқ тушуми ва интизомини таъминлаш учун иккита
ёндашувдан
фойдаланади,
биринчиси
ҳокимият
ёндашуви ва иккинчиси ишонч ёндашуви. Ҳокимият
ёндашуви (бошқарув, назорат ва ушлаб туриш деб ҳам
деб аталади) доимий солиқ текшируви ва солиқдан
бўйин
товлаш
ҳолатларида
оғир
жарималар
тайинлашга асосланади. Ишонч ёндашуви эса
шаффофлик, адолатли жараён ва солиқ тўлаш
ижтимоий
бурч
эканлигига
ишонтиришда
ифодаланишини таъкидлашади[25].
Crime and Punishment: An Economic Approach
(Иқтисодий ёндашув) назарияси вакили Gary S. Becker
фикрига кўра рационал солиқ тўловчининг асосий
мақсади
молиявий
маблағларини
кўпайтириш
ҳисобланади. Шу сабабли, текшириш ҳавфи ва жазони
ҳисоблаб кўриб, солиқ ҳуқуқбузарлигидан доимий
даромад олишга интилади. Шу сабабли, солиқдан
бўйин товлаш ҳолатларини камайтириш ва солиқ
тушумини оширишнинг энг маъқул усули солиқ
текширувларининг юқори эҳтимоллиги ва аниқланган
ҳуқуқбузарлик учун юқори жарималар эканлигини
таъкидлайди. Соддароқ айтганда, солиқ текшируви ва
жарималар солиқ интизоми ва бюджет тушумини
кафолатлашини қайд этади[26].
Солиқдан бўйин товлаш назарияси (Tax evasion
theory) вакиллари Michael G.Allingham ва Agnar
Sandmo таъкидига кўра даромадлар тўғрисида
декларация топшириш қарори ноаниқлик шароитида
қарор қабул қилиш ҳисобланади. Чунки, даромадлар
тўлиқ тақдим этилмаганда солиқ органлари автоматик
жарима жавобини қайтармайди. Солиқ тўловчида
иккита қарордан бирини танлаш имкони бўлади, 1)
тўлиқ даромадни кўрсатиш 2) Даромадни кам
кўрсатиш. Агар иккинчи қарорни танласа, солиқ органи
томонидан текширув ўтказилиши омадига боғлиқ
бўлади, агар текширув ўтказилмаса унинг ҳолати
биринчи қарордан кўра анча яхши бўлади. Агар
текширув ўтказилса, у анча ёмон ҳолатда қолади.
Ушбу назария текширишнинг эҳтимолий эканлиги
сабаб, солиқ тўловчи доим икки қарордан бири “қимор
ўйини” каби танлаши, қарор эса солиқдан қочишнинг
аниқланиш эҳтимоли ва аниқланганда жазонинг
миқдорига боғлиқ бўлишини назарий исботлайди.
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
15
Аниқроқ айтганда, ушбу назариянинг моҳияти солиқ
тўловчи юқоридаги икки қарордан бирини доим
танлайди, доим алдайди ва шу сабабли солиқ
органлари текширув ўтказиб туриши лозимлигида
ифодаланади[27].
Slippery Slope Framework (сирпанчиқ қиялик
модели) назариясига вакиллари Erich Kirchler, Erik
Hoelzl, Ingrid Wahl таъкидига кўра солиқ интизоми
солиқ органлари ва солиқ тўловчилар ўртасидаги
муносабатга боғлиқлиги, агар улар ўртасида “полиция
ва ўғри” муносабати бўлса, солиқчилар солиқ
тўловчиларни доим “ўғри” сифатида солиқ тўлашдан
бўйин товлаши ва текшириб туриш лозим деб
ҳисоблайди. Солиқ тўловчилар эса солиқ органлари
(полиция) томонидан доим таъқиб остида эканлиги
учун яширинишга ҳаракат қилади. Ушбу ҳолатда
тарафлар ўртасида ҳурмат ёки ижобий муносабат
бўлмайди, аксинча солиқ тўловчи “рационал ўлчов”
яъни солиқдан бўйин товлашнинг даромади ва
харажатларини ўлчаб кўриш принципида ишлайди.
Ушбу назария вакиллари солиқ органлари ва солиқ
тўловчилар “хизмат ва мижоз” принципида ишлаши
лозимлиги, солиқ органи солиқ тўловчиларга хизмат
кўрсатиши,
натижада
солиқ
тўловчилар
солиқ
тизимининг адолатли ишлаётганлиги ва ишонганлиги
сабабли ихтиёрий солиқларни тўлашга ўтишини
таъкидлайди.
Шунингдек,
солиқ
тўловчиларнинг
ихтиёрий тўлаш принципи харажатли бўлган солиқ
текширувларини
камайтириши
ҳамда
“текширувчиларни
текшириш”
каби
ортиқча
харажатлардан
воз
кечишга
олиб
келишини
таъкидлашади[28].
Taxpayers service approach (Солиқ тўловчилар
хизмати) назарияси Glenn P.Jenkins, Edwin N.Forlemu
вакиллари The Conventional Approach (Анъанавий
ёндашув) сифатида солиқ маъмуриятчилигининг солиқ
интизомига эришишда қўлланиладиган икки усули,
биринчиси тасодифий текширув ва жарималар орқали,
иккинчиси
солиқ
тўловчиларнинг
барча
декларацияларини маъмурий баҳолаш орқали солиқ
тўловчиларнинг ўзини-ўзи баҳолаш билан ихтиёрий
тўлов интизомига эришиш масаласини таҳлил қилиб,
солиқ тўловчиларнинг ўз-ўзини баҳолаш ва уларга
хизматт кўрсатиш принципини илгари суришади. Ушбу
назариянинг моҳияти солиқ интизомига риоя қилиш
ҳаражатлари солиқ интизомига риоя қилмаслик
ҳаражатларидан оз бўлиши, бунинг учун жараёнларни
электронлаштириш,
солиқ
қоидаларини
соддалаштириш, солиқ тўловчиларни ўқитиш ва
уларга солиқларни ҳисоблаш ва тўлашда ёрдамчилик
қилиш, онлайн ахборот алмашинуви, тўловларни
соддалаштиришни таклиф қилишади[29].
Optimal
Tax Enforcement Theory (Оптимал солиқ
органлари назарияси) вакили Yulia Paramonovaнинг
қайд этишича ушбу назариянинг моҳияти кам
текширувлар орқали бюджетга кўпроқ пул тушириш
ҳисобланади.
Солиқ
текширувлари
ўтказишда
текширув
харажатларини
камайтириш,
солиқ
ходимларини ёллаш ўрнига маълумотларни учинчи
тарафнинг тақдим этиш принципини кенгайтириш яъни
солиқ тўловчилар билан солиқ операцияларига
киришган субъектлардан маълумот олиш муҳимлигини
таъкидлайди. Шунингдек, солиқ текширувларнинг
камхаржлигини таъминлашда солиқ сигналларига
эътибор қаратиш яъни солиқдан бўйин товлаш
ҳолатига сигнал берувчи ҳолатлар орқали текширув
ўтказиш лозимлиги ва солиқ тўловчиларни таснифлаш
лозимлигини қайд этади[30].
Стратегик
ноаниқлик
назарияси
(Strategic
uncertainty) вакиллари Fangfang Tan ва Andrew Yim
таъкидига
кўра
солиқ
тўловчиларнинг
солиқ
интизомини текшириш учун солиқ текширувларни
ўтказиш муддати аниқ ва ноаниқ ҳолатда (bounded
rules
– текширувлари сони олдиндан аниқ, flat-rate rule
– доимий текширув ўтказилиши аниқ) бўлиши таъсир
қилади. Унга кўра солиқ тўловчилар текширувлар
қачон ва неча марта бўлиши тўғрисида аниқ
маълумотга эга бўлмаса, солиқ интизоми ўсиши,
тескари
ҳолатда
камайиши
мумкинлиги
таъкидлайди[31].
Солиқдан бўйин товлаш назариясининг йўналиши
сифатида Bomb Crater effect (Бомба кратери таъсири)
назарияси вакили Luigi Mittone фикрига кўра солиқ
тўловчи ўзида ўтказилган солиқ текширувларидан сўнг
қайта айнан шу объектда солиқ текшируви ўтказилиши
мумкин эмаслигига ишонади ва кейинги солиқ
текширувига қадар солиқдан бўйин товлаш ҳолатини
такрорлайди деб ҳисоблайди. Ушбу назария уруш
вақтида бомба тушган жойга қайта бомба тушиш
эҳтимоли йўқлиги сабабли, аскарларнинг бомба
кратерида жон сақлаш назариясидан келиб чиққан[32].
Psychological tax contract (Психологик солиқ
шартномаси) назариясига
вакиллари Lars Feld ва
Bruno Frey,
ушбу назария моҳиятини давлат ва солиқ
тўловчи ўртасида солиқ одобини шакллантириш
лозимлиги, қоидалар эса солиқ шартномасида
тарафлар учун ҳуқуқ ва мажбурият сифатида
белгиланиши, унга кўра солиқ тўловчи солиқларни
жамият ривожига (
bonum commune
) ҳисса қўшаётгани
учун тўлаётгани, эвазига жамият ривожи, адолат ва
қонунийлик
каби
эквивалент
қабул
қилиши
лозимлигини айтади. Шунингдек, солиқ органлари ва
солиқ тўловчилар ўртасида дўстона муносабатлар
ўрнатилиши
ўз
навбатида
солиқ
интизомини
таъминлашини таъкидлайди[33].
Theory of Tax morale (Cолиқ одоби) назариясига
кўра солиқ интизомига эришишда солиқ одоби муҳим
ўрин тутади. Ушбу назария вакили Benno Torgler
солиқ одоби назариясида учта муҳим элементга
эътибор қаратади. 1) одоб қоидалари ва ҳислари, 2)
адолат ва 3) солиқ органлари ва солиқ тўловчилар
ўртасидаги муносабат. Одоб қоидалари ва хислари
элементи солиқ тўлашда бурч, қўрқув, айбдорлик ва
уят ҳислари билан боғлиқлиги, адолат элементи эса
солиқ юкини солиқ тўловчи адолатли деб қабул
қилиши ҳамда учинчи элемент солиқ органи ва солиқ
тўловчилар ўртасидаги ижобий (одоб) муносабатлар
солиқ тўловчининг солиқлардан бўйин товламасдан
солиқ
интизомига
риоя
қилишга
ундашини
таъкидлайди[34].
Legislating Morality (The Effects Of Tax Law
Complexity On Taxpayers’ Attitudes) (Солиқ қонунчилиги
мураккаблигининг солиқ тўловчилар муносабатига
таъсири) назарияси вакили David A. Nugentнинг
фикрларига кўра солиқ интизомига солиқ тўғрисидаги
қонунчиликнинг мураккаблиги тўғридан-тўғри таъсир
қилади. Аниқроғи, солиқ тўғрисидаги қонунчилик
хусусан солиқ текширувлари қанчалик мураккаб бўлса,
солиқ тўловчиларда солиқ интизомига риоя қилмаслик
тўғрисида хулоса чиқаришга олиб келиши ва шунчалик
солиқ
одоби
бузилишига
сабаб
бўлишини
таъкидлайди. Солиқ тизими ва солиқ текширувлари
тўғрисидаги қонунчиликнинг мураккаблиги ўз навбати
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
16
солиқдан бўйин товлаш мумкинлиги тўғрисидаги
хулосаларга олиб келади. Шу сабабли, солиқ
интизомини таъминлашда солиқ қонунчилиги аниқ ва
соддароқ бўлиши лозимлигини таъкидлайди[35].
Evolutionary Model of Tax Auditing (Солиқ
текширувларининг ривожланиш модели) назарияси
вакиллари Suriya Sh. Kumacheva and Elena A. Gubar
лар солиқ текширувлари ҳар йили ўтказилиши ва
доимий такрораниши ҳисобига солиқ тўловчиларнинг
ҳаракатларини
моделлаштириш
мумкинлигини
таъкидлайди. Унга кўра солиқ тўловчилар солиқ
тўламаслик хавфига кўра уч тоифага бўлинади:
хавфга қарши, хавфга холис ва хавфни маъқул
кўрувчи.
Хавфга
қарши
солиқ
тўловчилар
жавобгарликдан
тортилмаслик
учун
солиқларни
тўлашади. Хавфни маъқул кўрувчи солиқ тўловчилар
хавфли ҳаракат қилишни танлашади ва солиқ
тўламайди. Хавфга холис солиқ тўловчилар эса
мослашувчан ҳаракатни танлашади яъни вазиятга
қараб солиқ тўлайди ёки солиқ тўламайди. Шунинг
учун, барча солиқ тўловчиларни уч тоифага бўлиб
ўрганиш лозимлигини таъкидлайди[36].
Юқорида
таҳлил
қилинган
тушунча
ва
назариялардан келиб чиқиб, солиқ солишнинг ўзига
хос юридик таъбиатини қуйидагича тавсифлаймиз:
биринчидан
, солиқнинг пайдо бўлиши ёки жорий
этилиши давлатнинг пайдо бўлиши билан бирга
кечган, давлатнинг молиявий ва иқтисодий таъминоти
сифатида солиқлар шаклланган;
иккинчидан
, давлатнинг аҳолига солиқ солиш ва
уни ундиришдан мақсади давлатнинг жорий, ўрта ва
узоқ муддатли ҳаражатларини қоплаш ва давлат
аппаратини ушлаб туриш учун аҳолининг мол-мулки ва
даромадаларининг бир қисмини бюджетга йўналтириш
ҳисобланади;
учинчидан
, солиқ текширувлари жараёнлари солиқ
тўловчиларнинг барча тоифасини физик, техник ва
молиявий жиҳатдан қамраб ололмаслигини ҳисобга
олиб, солиқ тўловчиларда солиқ тўлаш, солиқ
текширувдан
ихтиёрий
ўтишни
таъминловчи
принциплар,
хусусан
солиқ
тўлаш
ва
солиқ
текширувидан ихтиёрий ўтишдан манфаатдорлик
принципи,
текширувдан
олдин
профилаклик
тушунтириш ва ўргатиш принципи ҳамда солиқ
текширувлари бўйича рағбатлантириш принципларига
эътибор
қаратиш
лозим.
Шундагина
солиқ
текширувларидан кўзланган мақсад яъни солиқ
интизомига максимум даражада эришиш мумкин.
Адабиётлар рўйхати:
1.
Солиқ
назарияси:
Ўқув
қўлланма
//
Муаллифлар: А.Жўраев, О.Мейлиев, Ғ.Сафаров. –Т.:
Тошкент Молия институти, 2004. –Б.4.
2.
Сирожов Б. Ю. Ўзбекистон Республикасида
жисмоний шахслардан олинадиган солиқларни ҳуқуқий
тартибга солиш. Дисс...юр.фан.ном.-Т.1999, -Б.12
3.
Шаулов Д.И., Кан У.Т. Солиқ қонунчилиги
асослари. Ўқув қўлланма.-Т “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ
дунёси”, 1999.-Б.11
4.
Исаева Ф.Б. Солиқ ҳуқуқи. Дарслик // -Тошкент .:
ТДЮУ, 2017. –Б.16.
5.
Ли
А.
Ўзбекистон
Республикаси
молия
ҳуқуқи.Дасрлик.-Т.:2006. -Б.215.
6.
Одилқориев
Х.Т.
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси.Дарслик,-Тошкент. “Адолат”, 2018. -B.77.
7.
Сайдуллаев
Ш.
Давлат
ва
ҳуқуқ
назарияси.Дарслик.-Тошкент: ТДЮУ, 2018. –Б.37.
8.
Хван Л.Б. Солиқ ҳуқуқи. Дарслик // -Тошкент.:
ТДЮИ, 2001. –Б.16.
9.
Жўраев А. Солиқлар ва солиққа тортиш. Ўқув
қўлланма. //– Тошкент, “Норма” нашриёти, 2009. –Б.6-7
10.
Мансуров С.М.,Шодмонов Э.Ш.Солиқ сиёсати
ва солиқ тизими.Ўқув қўлланма.-Тошкент.ТДЮИ,2004.-
Б.5.
11.
Хван Л.Б. Солиқ ҳуқуқи. Дарслик // -Тошкент.:
ТДЮИ, Консаудитинформ, 2001. –Б.17.
12.
Э. Хожиев. Солиқ қонунчилигини бузганлик учун
юридик жавобгарлик. Диссертация, юр.фан.ном.-
Т.2006,-Б.13.
13.
Ли
А.
Ўзбекистон
Республикаси
молия
ҳуқуқи.Дасрлик.-Т.:2006. -Б.215.
14.
Хван Л.Б. Солиқ ҳуқуқи. Дарслик // -Тошкент.:
ТДЮИ, Консаудитинформ, 2001. –Б.14,17.
15.
Сирожов Б.Ю. Ўзбекистон
Республикасида
жисмоний шахслардан олинадиган солиқларни ҳуқуқий
тартибга солиш. Дисс...юр.фан.ном. -Т., 1999. -Б.16.
16.
Хожиев Э.Т. Солиқ қонунчилигини бузганлик
учун юридик жавобгарлик. Юридик. фан. ном...
диссертация. –Тошкент, 2006. -Б.12
17.
Махкамов О.М. Солиқ ёки бошқа мажбурий
тўловларни тўлашдан бўйин товлашнинг жиноят-
ҳуқуқий
ва
криминологик
жиҳатлари.
Юридик.фан.док....диссертацияси.
–Тошкент-2015.-
Б.16
18.
Эргашев И.А., Давронов С.Р. Солиққа оид қонун
ҳужжатларини бузганлик учун юридик жавобгарликнинг
назарий ҳамда ҳуқуқий асослари. Монография.-
Тошкент: ТДЮУ, 2016. –Б.7.
19.
Хамидов А. Давлатнинг молиявий фаолиятини
ҳуқуқий тартибга солиш. Диссертация...юф.фан.ном. –
Т. 2012. -Б.106
20.
Торопыгин
Г.Д.
Теория
и
история
налогообложения: учебное пособие. -Самара: Самар.
гуманит. акад.,2009. -С.20
21. Adam Smith, The Wealth of Nations: A Translation
into Modern English, ISR/Google Books, 2015. Book 5
(Government Finances: Public Expenditure, Taxation and
Borrowing), pages 423, 429.Ebook ISBN 9780906321706
22.
Леонова Н.Г. История и теория налогообложе-
ния: учебное пособие. -Хабаровск: Изд-во Тихоокеан.
гос. ун-та, 2016. -С.48
23.
Носкова Ю.В. Развитие теории налогообложе-
ния в XVII-XX веках. Статья. Финанцы и кредит. 1(337)-
2009. -
С.64.
24. Maryann Richardson and Adrian J Sawyer. A Tax-
onomy of the Tax Compliance Literature: Further Findings,
Problems and Prospects. Article in Australian Tax Forum.
June, 2001. -P.145-149
25. Katharina Gangl, Eva Hofmann , Barbara Hartl,
Mihály Berkics. The impact of powerful authorities and
trustful taxpayers: evidence for the extended slippery
slope framework from Austria, Finland, and Hungary. Poli-
cy
Studies,
41:1,
98-111,
DOI:
10.1080/01442872.2019.1577375 -.P.98-99
26. Gary S. Becker. Crime and Punishment: An
Economic Approach. Article. Journal of Political Economy
Vol. 76, No. 2 (Mar. - Apr., 1968), pp. 169-217 (49 pages).
The University of Chicago Press.
27.
Michael G.Allingham ва Agnar Sandmo. Income
tax evasion: a theoretical analysis. Article. University of
Pennsylvania, Philadelphia, USA and The Norwegian
School of Economics and Business Administration, Ber-
gen, Norway. Journal of Public Economics 1(1972) 323-
338. North Holland Publishing Company.
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№4 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
17
28. Erich Kirchler, Erik Hoelzl, Ingrid Wahl. Enforced
versus voluntary tax compliance: The ‘‘slippery slope’’
framework. Article. Faculty of Psychology, University of
Vienna, Universitaetsstrasse 7, A-1010 Wien, Austria.
Journal of Economic Psychology 29 (2008) 210
–225.
29. Glenn P.Jenkins, Edwin N.Forlemu. Enhamcing
Voluntary Compliance by reducing Compliance Costs: A
Taxpayer Service Approach. Article. Tax Administration
Review Number 12 March/ 1993. Harvard University. -
P.14-18.
30. Yulia Paramonova. Three Essays in Optimal Tax
Enforcement Theory. Dissertation. Doctor of Philosophy
(Economics) in The University of Michigan 2015.
–P.9-10.
31. Fangfang Tan. Andrew Yim. Can Strategic Uncer-
tainty Help Deter Tax Evasion? An Experiment on Audit-
ing Rules. Max Planck Institute for Tax Law and Public
Finance Marstallplatz 1, D-80539, Munich Germany. Cass
Business School City University London 106 Bunhill Row,
London EC1Y8TZ UK. Journal of Economic Psychology,
40, pp. 161-174. doi: / 10.1016/j.joep.2012.11.005. -P.2-3.
32. Luigi Mittone. Dynamic behaviours in tax evasion.
An experimental approach. Computable and Experimental
Economics Laboratory University of Trento Via Inama 5,
38100 Trento, Italy. The Journal of Socio-Economics,
2006 1 / 37. 2006.-P.12.
33. Lars Feld, Bruno Frey. Tax compliance as the re-
sult of a psychological tax contract: The role of incentives
and responsive regulation. Centre for Tax System Integri-
ty, Research School of Social Sciences, Australian Na-
tional
University
2005.
Commonwealth
of
Australia.Working paper N 76. 2005. -P.4-5.
34. Benno Torgler. Tax morale: theory and empirical
analysis of tax compliance.
Dissertation der Universität
Basel zur Erlangung der
Würde eines Doktors der
Staatswissenschaften. 2003.-P.81-91.
35. David A. Nugent, Legislating Morality: The Effects of
Tax Law Complexity On Taxpayers’ Attitudes. Robert Morris
University, USA.The Journal of Applied Business Research,
September/October 2013 Volume 29, Number 5.
36. Suriya Sh. Kumacheva and Elena A. Gubar. Evolu-
tionary Model of Tax Auditing. Contributions to Game
Theory and Management, St.Petersburg State University,
2015, Volume 8, 164
–175.
Б.Қосимов,
ТДЮУ Конституциявий ҳуқуқ кафедраси катта
ўқитувчиси
СУД ҲОКИМИЯТИ МУСТАҚИЛЛИГИГА НИСБАТАН
ТЎСИҚЛАР: ЎЗБЕКИСТОН ВА АМЕРИКА ҚЎШМА
ШТАТЛАРИ ТАЖРИБАСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ
Аннотация:
мазкур мақолада суд ҳокимиятининг
мустақиллигига нисбатан тўсиқлар, уларнинг келиб
чиқиш манбалари Ўзбекистон ва Америка Қўшма
Штатлари тажрибаси асосида таҳлил этилган. Бу
борада илмий қарашлар тадқиқ этилиб, муаллифлик
ёндашувлари илгари сурилган. Судьялар орасида
ўтказилган сўров натижалари туҳлил этилиб, тегишли
таклифлар билдирилган.
Калит сўзлар:
суд ҳокимияти, судлар, судья, суд
ҳокимиятининг
мустақиллиги,
суд
ҳокимияти
мустақиллигига нисбатан тўсиқлар.
Аннотация
:
в
статье
проанализированы
препятствие к независимости судебной власти на
основе опыта Узбекистана и Соединенных Штатов
Америки.
Исследованы
научные
взгляды
по
соответствующим вопросам и выдвинуты авторские
подходы.
Также,
проанализированы
результаты
опроса судей и даны соответствующие рекомендации
по повышению независимости судебной власти в
Узбекистане.
Ключевые слова:
судебная власть, суды, судья,
независимость судебной власти, препятствие к
независимости судебной власти.
Annotation:
the article analyzes threats to judicial
independence based on the experiences of Uzbekistan
and the United States of America. Scholarly views on the
issue have been researched and authorial approaches
have been made. The results of the survey conducted
among judges have been analyzed and relevant recom-
mendations have been made to promote judicial inde-
pendence in Uzbekistan.
Keywords:
judicial authority, courts, judge, judicial in-
dependence, threats to judicial independence.
Америка Қўшма Штатлари Олий судининг биринчи
раиси Жон Маршал “Дарғазаб парвардигорнинг
ношукур ва гуноҳкор бандаларига юборган мусибати
нодон, порахўр ёхуд қарам судьялардир” [1], деб
айтган эди. Ушбу сўзлар ҳар қандай ўқувчининг
ҳиссиётини жунбушга солади ва айни вақтда судьялар
нима сабабдан қарам бўлиб қолишларини тадқиқ
этишга чорлайди.
Суд ҳокимиятининг мустақиллигига нисбатан
кўрсатиладиган босим, аралашув, таъсирларни суд
ҳокимияти мустақиллигига нисбатан тўсиқ, хавф ёки
таҳдид сифатида қараш лозим. Биз суд ҳокимиятига
нисбатан тўсиқларнинг келиб чиқиш манбалари
деганда суд ҳокимиятининг мустақиллигига нисбатан
таҳдид солиб турувчи субъектларни назарда тутамиз.
А.Карлтон [2], Т.Кларк [3], Ф.Марино [4], Ж.Волкер [5],
Ж.Макинтаер [6], А.Хелмен [7], Н.Хэчт [8], Ф.Ларкин [9]
ва бошқаларнинг илмий ишларида ҳам айнан шу нарса
назарда тутилган.
Адабиётлар
таҳлили
суд
ҳокимиятининг
мустақиллигига нисбатан таҳдидларнинг келиб чиқиш
манбаларини ички ва ташқига ажратиш мумкинлигини
кўрсатмоқда. Хусусан, А.Хелман [10] ва Н.Хеч [11]
