ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
26
Б
.
А
.
Норматов
,
ТДЮУ
катта
ўқитувчиси
СОЛИҚ
ТЕКШИРУВЛАРИНИ
ҲУҚУҚИЙ
ТАРТИБГА
СОЛИШ
(
ХОРИЖИЙ
ТАЖРИБА
)
Аннотация
:
муаллиф
ушбу
мақолада
хорижий
давлатларда
солиқ
текширув
органлари
,
солиқ
текширувларининг
турлари
ва
шакллари
,
солиқ
текширувларига
оид
тушунчалар
,
солиқ
текширувлари
бўйича
қонунчиликнинг
ривожланишини
таҳлил
қилиб
ёритган
.
Калит
сўзлар
:
солиқ
назорати
,
солиқ
текшируви
,
солиқ
текшируви
шакли
,
солиқ
текшируви
усули
ва
солиқ
органлари
.
Аннотация
:
в
данной
статье
автор
анализирует
развитие
законодательства
о
налоговых
проверках
,
понятие
о
налоговых
проверках
,
виды
и
формы
налоговых
проверок
,
налоговых
проверок
в
зарубежных
странах
.
Ключевые
слова
:
налоговый
контроль
,
налоговая
проверка
,
форма
налоговой
проверки
,
метод
налоговой
проверки
и
налоговые
органы
.
Annotation:
in this article the author analyzes the
development of legislation on tax audits, the concept of tax
audits, types and forms of tax audits, tax audits in foreign
countries.
Keywords:
tax control, tax audit, form of tax audit,
method of tax audit and tax authorities.
Хорижий
давлатларда
солиқ
текширувларининг
кенг
тарқалган
ўхшаш
турлари
мавжуд
бўлиб
,
уларнинг
биринчиси
умумий
қоида
тариқасида
ўтказиладиган
камерал
текширув
,
иккинчиси
солиқ
органининг
жойлашган
жойи
бўйича
(office audit)
текширув
ва
учинчиси
солиқ
тўловчининг
ҳудудига
чиққан
ҳолда
(field audit)
сайёр
текширув
ҳисобланади
[1].
Солиқ
назорати
солиқлар
ва
бошқа
мажбурий
тўловларни
бюджетга
тўлиқ
ва
ўз
вақтида
тўланишини
,
солиқ
қонунчилигига
риоя
қилиниши
ва
ушбу
қонунчилик
бузилганда
тегишли
жазо
чоралари
қўлланилишини
таъминлаш
мақсадини
кўзлайди
[2, 122-
бет
].
Солиқ
органлари
томонидан
ўтказиладиган
текширувларни
турли
хил
мезонлар
асосида
таснифлаш
мумкин
.
Солиқ
текширувлари
ўтказиладиган
жойига
қараб
:
камерал
ва
сайёр
текширувлар
;
текшираладиган
масалалар
ҳажмига
қараб
:
комплекс
,
тематик
,
мақсадли
;
солиқ
текширувларини
ташкил
этиш
усулларига
қараб
:
режали
ва
тасодифий
;
текшириладиган
ҳужжатларнинг
ҳажмига
қараб
:
ёппаси
ва
танловли
турларга
бўлинади
,
шунингдек
назорат
ва
қайта
солиқ
текширув
турлари
ҳам
мавжуд
[3, 66-67-
бетлар
].
Баъзи
давлатларда
солиқ
органлари
тизими
турли
хил
ҳисобланади
.
Масалан
,
Австралия
,
Китай
ва
Японияда
солиқ
органлари
алоҳида
мустақил
статусга
эга
бўлса
,
Италия
,
Франция
,
Швецария
ва
АҚШда
солиқ
органлари
молия
органларининг
таркибий
тузилмаси
ҳисобланади
[4, 99-
бет
].
Иқтисодий
ҳамкорлик
ва
тараққиёт
ташкилотига
аъзо
давлатлар
(
Европа
ва
осиёнинг
36
га
яқин
давлатлари
)
да
солиқ
назоратининг
асосий
шакли
солиқ
текширувлари
ҳисобланади
ва
солиқ
органларининг
30-40
фоиз
ходимлари
солиқ
текширувлари
билан
банд
ҳисобланади
[5].
Солиқ
назорати
босқичлари
:
солиқ
рўйхатига
ёки
ҳисобига
қўйиш
,
солиқ
ҳисоботларини
топшириш
;
камерал
текширув
;
текширувдан
олдинги
таҳлил
;
сайёр
текширув
;
солиқ
ҳисоботларини
йиғиш
ва
судгача
ва
суд
тартибида
иш
юритиш
[6, 109-
бет
].
Солиқ
назоратининг
асосий
самарали
шакли
сайёр
солиқ
текширувлари
ҳисобланади
,
чунки
кўпгина
солиқ
ҳуқуқбузарликлари
айнан
ушбу
жараёнларда
аниқланади
[7, 104-
бет
].
Сайёр
ва
ҳужжатли
солиқ
текширувлари
синоним
ҳисобланади
.
Сайёр
солиқ
текширувлари
солиқ
тўловчининг
ҳудудида
амалга
оширилади
.
Ҳужжатли
текширув
дастлабки
бухгалтерия
ҳужжатлари
ва
рўйхат
регистрларини
текшириш
ҳисобланади
[8, 116-
бет
].
Ўзбекистон
Республикаси
.
Ўзбекистон
Республикаси
Солиқ
кодексига
кўра
солиқ
текшируви
давлат
солиқ
хизмати
органлари
томонидан
,
қонун
ҳужжатларида
назарда
тутилган
ҳолларда
эса
,
прокуратура
органлари
томонидан
амалга
ошириладиган
солиқ
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларининг
бажарилишини
текшириш
ҳисобланади
.
Солиқ
текшируви
солиқ
тўловчининг
молия
-
хўжалик
фаолияти
текшируви
(
тафтиши
)
ва
қисқа
муддатли
текширув
шаклида
амалга
оширилади
.
Солиқ
тўловчининг
молия
-
хўжалик
фаолияти
текшируви
(
тафтиши
)
солиқ
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларига
риоя
этилиши
устидан
назоратни
амалга
ошириш
мақсадида
солиқ
тўловчининг
бухгалтерия
,
молия
,
статистика
,
банк
ҳужжатлари
ҳамда
бошқа
ҳужжатларини
ўрганиш
ва
таққослаш
ҳисобланади
.
Қисқа
муддатли
текширув
солиқ
тўловчининг
молия
-
хўжалик
фаолиятини
текшириш
билан
боғлиқ
бўлмаган
,
унинг
айрим
операцияларининг
солиқ
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларига
мувофиқлигини
текшириш
ҳисобланади
.
Солиқ
текширувлари
қуйидаги
турларга
бўлинади
:
тадбиркорлик
субъектларининг
фаолиятини
текширишларни
мувофиқлаштириш
бўйича
ваколатли
орган
билан
келишувга
кўра
ўтказиладиган
текширувлар
;
тадбиркорлик
субъектларининг
фаолиятини
текширишларни
мувофиқлаштириш
бўйича
ваколатли
органни
хабардор
қилиш
тартибида
ўтказиладиган
текширувлар
.
Тадбиркорлик
субъектларининг
фаолиятини
текширишларни
мувофиқлаштириш
бўйича
ваколатли
орган
билан
келишувга
кўра
ўтказиладиган
текширувлар
жумласига
қуйидагилар
киради
:
солиқ
тўловчининг
молия
-
хўжалик
фаолиятини
текшириш
(
тафтиш
);
жисмоний
ва
юридик
шахсларнинг
қонун
ҳужжатлари
бузилиши
фактлари
тўғрисидаги
мурожаатлари
асосида
ўтказиладиган
текшириш
ёки
таваккалчиликни
таҳлил
этиш
натижаларининг
якунлари
бўйича
давлат
солиқ
хизмати
органлари
ташаббусига
кўра
текшириш
.
Тадбиркорлик
субъектларининг
фаолиятини
текширишларни
мувофиқлаштириш
бўйича
ваколатли
органни
хабардор
қилиш
тартибида
ўтказиладиган
текширувлар
жумласига
қуйидагилар
киради
:
юридик
шахс
тугатилиши
муносабати
билан
ўтказиладиган
текшириш
ҳамда
фаолияти
тугатилаётганда
ягона
солиқ
тўловини
тўловчи
бўлган
якка
тартибдаги
тадбиркорни
текшириш
;
тегишли
рухсатномаларсиз
алкоголь
ва
тамаки
маҳсулотларининг
ишлаб
чиқарилиши
ёки
реализация
қилинишини
текшириш
;
қалбаки
акциз
маркали
ёки
акциз
маркаси
мавжуд
бўлмаган
алкоголь
ва
тамаки
маҳсулотлари
ишлаб
чиқарилишини
ёки
реализация
қилинишини
текшириш
;
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
27
тақиқланган
товарлар
(
хизматлар
)
ишлаб
чиқарилиши
ва
реализация
қилиниши
фактларига
барҳам
бериш
бўйича
текшириш
;
ўз
фаолиятини
расман
тўхтатиб
турган
давр
мобайнида
якка
тартибдаги
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
оширишни
давом
эттираётган
жисмоний
шахснинг
фаолиятини
текшириш
[9].
АҚШ
.
АҚШда
солиқларни
йиғиш
вазифаси
Молия
вазирлиги
таркибига
кирувчи
федерал
орган
1862
йилда
ташкил
этилган
Ички
даромад
хизмати
(Internal
Revenue Service, IRS)
томонидан
амалга
оширилади
.
АҚШда
қуйидаги
турдаги
солиқ
текширувлари
мавжуд
:
сиртдан
текширув
(
ҳужжатларни
Ички
даромад
хизмати
бўлимларига
почта
орқали
юбориш
);
камерал
текширув
(
Ички
даромад
хизмати
органининг
жойлашган
жойи
бўйича
ўтказиш
)
ва
сайёр
текширув
(
солиқ
тўловчининг
жойлашган
жойи
бўйича
текшириш
)
[10].
Солиқ
текширувларини
тартибга
солувчи
асосий
ҳужжат
Ички
даромад
кодекси
(Internal Income Code)
ҳисобланади
.
АҚШ
қонунчилигида
солиқ
текшируви
тушунчасини
“audit”, “examination”, “check”
ва
“checking”
каби
терминлар
билан
ифодалайди
.
Камерал
текширув
икки
хил
усулда
амалга
оширилади
:
биринчиси
, correspondence audit –
солиқ
органининг
сўрови
бўйича
солиқ
тўловчи
ҳужжатларни
почта
орқали
алмашади
;
иккинчиси
face to face audit –
солиқ
органи
офисида
солиқ
тўловчини
чақирган
ҳолда
учрашади
.
Бундан
ташқари
,
солиқ
органи
ходими
ҳолатни
шахсан
тасдиқлаш
учун
солиқ
тўловчининг
ҳудудида
солиқ
кўригини
ўтказади
.
Сайёр
текширувлар
field audit –
солиқ
тўловчининг
асосан
тадбиркорлик
субъектининг
ҳудудига
борган
ҳолда
унинг
бухгалтерия
ҳужжатларини
комплекс
текширишни
назарда
тутади
[11].
Франция
.
Францияда
солиқ
текширувларини
ўтказиш
тартиби
солиқ
кодекси
билан
тартибга
солинади
.
Солиқ
текширувларининг
2
тури
:
камерал
ва
сайёр
текширувлар
мавжуд
.
Камерал
текширувда
солиқ
тўловчиларнинг
декларациялари
дастлабки
текширувдан
ўтказилида
.
Агар
солиқ
тушумларида
хато
ва
камчиликлар
аниқланса
,
солиқ
тўловчига
хабар
берилади
ва
тегишли
тушунтириш
сўралади
.
Тақдим
этилган
тушунтиришлар
етарли
бўлмаганда
,
сайёр
текширувлар
тайинланади
.
Сайёр
текширув
ўтказилиши
тўғрисида
солиқ
тўловчи
хабардор
қилинади
[12, 124-
бет
].
Германия
.
Германияда
солиқ
текширувларини
ўтказиш
учун
солиқ
тўловчиларни
танлаб
олиш
процедураси
белгилаб
берувчи
асосий
ҳужжат
Германиянинг
Молия
вазирлиги
томонидан
1981
йил
8
мартдаги
“
Назорат
текширувларини
ўтказиш
учун
солиқ
тўловчиларни
танлаб
олиш
рационализацияси
тўғрисида
”
ги
буйруғи
ҳисобланади
[13, 76-
бет
].
Германияда
солиқ
органлари
тизими
молия
вазирлиги
таркибида
ҳисобланади
ва
Федерал
солиқ
маъмурияти
деб
номланади
.
Солиқ
текширувларининг
турлари
:
ҳужжатли
,
тасодифий
ва
махсус
.
Солиқ
текширувларининг
муддатлари
турли
хил
,
хусусан
,
йирик
тадбиркорлик
субъектлари
учун
– 25-30
кунгача
,
ўрта
тадбиркорлик
субъектлари
учун
– 15
кунгача
;
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
учун
6-8
кунгача
[14,
17-
бет
].
Кирғизистон
Республикаси
.
Қирғизистон
Республикасида
солиқ
текширувлари
солиқ
кодекси
билан
тартибга
солинади
.
Солиқ
текширувлари
солиқ
органлари
томонидан
амалга
оширилади
.
Солиқ
текширувларининг
икки
тури
мавжуд
:
сайёр
текширув
ва
камерал
текширув
.
Сайёр
текшируви
икки
турга
бўлинади
:
режали
ва
режадан
ташқари
.
Режали
текширув
йилда
кўпи
билан
бир
марта
текшириш
режасига
мувофиқ
ўтказилади
.
Текшириш
режаси
солиқ
органи
томонидан
хавфни
таҳлил
қилиш
натижалари
ва
тасодифий
танлов
асосида
шакллантирилади
.
Режадан
ташқари
текширув
–
ташкилот
қайта
ташкил
этилганда
,
ташкилот
тугатилаётганда
,
солиқ
тўловчининг
мурожаати
асосида
,
солиқ
органи
томонидан
солиқ
тўловчининг
солиқдан
қочиш
бўйича
ишончли
маълумот
бўлганда
.
Қарши
текширув
–
солиқ
органлари
томонидан
солиқ
тўловчининг
айрим
операциялари
билан
боғлиқ
маълумотларни
олиш
учун
учинчи
шахсларни
текшириш
.
Қайта
текширув
–
режали
текширувда
аниқланмаган
,
лекин
солиқ
тўловчининг
солиқни
нотўғри
ҳисоблагани
бўйича
ҳужжат
билан
тасдиқланган
ҳолатда
ва
тегишли
солиқ
органи
бошлиғининг
олдин
ушбу
ҳолат
текширилмаганлиги
сабаби
кўрсатилагн
аризасига
мувофиқ
ва
солиқ
тўловчи
томонидан
олдинги
сайёр
текширув
даврини
қамраб
олувчи
аниқлаштирилган
солиқ
ҳисоботи
топширилганда
ўтказилади
[15].
Қирғизистон
Республикасида
солиқ
текширувларининг
турлари
Сайёр
текширув
Камерал
текширув
Сайёр
текширув
Режали
Режадан
ташқари
-
Риск
таҳлил
натижаси
-
Тасодифий
танлов
-
солиқ
тўловчининг
аризаси
;
-
солиқ
тўловчи
қайта
ташкил
этилганда
;
-
солиқ
тўловчи
тугатилаётганда
;
-
солиқ
органи
томонидан
ишончли
маълумот
асосида
.
Текшириш
муддати
30
кунгача
;
йирик
солиқ
тўловчилар
50
кунгача
30
кунгача
;
йирик
солиқ
тўловчилар
50
кунгача
Қарши
текширув
10
кунгача
,
Қайта
текширув
15
кунгача
.
Камерал
текширув
Камерал
текширув
солиқ
органининг
жойлашган
жойида
солиқ
тўловчини
жалб
этмган
ҳолда
солиқ
ҳисоботлари
ва
маълумотларни
асосида
кўриб
чиқилади
ва
ушбу
текширувга
алоҳида
қарор
билан
расмийлаштирилмайди
.
Қозоғистон
Республикаси
.
Солиқ
текширувлари
солиқ
кодекси
билан
тартибга
солинади
.
Солиқ
текширувлари
–
солиқ
органлари
томонидан
солиқ
қонунчилиги
нормалари
ижросини
назорат
қилиш
ҳисобланади
.
Солиқ
текширувлари
ишлтирокчилари
сифатида
солиқ
органлари
,
солиқ
тўловчилар
ва
бошқа
мутахассислар
белгиланган
.
Солиқ
текширувларининг
шакллари
–
комплекс
,
тематик
,
қарши
текшириш
,
хронометраж
кўздан
кечириш
ҳисобланади
.
Комплекс
солиқ
текширув
–
солиқ
ва
бошқа
мажбурий
тўловларнинг
барча
турлари
бўйича
солиқ
мажбуриятларини
ижро
этиш
учун
ўтказилади
.
Тематик
солиқ
текшируви
–
солиқларнинг
айрим
турлари
бўйича
солиқларнинг
тўланганлиги
,
рўйхатдан
ўтиш
ва
лицензиянинг
мавжудлиги
,
назорат
касса
машинасининг
мавжудлиги
ва
бошқа
ҳолатлар
бўйича
ўтказилади
.
Қарши
текширув
–
комплекс
ва
тематик
текширув
бўйича
ҳолатларни
тасдиқлаш
учун
учинчи
шахслардаги
маълумотларни
текшириш
учун
ўтказилади
.
Хронометраш
кўздан
кечириш
–
солиқ
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
28
тўловчининг
маълум
вақт
оралиғидаги
даромадлари
ва
харажатларининг
аниқ
ҳисоблаш
учун
ўтказилади
.
Солиқ
текширувларининг
турлари
–
танловли
солиқ
текширува
ва
режадан
ташқари
солиқ
текширувлари
ҳисобланади
.
Танловли
солиқ
текшируви
солиқ
органи
томонидан
солиқ
тўловчининг
ҳисоботлари
ва
бошқа
органлардан
олган
маълумотларининг
таҳлили
натижасида
амалга
оширилади
.
Режадан
ташқари
текширувлар
–
солиқ
тўловчининг
аризаси
,
жиноят
процессуал
кодекси
бўйича
,
солиқ
тўловчи
тугатилаётганда
ёки
қайта
ташкил
этилаётганди
ва
бошқа
ҳолатларда
ўтказилади
.
Солиқ
текширувлари
30
кундан
ошмаслиги
лозим
[16].
Камерал
назорат
солиқ
назорати
бир
тури
сифатида
риск
бошқариш
тизимининг
таркибий
қисми
ва
солиқ
тўловчиларнинг
ҳисоботлари
ва
бошқа
ташкилотларнинг
маълумотлари
асосида
таҳлил
қилинади
.
Туркманистон
Республикаси
.
Солиқ
текширувлари
камерал
(
дастлабки
)
ва
ҳужжатли
текширув
тарзида
ўтказилади
ва
5
йилдан
ортиқ
бўлмаган
муддатни
қамраб
олиши
мумкин
.
Ушбу
текширувлар
жараёнида
солиқ
тўловчилар
ҳақида
учинчи
шахслардаги
маълумотларни
текшириш
зарурати
пайдо
бўлса
,
қарши
текширув
ўтказилиши
мумкин
.
Такрор
ҳужжатли
текширув
юқори
турувчи
орган
томонидан
текширув
ўтказган
солиқ
органи
фаолиятини
назорат
қилиш
тартибида
ўтказилиши
мумкин
.
Солиқ
органлари
солиқ
кўздан
кешириш
ва
тадбирли
солиқ
текширувлари
ўтказишлари
мумкин
.
Кичик
ва
ўрта
тадбиркорлик
субъектлари
тоифасига
кирувчи
солиқ
тўловчиларнинг
фаолиятини
солиқ
текшириш
“
Кичик
ва
ўрта
тадбиркорликни
давлат
томонидан
қўллаб
-
қўвватлаш
тўғрисида
”
ги
қонун
талаблари
ҳисобга
олинган
ҳолда
амалга
оширилади
.
Камерал
солиқ
текшируви
–
солиқ
органининг
жойлашган
жойи
бўйича
солиқ
тўловчининг
декларацияси
,
молиявий
ҳисоботлари
ва
боқшқа
ҳужжатлари
ва
солиқ
органида
мавжуд
бошқа
ҳужжатларни
таҳлил
қилиш
асосида
амалга
оширилади
.
Камерал
солиқ
текшируви
солиқ
органи
томонидан
солиқ
тўловчи
солиқлар
ва
бошқа
мажбурий
тўловлар
бўйича
ҳужжатларни
тақдим
этган
санадан
30
кун
ичида
солиқ
органи
бошлиғининг
махсус
қарорисиз
амалга
оширилади
.
Камерал
солиқ
текшируви
натижасида
солиқларнинг
нотўғри
ҳисобланганлиги
аниқланса
,
солиқ
органи
камерал
солиқ
текшируви
бўйича
далолатнома
тузади
ва
ушбу
ҳолат
бўйича
солиқ
тўловчини
хабардор
қилади
.
Ҳужжатли
солиқ
текшируви
солиқ
органинг
кўрсатмаси
асосида
амалга
оширилади
.
Ҳужжатли
солиқ
текшируви
тўғрисидаги
кўрсатманинг
шакли
Молия
ва
иқтисодиёт
вазирлиги
томонидан
белгиланади
[17].
Тожикистон
Республикаси
.
Солиқ
текширувлари
солиқ
органлари
томонидан
солиқ
қонунчилиги
ижросини
назорат
қилиш
учун
ўтказилади
.
Солиқ
текширувлари
–
ҳужжатли
ва
тадбирли
солиқ
текширувига
бўлинади
.
Ҳужжатли
текширув
комплекс
,
тематик
ва
қарши
текширувга
бўлинади
.
Комплекс
текширув
солиқларнинг
барча
турлари
бўйича
солиқ
мажбуриятларининг
бажарилиши
ҳамда
юридик
шахсларни
тугатиш
ва
қайта
ташкил
этиш
жараёнларида
ўтказилади
.
Тематик
текширув
солиқларнинг
айрим
турлари
бўйича
мажбуриятларни
таъминлаш
учун
ўтказилади
.
Қарши
текширув
–
солиқ
тўловчининг
айрим
операциялари
тўғрисидаги
маълумотларни
учинчи
шахслардан
олиш
зарурати
юзага
келганда
ўтказилади
.
Тадбирли
текширув
солиқ
тўловчини
ҳисобда
турганлик
ҳолатини
,
иш
берувчининг
йўлланма
ходимларни
ишга
жалб
этиш
,
назорат
касса
машинасини
қўллаш
ва
акцис
товарларни
маркалаш
ва
сақлаш
қоидаларига
риоя
этилишини
назорат
қилиш
мақсадида
ўтказилади
[18].
Россия
.
Россия
Федерациясида
солиқ
текширувининг
икки
тури
мавжуд
:
камерал
ва
сайёр
текширув
.
Солиқ
текширувининг
мақсади
солиқ
тўловчиларнинг
солиқлар
ва
бошқа
мажбурий
тўловларни
тўлашга
риоя
этишини
назорат
қилишдан
иборат
.
Камерал
текширув
солиқ
органи
жойлашган
ҳудудда
солиқ
тўловчининг
молиявий
ва
солиқ
ҳисоботлари
асосидан
амалга
оширилади
.
Камерал
текширув
солиқ
тўловчи
томонидан
солиқ
ҳисоботлари
топширилган
кундан
бошлаб
3
ой
ичида
ўтказилиши
лозим
.
Камерал
текширув
натижасида
аниқланган
камчиликлар
бўйича
5
кун
ичида
солиқ
тўловчи
тушунтиришлар
бериши
ёки
зарур
қўшимча
ҳужжатларни
тақдим
этиши
лозим
.
Шундан
сўнг
,
камерал
текширувлар
натижасида
солиқ
ҳуқуқбузарликлари
аниқланганда
солиқ
органлари
солиқ
ҳуқуқбузарлиги
бўйича
далолатнома
тузади
ва
унда
ҳуқуқбузарлик
мазмунини
акс
эттиради
.
Далолатнома
шакли
ваколатли
орган
томонидан
тасдиқланади
.
Далолатнома
камерал
текширув
ўтказилган
шахсга
таништирилади
ва
имзоси
олинади
,
имзо
қўйишдан
бош
тортганда
,
далолатнома
нусҳалари
почта
орқали
манзилига
юборилади
.
Солиқ
қонунчилиги
бўйича
жавобгарликка
сабаб
бўлади
.
Сайёр
солиқ
текшируви
солиқ
тўловчининг
ҳудудида
ёки
яшаш
жойида
ўтказилади
.
Сайёр
солиқ
текширувини
ўтказиш
тўғрисида
солиқ
органи
бошлиғи
(
ўринбосари
)
қарор
чиқаради
.
Ушбу
қарорда
солиқ
тўловчининг
асосий
реквизитлари
ва
текширув
предмети
кўрсатилади
.
Қарорнинг
шакли
ваколатли
орган
томонидан
тасдиқланади
.
Сайёр
солиқ
текширувлари
охирги
уч
календарь
йилни
қамраб
олади
ва
битта
солиқ
тури
бўйича
қайта
ўтказилмайди
.
Сайёр
солиқ
текширувларининг
муддати
2
ойгача
ва
бу
муддат
6
ойгача
ўзайтирилиши
мумкин
.
Қайта
сайёр
солиқ
текширувлари
ўтказилиши
мумкин
[19].
Хитой
Халқ
Республикаси
.
Хитойда
солиқ
текширувлари
ўзга
хос
ва
ушбу
муносабатлар
“
Солиқларни
ундиришни
бошқариш
тўғрисида
”
ги
қонун
билан
тартибга
солинади
.
Солиқ
тўловчи
жисмоний
ва
юридик
шахс
ҳисобланади
.
Солиқ
тўловчи
фаолияти
учун
лицензия
олганидан
сўнг
30
кун
ичида
солиқ
органидан
рўйхатдан
ўтиши
лозим
.
Солиқларни
тўлаш
муддати
ўтказиб
юборилганди
солиқ
органи
солиқ
тўловчини
хабардор
қилади
.
Агар
солиқлар
ўз
вақтида
тўланмаса
,
кечиктирилган
кун
учун
пеня
тўланади
.
Солиқ
органлари
солиқ
тўловчини
текшириш
ҳуқуқи
эга
,
ушбу
текширув
жараёнида
бухгалтерия
,
солиқ
,
молиявий
ва
бошқа
ҳужжатлари
кўриб
чиқиш
,
бино
ва
омборхоналарни
кўздан
кечириш
,
зарур
ҳужжатларни
ва
тушунтиришларни
талаб
қилишга
ҳақли
ҳисобланади
.
Ҳуқуқбузарлик
ҳолатлари
аниқланганда
,
жарима
,
ҳисоб
рақамдан
жарималарни
инкассо
қилиш
ва
ҳисоб
рақамни
тўҳтатиб
қўйиш
каби
жазолар
қўлланилади
[20].
Хорижий
давлатларда
солиқ
текширувларининг
турлари
ва
шакллари
бўйича
таҳлил
натижаларидан
шуни
ҳулоса
қилиш
мумкинки
,
барча
давлатларда
солиқлар
ва
бошқа
тўловлар
бюджетнинг
асосий
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
29
даромад
манбаи
ҳисобланади
ва
давлат
ушбу
соҳани
алоҳида
солиқ
назорати
сифатида
тартибга
солади
.
Ўзбекистонда
солиқ
текширувларининг
ўзига
хос
томони
шундаки
солиқ
текширувлари
нафақат
солиқ
органлари
балки
прокуратура
органлари
томонидан
ҳам
амалга
оширилади
.
Солиқ
текширувларини
турларга
бўлиш
махсус
ваколатли
орган
билан
келишиш
ва
хабардор
қилиш
тартибига
асосланган
.
Камерал
текширув
камерал
назорат
сифатида
солиқ
назоратининг
бир
турига
киритилган
.
Солиқ
кодекси
ва
Хўжалик
юритувчи
субъектлар
фаолиятини
давлат
томонидан
назорат
қилиш
тўғрисидаги
қонунда
белгиланган
текшириш
турларининг
тушунчалари
тўлақонли
тартибга
солинмаган
.
Бундан
ташқари
,
қайта
солиқ
текширувлари
институти
мавжуд
эмас
.
Солиқ
тўловчи
сифатида
тадбиркорлик
субъектларининг
турларига
қараб
(
йирик
,
ўрта
ва
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
)
текширув
ўтказиш
тартиби
ёритилмаган
.
Хорижий
давлатларнинг
солиқ
текширувлари
бўйича
қонунчилик
қиёсий
-
таҳили
ва
Ўзбекистон
Республикасида
солиқ
текширувлари
бўйича
қонунчиликдаги
мавжуд
муаммоларни
таҳлил
қилиш
асосида
қуйидаги
илмий
-
назарий
,
амалий
ва
қонунчиликни
такомиллаштиришга
қаратилган
таклифлар
берилади
:
биринчидан
,
солиқ
текширувлари
фақат
солиқ
органлари
томонидан
ўтказилиши
лозимлиги
тўғрисидаги
принципдан
келиб
чиқиб
,
солиқ
текширувига
қуйидагича
таъриф
келтириб
ўтиш
лозим
,
солиқ
текшируви
–
давлат
солиқ
хизмати
органлари
томонидан
солиқ
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларининг
бажарилишини
назорат
қилишга
қаратилган
чора
-
тадбирлар
мажмуи
.
иккинчидан
,
солиқ
назоратининг
бир
шакли
сифатида
камерал
назоратни
солиқ
текширувининг
бир
тури
сифатида
белгилаш
ва
камерал
текширувга
қуйидагича
таъриф
келтириб
ўтиш
лозим
,
камерал
текширув
–
солиқ
тўловчи
томонидан
белгиланган
тартибда
тақдим
этилган
молиявий
ва
солиқ
ҳисоботини
,
шунингдек
солиқ
тўловчининг
фаолияти
тўғрисида
давлат
солиқ
хизмати
органидаги
мавжуд
бошқа
ҳужжатларни
ўрганиш
ҳамда
таҳлил
этиш
асосида
амалга
ошириладиган
чора
-
тадбирлар
мажмуи
.
учинчидан
,
солиқ
текширувининг
шакл
ва
турлари
тўғрисидаги
қонунчилик
нормаларини
тўғри
тушуниш
,
шарҳлаш
ва
қўллашни
таъминлаш
мақсадида
солиқ
текширувлари
турларини
оптималлаштириш
лозим
.
Хусусан
,
солиқ
текширувларини
режали
ва
режадан
ташқари
текширувлар
сифатида
катта
икки
гуруҳга
бўлиш
ва
уларни
қуйидагича
таснифлаш
лозим
.
Солиқ
текширувларининг
турлари
Сайёр
солиқ
текшируви
Камерал
солиқ
текшируви
Сайёр
солиқ
текшируви
Режали
Режадан
ташқари
Тадбиркорлик
субъектларининг
фаолиятини
текширишларни
мувофиқлаштириш
бўйича
ваколатли
орган
билан
келишувга
кўра
ўтказиладиган
текширувга
кўра
молия
-
хўжалик
фаолиятини
текшириш
(
тафтиш
)
шаклида
ўтказилади
.
Тадбиркорлик
субъектларининг
фаолиятини
текширишларни
мувофиқлаштириш
бўйича
ваколатли
органни
хабардор
қилиш
тартибида
ўтказиладиган
текширув
қисқа
муддатли
текширув
шаклида
ўтказилади
.
Тадбиркорлик
субъектларининг
турларидан
келиб
чиқиб
ва
таваккалчиликни
таҳлил
этиш
натижаларининг
якунлари
бўйича
давлат
солиқ
хизмати
органлари
томонидан
ишлаб
чиқилган
режага
асосан
ўтказилади
.
Режа
текширишларин
мувофиқлаштирувчи
орган
томонидан
тасдиқланади
ва
электрон
платформа
шаклида
юритилади
.
Режали
солиқ
текширувларининг
даврийлиги
:
кичик
тадбиркорлик
субъектлари
учун
2
йилда
1
марта
;
ўрта
тадбиркорлик
субъектлари
учун
4
йилда
1
марта
;
йирик
тадбиркорлик
субъектлари
учун
6
йилда
1
марта
тафтиш
ўтказилади
.
-
Юридик
шахс
тугатилиши
муносабати
билан
ўтказиладиган
текшириш
ҳамда
фаолияти
тугатилаётганда
ягона
солиқ
тўловини
тўловчи
бўлган
якка
тартибдаги
тадбиркорни
текшириш
;
-
тегишли
рухсатномаларсиз
алкоголь
ва
тамаки
маҳсу
-
лотларининг
ишлаб
чиқари
-
лиши
ёки
реализация
қили
-
нишини
текшириш
;
-
қалбаки
акциз
маркали
ёки
акциз
маркаси
мавжуд
бўл
-
маган
алкоголь
ва
тамаки
маҳсулотлари
ишлаб
чиқа
-
рилишини
ёки
реализация
қилинишини
текшириш
;
-
тақиқланган
товарлар
(
хизматлар
)
ишлаб
чиқари
-
лиши
ва
реализация
қили
-
ниши
фактларига
барҳам
бериш
бўйича
текшириш
;
-
ўз
фаолиятини
расман
тўхтатиб
турган
давр
мобай
-
нида
якка
тартибдаги
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
оширишни
давом
эттираётган
жисмоний
шах
-
снинг
фаолиятини
текшириш
;
-
жисмоний
ва
юридик
шахсларнинг
қонун
ҳужжатлари
бузилиши
фактлари
тўғрисидаги
мурожаатлари
асосида
ўтказиладиган
текшириш
;
-
солиқ
тўловчининг
ўз
ташаббуси
билан
солиқ
текширувларини
ўтказиш
тўғрисидаги
аризасига
асосан
;
-
камерал
текширув
ва
мавзули
экспресс
-
ўрганиш
натижасида
молия
йили
давомида
солиқлар
ва
бошқа
мажбурий
тўловлар
бўйича
солиқ
қонунчилигининг
мунтазам
бузилиши
ҳолатлари
ва
энг
кам
иш
ҳақининг
юз
баробаридан
ортиқ
миқдорда
солиқ
қонунчилиги
бузилиши
ҳолатлари
аниқланганда
.
Камерал
солиқ
текшируви
Камерал
текширув
–
солиқ
тўловчи
томонидан
белгиланган
тартибда
тақдим
этилган
молиявий
ва
солиқ
ҳисоботини
,
шунингдек
солиқ
тўловчининг
фаолияти
тўғрисида
давлат
солиқ
хизмати
органидаги
мавжуд
бошқа
ҳужжатларни
ўрганиш
ҳамда
таҳлил
этиш
асосида
амалга
ошириладиган
чора
-
тадбирлар
мажмуи
Мавзули
экспресс
-
ўрганиш
камерал
текширув
натижалари
бўйича
жойига
чиққан
ҳолда
солиқ
тўловчи
томонидан
тақдим
этилган
ахборотнинг
ишончлилигини
ҳамда
солиқ
тўловчининг
ҳисоботларида
акс
эттирилган
солиқ
ва
божхона
имтиёзларини
қўллашнинг
қонунийлигини
тасдиқлаш
учун
амалга
оширилади
.
Солиқ
тўловчи
томонидан
давлат
солиқ
хизмати
органининг
камерал
назорат
натижаларига
доир
талабномасига
жавобан
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2019
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
30
тақдим
этилган
ахборотнинг
ишончлилигини
тасдиқлаш
мақсадида
ушбу
ахборотни
ўрганиш
зарурлиги
мавзули
экспресс
-
ўрганишни
тайинлаш
учун
асос
бўлади
.
тўртинчидан
,
солиқ
текшируларини
ўтказиш
муддатларини
аниқлаштириш
учун
режали
солиқ
текшируви
учун
30
кунгача
ва
режадан
ташқари
текширув
учун
10
кунгача
муддат
белгилаш
лозим
;
бешинчидан
,
солиқ
текширувлари
жараёнида
иштирок
этувчи
солиқ
органи
ва
солиқ
тўловчиларнинг
процессуал
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
алоҳида
ҳуқуқ
нормалари
билан
белгилаш
лозим
.
Адабиётлар
рўйхати
1. https://studme.org/31240/pravo/nalogovye_proverki
_zarubezhnyh_stranah
2.
Т
.
Г
.
Шешукова
,
Д
.
В
.
Баленко
.
Развитие
налогово
-
го
контроля
:
опыт
зарубежных
стран
.
Вестник
Перм
-
ского
университета
.
Экономика
.
Вып
. 3(18). 2013.-
С
.122.
3.
Курбатов
Т
.
Ю
.
Правовые
формы
и
методы
налогового
контроля
.
Дис
.
к
.
ю
.
н
. –
М
., 2015. –
С
.66-67.
4.
Курбатов
Т
.
Ю
.
Правовые
формы
и
методы
налогового
контроля
.
Дис
.
к
.
ю
.
н
. –
М
., 2015. –
С
.99.
5. http://www.oecd.org/site/ctpfta/taxadministrationdat
abase.htm
6.
Хафизова
А
.
Р
.
Институциональное
развитие
и
эффективность
деятельности
налоговых
органов
в
Рос
-
сийской
Федерации
.
Дис
.
к
.
э
.
н
. –
Казань
, 2018. –
С
.109.
7.
Ефремова
Т
.
А
.
Развитие
налогового
администрирования
в
России
:
теория
,
методология
,
практика
.
Дисс
.
д
.
ю
.
н
. –
Саранск
2017. –
С
.104
8.
Налоговый
контроль
:
налоговые
проверки
и
производство
по
фактам
налоговых
правонарушений
/
под
ред
.
Ю
.
Ф
.
Кваши
. –
М
.:
Проспект
, 2008. –
С
.116.
9.
Қонун
ҳужжатлари
маълумотлари
миллий
база
-
си
, 30.10.2019
й
., 03/19/575/3972-
сон
10. https://studref.com/403921/buhgalterskiy_uchet_i_
audit/vidy_formy_metody_nalogovogo_kontrolya_zarubez
hnyh_stranah
11.
Осина
Д
.
М
.
Налоговый
контроль
в
США
:
что
учесть
.
Налоговед
.
Журнал
.
Россия
.
№
6 2019.
https://m.e.nalogoved.ru/735144
12.
Шешукова
Т
.
Г
.,
Баленко
Д
.
В
.
Развитие
налогового
контроля
:
опыт
зарубежных
стран
.
Вестник
Пермского
университета
.
Экономика
.
Вып
.3(18). 2013. –
С
.124.
13.
А
.
Ш
.
Кузулгуртова
.
Применение
форм
и
методов
государственного
контроля
за
налоговыми
правона
-
рушениями
в
России
и
некоторых
иностранных
госу
-
дарствах
.
Статья
.18(450)
Финансы
и
кредит
.-2011-
С
.76
14. Elena Mikhaseva. The ways of improvement of the
tax control system in Russia in the new geopolitical condi-
tions based on historical experience and world prac-
tice.Article.Economics,
econometrics
and
finance
“EUREKA” Social and Humanities, 2016.-P.17
15.
Налоговый
кодекс
Республики
Кыргызской
Республики
.
от
17
октября
2008
года
№
230. 29
июля
2019
года
N 103 http://cbd.minjust.gov.kg/
16.
Налоговый
кодекс
о
налогах
и
других
обяза
-
тельных
платежах
в
бюджет
Республики
Казахстан
.
25.12.2017.
http://kgd.gov.kz/ru/content/nalogovyy-
kodeks-rk
17.
Налоговый
кодекс
Туркменистана
. 25.10.2004.
http://minjust.gov.tm/ru/mmerkezi/doc_view.php?doc_id=8
381
18.
Налоговый
кодекс
Таджикистана
. 15.09.2012.
http://minfin.tj/downloads/files/NalKodexTJ.pdf
19.
Налоговый
кодекс
Российской
Федерации
.
31.07.1998 (29.10.2019). https://legalacts.ru/kodeks/NK-
RF-chast-1/
20.
Закон
об
управлении
взимании
сборов
налогов
Китая
. 28.02.1995.http://law.uglc.ru/charge.htm/2
