Теоретико-правовые основы налоговых проверок и проблемы правового регулирования

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2019

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

25

Б

.

А

.

Норматов

,

ТДЮУ

Бизнес

ҳуқуқи

кафедраси

ўқитувчиси

СОЛИҚ

ТЕКШИРУВЛАРИНИНГ

НАЗАРИЙ

-

ҲУҚУҚИЙ

АСОСЛАРИ

ВА

ҲУҚУҚИЙ

ТАРТИБГА

СОЛИШ

МУАММОЛАРИ

Аннотация

:

муаллиф

ушбу

мақолада

солиқ

текширувлари

тарихи

,

солиқ

текширувларига

оид

тушунчалар

,

солиқ

текширувлари

бўйича

қонунчиликнинг

ривожланиши

ва

солиқ

текширувларининг

шакл

ва

усулларини

таҳлил

қилиб

ёритган

.

Калит

сўзлар

:

солиқлар

,

солиқ

сиёсати

,

солиқ

механизми

,

солиқ

қонунчилиги

,

солиқ

назорати

,

солиқ

текшируви

,

солиқ

текшируви

шакли

,

солиқ

текшируви

усули

ва

солиқ

органлари

.

Аннотация

:

в

этой

статье

автор

проанализировал

историю

налоговых

проверок

,

понятия

относящиеся

к

налоговым

проверкам

,

развитие

законодательства

о

налоговых

проверках

и

формы

и

методы

налоговых

проверок

.

Ключевые

слова

:

налоги

,

налоговая

политика

,

налоговый

механизм

,

налоговое

законодательство

,

налоговый

контроль

,

налоговая

проверка

,

форма

налоговой

проверки

,

метод

налоговой

проверки

и

налоговые

органы

.

Abstract:

In this article the author analyzed the history

of tax audits, concepts related to tax audits, the develop-
ment of legislation on tax audits and forms and methods of
tax audits.

Keywords:

taxes, tax policy, tax mechanism, tax legis-

lation, tax control, tax audit, form of tax audit, method of
tax audit and tax authorities.

Солиқ

текширувлари

солиқ

ҳуқуқининг

асосий

институтларидан

бири

ҳисобланади

.

Солиқ

ҳуқуқининг

дастабки

концептуал

асослари

1992

йил

8

декабрда

қабул

қилинган

Ўзбекистон

Республикаси

Конституциясида

белгиланган

бўлиб

,

унинг

123-

моддасида

Ўзбекистон

Республикаси

ҳудудида

ягона

солиқ

тизими

амал

қилиши

,

солиқлар

жорий

қилишга

фақат

Ўзбекистон

Республикасининг

Олий

Мажлиси

ҳақли

эканлиги

,

шунингдек

51-

моддасида

фуқаролар

қонун

билан

белгиланган

солиқлар

ва

маҳаллий

йиғимларни

тўлашга

мажбур

эканлиги

таъкидланган

.[1]

Бундан

ташқари

,

Ўзбекистон

Республикаси

Солиқ

кодексининг

[2] 9-

моддасида

солиқ

тизими

Ўзбекистон

Республикасининг

бутун

ҳудудида

барча

солиқ

тўловчиларга

нисбатан

ягона

эканлиги

белгиланган

.

Демак

,

Ўзбекистон

Республикаси

мустақил

давлат

сифатида

ўзининг

солиқ

тизими

ва

солиқ

сиёсатини

мустақил

белгилайди

.

Ўтган

давр

мобайнида

солиқ

тизимини

шакллантириш

ва

такомиллаштириш

борасида

бир

қатор

ислоҳотлар

ўтказилди

.

Хусусан

, 1990

йил

охирида

солиқ

органлари

тизимини

барпо

этиш

учун

дастлабки

қадамлар

қўйилди

. 1990

йил

17

декабрда

Ўзбекистон

Республикаси

Президенти

қошидаги

Вазирлар

Маҳкамасининг

“

Ўзбекистон

Республикаси

Молия

вазирлиги

қошидаги

Давлат

бош

молия

-

солиқ

бошқармасини

ташкил

этиш

тўғрисида

”

ги

383-

сон

қарори

қабул

қилинди

.

Республика

Олий

Кенгаши

1991

йил

14

июнда

“

Ўзбекистон

Республикаси

солиқ

органлари

тўғрисида

”

ги

низомни

тасдиқлади

ва

1991

йил

12

августда

Вазирлар

Маҳкамасининг

217-

сон

билан

“

Ўзбекистон

Республикаси

давлат

солиқ

органлари

тўғрисида

”

ги

қарори

қабул

қилинди

. 1991

йил

12

августдан

солиқ

органларининг

мустақил

давлат

солиқ

хизмати

сифатидаги

фаолияти

бошланди

.

Республика

давлат

бошқарувининг

мазкур

тузилмаси

1994

йил

18

январгача

,

яъни

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

фармонига

мувофиқ

Вазирлар

Маҳкамаси

қошидаги

Давлат

бош

солиқ

бошқармаси

Ўзбекистон

Республикаси

Давлат

солиқ

қўмитасига

айлантирулгунга

қадар

фаолият

кўрсатди

.

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамасининг

1994

йил

18

мартдаги

“

Ўзбекистон

Республикаси

Давлат

солиқ

қўмитасини

ташкил

этиш

ва

фаолият

кўрсатиши

масалалари

тўғрисида

”

ги

114-

сон

қарорига

билан

Давлат

солиқ

қўмитаси

тўғрисидаги

низом

тасдиқланди

.

Унга

кўра

,

Давлат

солиқ

қўмитаси

солиқ

ва

божхона

сиёсатини

амалга

ошириш

,

шунингдек

давлатнинг

иқтисодий

манфаатлари

ва

мулкий

ҳуқуқлари

ҳимоясини

таъминлаш

соҳасида

давлат

назорати

органи

эканлиги

белгиланди

.[3]

Шу

билан

Ўзбекистон

Респуюдикасида

солиқ

тизимининг

бир

қисми

бўлган

солиқ

органларининг

тизими

шаклланди

.

Бундан

ташқари

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

1997

йил

8

июлдаги

“

Ўзбекистон

Республикаси

Божхона

қўмитаси

фаолиятини

ташкил

этиш

тўғрисида

”

ги

Фармонига

мувофиқ

Давлат

божхона

қўмитаси

ташкил

этилди

,

яъни

солиқ

ва

божхона

фаолияти

функциялари

ажратилди

.

Шу

муносабат

билан

Ўзбекистон

Республикасининг

1997

йил

29

августдаги

“

Давлат

солиқ

ҳизмати

тўғрисида

”

ги

474-I-

сон

Қонуни

қабул

қилинди

[4].

Солиқ

тизимининг

таркибий

қисми

сифатида

солиқ

қонунчилиги

аста

-

секинлик

билан

ривожланиб

борди

.

Хусусан

,

1997

йил

24

апрелда

Ўзбекистон

Республикасининг

Солиқ

кодекси

қабул

қилинди

.

Бундан

ташқари

, 2007

йил

25

декабрда

Ўзбекистон

Республикасининг

янги

таҳрирдаги

Солиқ

кодекси

қабул

қилинди

.

Шунингдек

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

Ўзбекистон

Республикасининг

ҳар

йилги

асосий

макроиқтисодий

кўрсаткичлари

прогнози

ва

давлат

бюджети

параметрлари

тўғрисида

қарори

ҳамда

йил

дастурлари

бўйича

фармонлари

солиқ

тизимини

такомиллаштиришда

муҳим

аҳамият

касб

этди

.

Хусусан

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2018

йил

22

январдаги

“

Фаол

тадбиркорлик

,

инновацион

ғоялар

ва

технологияларни

қўллаб

-

қувватлаш

йилида

амалга

оширишга

оид

давлат

дастури

тўғрисида

”

ги

ПФ

– 5308-

сонли

Фармонида

[5]

тадбиркорлик

субъектларининг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

текширишга

икки

йил

муддатга

мораторий

эълон

қилиниши

белгиланди

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2019

йил

17

январдаги

“

Фаол

инвестициялар

ва

ижтимоий

ривожланиш

йилида

амалга

оширишга

оид

давлат

дастури

тўғрисида

”

ги

ПФ

– 5635-

сон

Фармонида

[6]

солиқ

маъмуриятчилигининг

моҳиятан

янги

тартиби

жорий

этилгани

сабабли

солиқларнинг

прогноздан

ошириб

бажарилган

қисми

ҳисобидан

маҳаллий

бюджетлар

ихтиёрида

5,5

триллион

сўм

маблағ

қолдирилгани

[7]

қайд

этилди

.

Шунингдек

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2018

йил

29

июндаги

“

Ўзбекистон

Республикасининг

солиқ

сиёсатини

такомиллаштириш

концепцияси

тўғрисида

”

ги

ПФ

– 5468-

сон

Фармонида

[8]

солиқ

назоратининг

шакл

ва

механизмларини

,

шу

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2019

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

26

жумладан

солиқ

солиш

объектлари

ҳамда

солиқ

тўловчиларни

янада

тўлиқ

қамраб

олиш

ва

ҳисобини

таъминлайдиган

замонавий

ахборот

-

коммуникация

технологияларини

кенг

жорий

этиш

ҳисобига

такомиллаштириш

солиқ

сиёсатини

такомиллаштириш

концепциясининг

асосий

йўналишларидан

бири

этиб

белгиланди

.

2017–2021

йилларда

Ўзбекистон

Республикасини

ривожлантиришнинг

бешта

устувор

йўналиши

бўйича

Ҳаракатлар

стратегиясида

[9]

солиқ

юкини

камайтириш

ва

солиққа

тортиш

тизимини

соддалаштириш

сиёсатини

давом

эттириш

,

солиқ

маъмуриятчилигини

такомиллаштириш

ва

тегишли

рағбатлантирувчи

чораларни

кенгайтириш

,

шунингдек

тадбиркорликни

ривожлантиришга

кўмаклашиш

мақсадида

солиққа

тортишни

такомиллаштириш

юзасидан

солиқ

қонунчилигини

танқидий

ўрганиш

ва

таҳлил

қилиш

,

ҳуқуқни

қўллашда

ортиқча

ва

мураккаб

нормаларни

бартараф

этиш

,

солиққа

тортиш

базасини

ҳисоблаш

жараёнини

соддалаштириш

,

ягона

базадан

ундириладиган

солиқ

ва

бошқа

мажбурий

тўловларни

унификация

қилиш

,

шунингдек

,

солиқ

қонунчилиги

барқарорлигини

таъминлашга

қаратилган

таклифлар

тайёрлаш

асосий

вазифалардан

бири

сифатида

белгиланди

.

Шу

нуқтаи

-

назардан

солиқ

тизимида

солиқ

назорати

шакли

сифатида

солиқ

текширувларини

такомиллаштириш

бўйича

илмий

тадқиқот

олиб

бориш

долзарб

ҳисобланади

.

Мамлакатимизда

солиқ

ҳуқуқи

институтлари

тадқиқот

объекти

сифатида

кўпгина

олимлар

томонидан

ўрганилган

.

Хусусан

,

Л

.

Б

.

Хван

томонидан

–

Ўзбекистон

Республикаси

Давлат

солиқ

қўмитаси

фаолиятининг

маъмурий

-

ҳуқуқий

муаммолари

,

Б

.

Ю

.

Сирожов

томонидан

-

Жисмоний

шахсларнинг

даромадидан

олинадиган

солиқни

ҳуқуқий

тартибга

солиш

муаммолари

,

Е

.

С

.

Канъязов

томонидан

–

Ўзбекистон

Республикасида

солиқ

назоратини

амалга

оширишнинг

маъмурий

-

ҳуқуқий

муаммолари

,

Э

.

Т

.

Хожиев

томонидан

–

Ўзбекистон

Республикасида

солиқ

қонунчилигини

бузганлик

учун

юридик

жавобгарлик

масалалари

,

Б

.

Э

.

Ражабов

томонидан

–

Ўзбекистон

Республикасида

мол

-

мулк

солиғини

тартибга

солиш

ва

О

.

М

.

Махкамов

томонидан

–

Солиқ

ёки

бошқа

мажбурий

тўловларни

тўлашдан

бўйин

товлашнинг

жиноят

-

ҳуқуқий

ва

криминологик

жиҳатлари

мавзусида

илмий

тадқиқот

ишлари

олиб

борилган

.

МДҲ

мамлакатларида

солиқ

ҳуқуқининг

институтлари

тадқиқот

объекти

сифатида

бир

қатор

олимлар

томонидан

ўрганилган

.

Хусусан

,

Е

.

В

.

Килникарова

,

И

.

А

.

Куприянова

,

И

.

И

.

Лайченкова

,

С

.

П

.

Пепеляев

,

А

.

А

.

Тадеев

,

В

.

А

.

Парыгина

,

ва

И

.

И

.

Кучеровалар

томонидан

тадқиқот

ишлари

олиб

борилган

.

Шунингдек

,

солиқ

назорати

ва

солиқ

текширувлари

тадқиқот

объекти

сифатида

А

.

М

.

Полтева

,

Т

.

А

.

Гусеева

,

Д

.

Е

.

Нелюбин

,

А

.

В

.

Уткин

,

М

.

А

.

Сувроров

,

Е

.

А

.

Пузырова

,

М

.

Н

.

Садчиков

,

С

.

А

.

Шарников

ва

Т

.

Ю

.

Курбановлар

томонидан

тадқиқ

қилинган

.

Солиқ

ҳуқуқи

институтлари

тадқиқот

объекти

сифатида

кўпгина

хорижий

олимлар

томонидан

,

хусусан

, Jennifer Clare, Francisco Saffie, David John

ва

Robert Attila

томонидан

ўрганилган

.

Шунга

қарамасдан

,

Ўзбекистон

Республикасида

солиқ

ҳуқуқи

ва

халқаро

солиқ

ҳуқуқидан

келиб

чиқиб

,

солиқ

текширувлари

алоҳида

тадқиқот

объекти

сифатида

тадқиқ

қилинмаганлиги

ушбу

мавзуда

илмий

тадқиқот

олиб

бориш

заруратини

келтириб

чиқаради

.

Солиқ

текширувлари

институти

солиқ

назоратининг

бир

шакли

сифатида

солиқларнинг

вужудга

келиши

ва

ривожланиши

билан

боғлиқ

ҳолда

пайдо

бўлган

.

Кишилик

жамиятида

давлатнинг

пайдо

бўлиши

билан

солиқлар

пайдо

бўлган

.

Чунки

давлатнинг

мавжуд

бўлиши

,

аввало

,

унинг

иқтисодий

таъминоти

бўлган

солиқларга

таянган

.

Мазкур

масала

юзасидан

ҳуқуқ

соҳаси

олимларининг

турли

хил

қарашлари

мавжуд

бўлиб

,

Д

.

Шаулов

ва

У

.

Канларнинг

фикрига

кўра

солиқлар

тўғрисида

тушунчанинг

пайдо

бўлиши

эрамиздан

аввалги

биринчи

минг

йилликка

бориб

тақалади

.

Ўша

вақтда

Марказий

Осиё

ҳудудида

қабилаларнинг

дастлабки

сиёсий

бирлашмалари

пайдо

бўлган

эди

.[10]

Ф

.

Исаеванинг

фикрига

кўра

солиқларнинг

иқтисодий

муносабатларда

асосий

ўринга

чиқишига

,

авваламбор

,

давлатнинг

шаклланиши

,

жамоаларнинг

синфларга

бўлиниши

,

қадимги

ижтимоий

тузумнинг

вужудга

келиши

ҳамда

уларнинг

маълум

молиявий

манбага

эҳтиёж

сезишлари

сабаб

бўлган

[11].

Давлатнинг

мавжуд

бўлишининг

зарурий

элементи

унинг

иқтисодиёти

молиявий

манбалар

билан

таъминланганлиги

билан

белгиланади

.

Л

.

Хваннинг

фикрига

кўра

иқтисодиётнинг

давлат

томонидан

солиқлар

орқали

тартибга

солиши

давлат

бюджетини

шакллантириш

,

солиқ

солиш

воситасида

жамиятдаги

у

ёки

бу

жараёнларнинг

ривожланишига

таъсир

кўрсатиш

усули

ҳисобланади

.

Шундай

қилиб

,

давлатнинг

мавжудлиги

солиқлар

билан

узвий

боғлиқ

,

чунки

солиқдан

тушадиган

тушумлар

давлат

иқтисодий

мустақиллигининг

бош

манбаидир

[12].

А

.

Жўраевнинг

фикрича

,

солиқларнинг

амал

қилиши

объектив

заруратдир

,

ҳозирга

қадар

давлатнинг

функцияларини

бажариш

учун

лозим

бўлган

молиявий

маблағларни

шакллантиришнинг

солиқлардан

бошқа

усули

жаҳон

амалиётида

қўлланилган

эмас

.

Демак

,

ҳукмрон

куч

сифатида

давлат

мавжуд

экан

,

молиялаштириш

усули

сифатида

солиқлар

амал

қилади

[13].

С

.

Мансуров

ва

Э

.

Шодмоновларнинг

фикрича

,

солиқлар

ўзининг

кўп

асрлик

тараққиёти

даврида

кўпгина

босқичларни

босиб

ўтган

.

Унинг

юзага

келиши

қатъий

ҳозирги

замон

талқинида

давлатчиликни

юзага

келиши

билан

изоҳлансада

,

ижтимоий

тараққиётнинг

дастлабки

даврида

йиғимлар

,

қурбонлик

қилиш

ёки

хизматлар

кўрсатиш

кабилар

амал

қилган

.

Қадимги

Римда

солиққа

тортиш

мақсадида

аҳолини

рўйхатга

олиш

,

мулкларни

баҳолашни

амалга

ошириш

билан

бирга

солиқларни

тўлиқ

йиғилишига

жавобгар

шахсларнинг

табақаланган

тизими

ва

солиқ

йиғиш

механизми

шакллантирилган

[14].

Демак

,

солиқлар

давлатнинг

шаклланиши

билан

вужудга

келган

ва

солиқларни

йиғиш

устидан

давлат

ўз

назоратини

ўрнатган

ҳамда

давлат

назоратининг

бир

тури

сифатида

солиқ

назорати

ажралиб

чиққан

.

Давлат

ва

солиқ

тўловчилар

ўртасидаги

ушбу

муносабатлар

аста

-

секинлик

билан

ривожланиб

бориши

ва

натижада

давлат

билан

аҳоли

ўртасидаги

ушбу

жараёнларни

ўрганувчи

алоҳида

ҳуқуқ

фани

–

солиқ

ҳуқуқи

пайдо

бўлди

.

Л

.

Хваннинг

таъкидлашича

,

солиқ

ҳуқуқининг

пайдо

бўлиши

ва

ривожланиши

жамиятнинг

демократлашуви

,

ҳуқуқий

давлат

ғояси

билан

боғлиқдир

.

Солиқ

солиш

ҳуқуқий

табиат

нуқтаи

назаридан

ижтимоий

ишлаб

чиқариш

билан

давлат

ўртасидаги

мулкий

муносабатларни

тартибга

солиш

,

уларни

муайян

доирага

киритиш

чора

-

тадбиридир

.

Солиқ

ҳуқуқининг

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2019

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

27

асосий

вазифаси

мулкчилик

ҳуқуқини

давлатнинг

ноқонуний

ва

чекланмаган

даъво

-

талабларидан

ҳимоялаш

,

солиқ

тўловчи

билан

давлат

манфаатлари

мувозанатини

сақлаб

туришдир

[15].

Солиқ

назоратининг

бир

шакли

сифатида

солиқ

текширувларининг

пайдо

бўлиши

солиқларнинг

жорий

этилиши

билан

бирга

вужудга

келган

бўлиб

,

давлатнинг

мавжуд

бўлиши

учун

зарур

молиявий

маблағни

таъминлаб

туриш

жараёнларини

бошқаришнинг

шакли

сифатида

намоён

бўлади

.

Чунки

солиқларнинг

жорий

этилиши

солиқларни

ундириш

жараёнини

ҳаракатга

келтиради

,

солиқларни

ундириш

жараёни

эса

,

ўз

навбатида

,

солиқ

текшируви

жараёнларини

ҳаракатга

келтиради

.

Солиқ

текширувлари

институтини

тадқиқ

этиш

жараёнида

солиқ

текширувларининг

моҳиятини

тўлиқ

тушуниш

учун

“

солиқ

тизими

”, “

солиқ

сиёсати

”, “

солиқ

механизми

”, “

солиқ

қонунчилиги

”, “

солиқ

назорати

”,

“

солиқлар

”

ва

“

текшириш

”

каби

тушунчаларни

таҳлил

қилиш

лозим

бўлади

.

Чунки

ушбу

тушунчалар

солиқ

текширувларининг

юридик

табиати

ва

моҳиятини

тўғри

тушуниш

ва

таҳлил

қилишга

ёрдам

беради

.

Ушбу

тушунчалар

тўғрисида

юридик

адабиётларда

ва

ҳуқуқ

соҳаси

олимлари

томонидан

келтирилган

турли

хилдаги

таърифлар

мавжуд

бўлиб

,

уларнинг

айримларига

тўхталиб

ўтамиз

.

Хусусан

,

Д

.

Шаулов

ва

У

.

Канлар

таъкидлашича

солиқ

тизими

–

тадбиркорлик

фаолияти

билан

шуғулланувчи

жисмоний

ва

юридик

шахслар

оладиган

даромадлардан

давлат

солиқ

идоралари

ундирадиган

солиқлар

мажмуи

,

шунингдек

солиқ

солиш

усуллари

ва

қоидаларидир

[16].

С

.

Мансуров

ва

Э

.

Шодмоновларнинг

фикрига

кўра

солиқ

сиёсати

–

ички

ва

ташқи

иқтисодий

ижтимоий

ва

сиёсий

аҳволини

эътиборга

олган

ҳолда

давлатнинг

солиқ

муносабатларини

ташкил

этиш

борасида

кўраётган

чора

ва

тадбирлар

йиғиндисидан

иборат

[17].

Бундан

ташқари

,

Т

.

Тошмуродовнинг

фикрига

кўра

солиқ

механизми

–

давлат

солиқ

сиёсатини

руёбга

чиқариш

мақсадида

жорий

қилинган

солиқ

олиш

тадбирлари

;

давлат

миқёсида

жорий

қилинган

солиқ

модели

,

тизими

ва

сиёсати

ёрдамида

амалга

ошириладиган

ишлар

мажмуи

;

қонунда

белгиланган

солиқ

турлари

,

ставкалари

,

имтиёзларининг

амалда

қўлланилиши

[18].

Юридик

адабиётларимизда

солиқ

қонунчилиги

–

солиқ

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатларининг

йиғиндиси

бўлиб

,

Ўзбекистон

Республикаси

Солиқ

кодекси

ва

бошқа

солиқ

тўғрисидаги

норматив

-

ҳуқуқий

ҳужжатлардан

иборат

[19]

эканлиги

таъкидланган

.

Шунингдек

,

Т

.

Тошмуродовнинг

фикрига

кўра

солиқ

назорати

–

юридик

ва

жисмоний

шахслар

томонидан

солиқ

ва

бошқа

мажбурий

тўловларнинг

ўз

вақтида

тўланишини

таъминлаш

устидан

олиб

бориладиган

назорат

[20],

Е

.

Каньязовнинг

таъкидига

кўра

эса

солиқ

назорати

–

алоҳида

ташкилий

-

ҳуқуқий

механизм

сифатида

ўзаро

боғлиқ

элементлар

тизими

бўлиб

,

ўзида

солиқлар

ва

йиғимларни

тўлаш

бўйича

мажбурий

шахсларнинг

керакли

ҳулқ

-

атворини

таъминлашни

ифода

этади

[21].

Э

.

Хожиев

ўз

навбатида

солиқлар

–

қадимий

иқтисодий

ва

ҳуқуқий

категориялардан

бири

эканлиги

,

улар

давлат

ва

солиқ

тўловчилар

ўртасидаги

муносабатларни

юзага

келтириб

,

иқтисодий

ва

сиёсий

жараёнлар

билан

бевосита

боғлиқ

ҳолда

ривожланувчи

ҳаракатчан

тизим

ҳисобланишини

,[22]

О

.

Махкамов

эса

солиқлар

ва

бошқа

мажбурий

туловлар

юридик

ҳамда

жисмоний

шахслардан

қонунда

белгиланган

тартибда

ундириладиган

мажбурий

тўловлар

бўлиб

,

улар

давлат

вужудга

келган

пайтдан

ҳозирга

қадар

жамиятдаги

иқтисодий

муносабатларнинг

зарур

бўғини

ҳисобланиши

,

давлат

қурилиши

ва

бошқаруви

шаклларининг

ривожланиши

ва

ўзгариши

ҳар

доим

солиқ

тизимнинг

ўзгаришига

ҳам

сабаб

бўлишини

[23]

таъкидлайди

.

И

.

Эргашев

эса

солиқлар

–

давлат

томонидан

халқ

эҳтиёжлари

учун

сарфланадиган

маблағларнинг

асосий

манбаи

бўлиб

,

мамлакатнинг

ижтимоий

,

иқтисодий

эҳтиёжларини

ва

давлат

қурилиш

,

шунингдек

иқтисодиётни

барқарорлаштириш

,

жамиятни

демократлаштириш

,

аҳолининг

эркин

фаровон

турмуш

тарзини

барпо

этиш

учун

сарфланадиган

,

давлат

бюджети

даромадларини

шакллантириш

мақсадида

жамғарилувчи

мажбурий

тўлов

эканлигини

[24]

айтиб

ўтади

.

Юридик

адабиётларда

текшириш

тушунчасига

хўжалик

юритувчи

субъектлар

томонидан

ўз

фаолиятини

тартибга

солувчи

қонунлар

ҳамда

бошқа

қонун

ҳужжатлари

қандай

бажарилаётганлигини

назорат

қилувчи

қилувчи

органларнинг

бир

марта

назорат

қилиши

[25]

деб

таъриф

келтириб

ўтилади

.

Бизнинг

фикримизча

,

солиқ

текширувлари

–

солиқ

органлари

томонидан

солиқ

қонунчилигида

белгиланган

тартибда

тадбиркорлик

субъектлари

томонидан

солиқ

қонунчилигига

риоя

этилиши

устидан

давлат

назоратини

таъминлаш

мақсадида

ўтказиладиган

тадбир

-

ҳаракатлар

йиғиндиси

.

Солиқ

текширувлари

бўйича

солиқ

қонунчилигининг

ривожланиши

.

Биринчи

босқич

1990-1997

йилларда

мамлакатимизда

текширишларни

ўтказишнинг

ҳуқуқий

асослари

шакллантирилди

.

Хусусан

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

1993

йил

10

декабрдаги

“

Савдо

ва

хизмат

кўрсатиш

соҳаси

корхоналарида

текширишларни

тартибга

солиш

тўғрисида

”

ги

696-

сон

Фармонига

асосан

қайси

идорага

бўйсунишидан

ва

мулкчилик

шаклидан

қатъи

назар

,

савдо

ва

хизмат

кўрсатиш

соҳаси

корхоналарининг

фаолияти

фақат

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Бош

давлат

солиқ

бошқармаси

ва

унинг

ҳудудий

бўлинмалари

томонидан

Ўзбекистон

Республикаси

Молия

вазирлигининг

молия

ва

тафтиш

органлари

иштирокида

амалдаги

қонунларга

мувофиқ

текширилиши

белгиланди

[26].

Шундан

келиб

чиқиб

,

Ўзбекистон

Республикаси

Вази

p

ла

p

Маҳкамасининг

1994

йил

11

фев

p

алдаги

67-

сон

қа

p

о

p

и

билан

тасдиқланган

“

Савдо

ва

хизмат

кў

p

сатиш

соҳаси

ко

p

хонала

p

и

фаолиятини

ҳа

p

жиҳатдан

текши

p

ишла

p

ни

ўза

p

о

мувофиқлашти

p

иш

та

p

тиби

тўғ

p

исида

”

ги

низом

қабул

қилинди

.

Ушбу

низомга

кўра

савдо

ва

хизмат

кў

p

сатиш

соҳаси

ко

p

хонала

p

ини

текши

p

иш

солиқ

о

p

ганла

p

и

бошлиқла

p

и

томонидан

тасдиқланган

p

ежага

кў

p

а

молия

о

p

ганла

p

и

ишти

p

окида

амалга

оши

p

илиши

;

режадан

ташқа

p

и

текши

p

ишла

p

ди

p

ектив

о

p

ганла

p,

мансабдо

p

шахсла

p

нинг

p

асмий

хаба

p

ла

p

и

,

фуқа

p

ола

p

нинг

а

p

изала

p

ига

кў

p

а

амалга

оши

p

илиши

белгиланди

.

Шунингдек

,

ушбу

низомда

савдо

ва

хизмат

кў

p

сатиш

соҳаси

ко

p

хонала

p

и

фаолиятини

текши

p

ишнинг

қуйидаги

йўлла

p

и

белгиланди

:

ҳисобот

ва

балансла

p

ни

,

фойда

(

да

p

омад

)

солиқла

p

и

бўйича

солиқ

солинадиган

база

ва

солиқ

солинадиган

бошқа

объектла

p

нинг

тўғ

p

и

ҳисобланганлигини

жойла

p

га

чиқмай

ва

ҳужжатли

текши

p

иш

;

това

p-

моддий

бойликла

p

ни

ашёвий

p

ўйхатдан

ўтказиш

(

ҳақиқий

мавжуд

бўлган

това

p

ла

p

ва

пул

тушумла

p

и

,

ула

p

нинг

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2019

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

28

това

p

ла

p

нинг

ки

p

им

қилинганлиги

ҳақидаги

ҳужжатла

p

га

мувофиқлиги

,

касса

опе

p

ацияла

p

и

қоидала

p

ига

p

иоя

қилиниши

ва

ҳоказола

p);

молиявий

-

хўжалик

фаолиятни

амалдаги

қонун

ҳужжатла

p

ига

мувофиқ

тафтиш

қилиш

;

идо

p

авий

ашёла

p p

ўйхати

ва

молиявий

тафтишнинг

ишончлилигини

p

ежадан

ташқа

p

и

текши

p

иш

;

ха

p

идо

p

ла

p

ва

бую

p

тмачила

p

ни

алдаш

(

ҳақидан

,

вазнидан

,

ўлчовидан

у

p

иб

қолиш

,

кў

p

сатилган

холис

хизматла

p

учун

ноқонуний

пул

унди

p

иш

)

ҳолла

p

ини

аниқлаш

мақсадида

текши

p

иб

кў

p

иш

учун

ха

p

ид

қилиш

;

това

p

ла

p

нинг

сифат

се

p

тификатла

p

и

ва

сотилаётган

това

p

ва

кў

p

сатилаётган

хизматла

p

нинг

келиб

чиқиши

ҳақидаги

ҳужжатла

p

нинг

,

савдо

қилиш

ва

хизмат

кў

p

сатиш

ҳуқуқини

бе

p

адиган

p

ухсатнома

(

лицензия

)

ла

p

нинг

мавжудлигини

(

қийматга

шу

хизматла

p

баҳоси

ва

та

p

ифла

p

ида

ҳисобга

олинган

бажа

p

илмаган

ишла

p

ёки

тўлиқ

ҳажмда

бажа

p

илмаган

ишла

p

нинг

ки

p

итилганлигини

)

аниқлаш

;

савдо

ва

хизмат

кў

p

сатиш

соҳаси

ко

p

хонала

p

ида

за

p

у

p

ашёла

p,

ускунала

p

текши

p

иш

-

касса

аппа

p

атла

p

и

,

оғи

p

лик

ўлчови

асбобла

p

и

(

ула

p

нинг

тамғаланиши

),

на

p

х

кў

p

саткичла

p

и

,

таомномала

p

бо

p

лигини

,

това

p

ла

p

ни

сотиш

меъё

p

ла

p

ига

p

иоя

қилинишини

аниқлаш

;

това

p

ла

p,

кў

p

сатиладиган

хизматла

p

ни

ҳисобга

олиш

шаклла

p

и

ва

ҳисобот

иш

қоғозла

p

ининг

мавжудлигини

аниқлаш

[27].

Шундан

сўнг

текширишларни

мувофиқлаштириш

мақсадида

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

1996

йил

8

августдаги

“

Текширишларни

тартибга

солиш

ва

назорат

қилувчи

органлар

фаолиятини

мувофиқлаштиришни

такомиллаштириш

тўғрисида

”

ги

1503-

сон

Фармони

қабул

қилинди

.

Ушбу

фармонга

кўра

хўжалик

юритувчи

субъектлар

–

юридик

ва

жисмоний

шахсларнинг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

текшириш

ҳамда

тафтиш

этишга

доир

барча

ишларни

мувофиқлаштириш

вазифаси

Ўзбекистон

Республикасининг

Давлат

солиқ

қўмитаси

зиммасига

юкланди

ҳамда

назорат

қилувчи

органлар

фаолиятини

мувофиқлаштирувчи

Республика

кенгаши

тузилди

,

шунингдек

мулкчилик

шаклларидан

қатъи

назар

,

хўжалик

юритувчи

субъектларнинг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

қонунчилик

нормаларида

белгиланган

ҳуқуқларга

мувофиқ

амалга

ошириладиган

текширишларнинг

ҳаммаси

назорат

қилувчи

органлар

фаолиятини

мувофиқлаштирувчи

Республика

кенгаши

билан

келишилган

ҳолдагина

ўтказилиши

белгиланди

[28].

Биринчи

босқичнинг

ўзига

хос

хусусиятлари

шундаки

,

ушбу

даврда

Ўзбекистон

Республикасида

корхоналар

фаолиятини

текширишга

ваколатли

давлат

органлари

тизими

шакллантирилди

,

шунингдек

текширишларнинг

ҳуқуқий

асослари

яратилди

ҳамда

текширишларни

мувофиқлаштириш

учун

алоҳида

кенгаш

ташкил

этилди

.

Иккинчи

босқич

1997 – 2007

йиллар

.

Биринчи

бор

1997

йил

24

апрелда

Ўзбекистон

Республикасининг

Солиқ

кодекси

[29]

қабул

қилинди

.

Ушбу

кодекснинг

12-

моддасида

солиқ

тўловчиларнинг

мажбуриятлари

сифатида

солиқлар

ва

йиғимларни

ҳисоблаб

чиқариш

,

тўлаш

масалаларини

текшириш

учун

солиқ

органларининг

мансабдор

шахсларини

даромад

олиш

ёки

солиқ

солиш

объектларининг

сақланиши

билан

боғлиқ

бинолар

ва

жойларга

киришига

рухсат

бериш

мажбурияти

юклатилди

.

Бундан

ташқари

, 1997

йил

29

августда

Ўзбекистон

Республикасининг

“

Давлат

солиқ

хизмати

тўғрисида

”

ги

474-I-

сон

Қонуни

[30]

қабул

қилинди

.

Ушбу

қонунга

кўра

давлат

солиқ

органлари

солиқ

тўловчиларнингмолиявий

ҳужжатлари

,

шартномалари

(

контрактлари

),

режалари

,

сметалари

,

даромадлар

ҳақидаги

декларациялари

ва

солиқларни

ҳисоблаб

чиқариш

ҳамда

тўлаш

билан

боғлиқ

бошқа

ҳужжатларини

,

шунингдек

экспорт

-

импорт

операциялари

билан

боғлиқ

ҳужжатларини

текшириш

;

текширув

вақтида

юзага

келадиган

масалалар

бўйича

зарур

тушунтиришлар

,

маълумотномалар

ва

ахборотлар

олиш

;

савдо

қоидаларига

,

товарларни

бериш

ва

хизмат

кўрсатиш

қоидаларига

риоя

қилинишини

текшириш

;

юридик

ва

жисмоний

шахсларнинг

қаерда

жойлашганлигидан

қатъи

назар

,

даромад

олиш

учун

фойдаланиладиган

ёхуд

солиққа

тортиш

объектларини

сақлаб

туриш

билан

боғлиқ

бўлган

ишлаб

чиқариш

бинолари

,

омборхоналар

,

савдо

ва

бошқа

биноларни

ҳамда

жойларни

текшириш

;

бажарилган

ишларни

,

кўрсатилган

хизматларни

текширув

тариқасида

ўлчаш

ва

товар

-

моддий

бойликларни

рўйхат

қилиш

каби

ваколатлари

белгиланди

.

Шунингдек

,

Ўзбекистон

Республикасининг

1998

йил

24

декабрдаги

“

Хўжалик

юритувчи

субъектлар

фаолиятини

давлат

томонидан

назорат

қилиш

тўғрисида

”

ги

717-I-

сон

Қонуни

[31]

қабул

қилинди

.

Ушбу

қонунга

кўра

текшириш

–

хўжалик

юритувчи

субъектлар

томонидан

қонунлар

ҳамда

ўз

фаолиятини

тартибга

солувчи

бошқа

қонун

ҳужжатлари

қандай

бажарилаётганлигини

назорат

қилувчи

органларнинг

бир

марта

назорат

қилиши

;

тафтиш

эса

–

молия

ва

солиқ

масалалари

бўйича

қонун

ҳужжатларига

риоя

этилиши

,

солиқ

,

давлат

статистика

органларига

ҳамда

банкларга

тақдим

этиладиган

ҳисобга

олиш

ва

ҳисобот

ишларининг

тўғрилиги

устидан

назоратни

амалга

ошириш

мақсадида

хўжалик

юритувчи

субъектларнинг

бухгалтерлик

,

молия

ва

бошқа

ҳужжатларини

текшириш

;

муқобил

текшириш

–

операциялар

бирлиги

туфайли

ўзаро

боғлиқ

бўлган

ва

турли

хўжалик

юритувчи

субъектлардаги

ёки

бир

хўжалик

юритувчи

субъектнинг

турли

бўлинмаларидаги

ҳужжатларни

таққослашдан

иборат

текширув

ва

назорат

тартибида

текшириш

–

хўжалик

юритувчи

субъектларнинг

илгариги

текширишда

кўрсатилган

қоидабузарликларни

бартараф

этиши

устидан

назорат

қилувчи

органлар

амалга

оширадиган

текшириш

эканлиги

мустаҳкамланди

.

Шунингдек

,

ушбу

қонунда

режадан

ташқари

текширишлар

назорат

қилувчи

органлар

томонидан

агар

текширувни

ўтказиш

зарурати

Ўзбекистон

Республикаси

Ҳукумати

қароридан

келиб

чиққанда

;

назорат

қилувчи

органга

хўжалик

юритувчи

субъект

томонидан

қонунлар

ва

бошқа

қонун

ҳужжатлари

бузилганлиги

тўғрисида

қўшимча

маълумотлар

келиб

тушганда

;

фавқулодда

вазиятлар

юзага

келишининг

олди

олинаётганда

;

санитария

-

эпидемиология

вазияти

мураккаблашганда

,

шунингдек

қўшни

давлатлардан

юқумли

касалликлар

кириб

келиши

ва

тарқалиши

эҳтимоли

вужудга

келганда

ўтказилиши

белгиланди

.

Бундан

ташқари

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2005

йил

5

октябрдаги

“

Тадбиркорлик

субъектларини

текширишни

янада

қисқартириш

ва

унинг

тизимини

такомиллаштириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

”

ги

3665-

сон

Фармони

[32]

қабул

қилинди

.

Ушбу

фармонга

кўра

микрофирмалар

,

кичик

корхоналар

ва

фермер

хўжаликларининг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

ҳар

тўрт

йилда

кўпи

билан

бир

марта

,

бошқа

тадбиркорлик

субъектларини

эса

ҳар

уч

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2019

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

29

йилда

кўпи

билан

бир

марта

режа

асосида

текшириш

ўтказилиши

;

янги

ташкил

қилинган

микрофирмалар

,

кичик

корхоналар

ва

фермер

хўжаликларининг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

улар

давлат

рўйхатига

олинган

пайтдан

бошлаб

икки

йил

мобайнида

режа

асосида

текшириш

ўтказилмаслиги

белгилаб

қўйилди

.

Шунингдек

,

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2005

йил

14

июндаги

“

Тадбиркорлик

субъектларини

ҳуқуқий

ҳимоя

қилиш

тизимини

янада

такомиллаштириш

чора

-

тадбирлари

тўғрисида

”

ги

3619-

сон

Фармони

[33]

қабул

қилиниб

,

унда

тадбиркорлик

субъектларининг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

текшириш

(

тафтиш

қилиш

)

белгиланган

тартибда

фақат

давлат

солиқ

хизмати

органлари

,

улар

томонидан

текшириш

давомида

солиқ

ва

валютага

оид

жиноят

аломатлари

аниқланган

тақдирда

эса

–

Ўзбекистон

Республикаси

Бош

прокуратураси

ҳузуридаги

Солиқ

ва

валютага

оид

жиноятларга

ҳамда

жиноий

даромадларни

легаллаштиришга

қарши

кураш

департаменти

томонидан

амалга

оширилиши

;

назорат

органларининг

раҳбарлари

ва

мансабдор

шахслари

тадбиркорлик

субъектларини

ўз

ваколатлари

ва

назорат

соҳаси

доирасидан

ташқари

масалалар

бўйича

ҳар

қандай

текширувлар

ўтказганлиги

учун

шахсан

жавобгар

,

ҳатто

жиноий

жавобгар

ҳам

бўлиши

ва

муқобил

текширишларни

ўтказиш

чоғида

тадбиркорлик

субъектларига

бориш

ва

улардан

текширишга

тааллуқли

бўлмаган

молия

-

бухгалтерия

ёки

бошқа

ҳужжатларни

талаб

қилиш

ман

этилиши

белгиланди

.

Шунинг

бидан

бирга

,

Назорат

қилувчи

органлар

фаолиятини

мувофиқлаштирувчи

Республика

кенгашининг

2006

йил

11

мартдаги

06-01-01-

сон

қарори

билан

Назорат

қилувчи

органлар

томонидан

тадбиркорлик

субъектлари

–

юридик

шахслар

фаолиятини

текширишларни

ташкиллаштириш

тартиби

тўғрисидаги

Низом

[34]

қабул

қилинди

.

Ушбу

низомга

кўра

юридик

шахслар

фаолиятини

режали

ва

режадан

ташқари

текширишнинг

тартиби

белгиланди

.

Иккинчи

босқичнинг

ўзига

хос

хусусиятлари

шундаки

,

ушбу

даврда

солиқ

текширувларининг

шакллари

ва

усуллари

,

ўтказиш

муддатлари

ҳамда

режали

ва

режадан

ташқари

текширувларнинг

ҳуқуқий

асослари

белгиланди

.

Учинчи

босқич

2007 – 2016

йиллар

.

2007

йил

25

декабрда

Ўзбекистон

Республикасининг

янги

таҳрирдаги

Солиқ

кодекси

[35]

қабул

қилинди

.

Унинг

85-

моддасида

солиқ

текшируви

давлат

солиқ

хизмати

органлари

томонидан

,

қонун

ҳужжатларида

назарда

тутилган

ҳолларда

эса

,

прокуратура

органлари

томонидан

амалга

ошириладиган

солиқ

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатларининг

бажарилишини

текшириш

эканлиги

,

шунингдек

солиқ

текшируви

солиқ

тўловчининг

молия

-

хўжалик

фаолияти

текшируви

(

тафтиши

)

ва

қисқа

муддатли

текширув

шаклида

амалга

оширилиши

яъни

солиқ

тўловчининг

молия

-

хўжалик

фаолияти

текшируви

(

тафтиши

)

солиқ

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатларига

риоя

этилиши

устидан

назоратни

амалга

ошириш

мақсадида

солиқ

тўловчининг

бухгалтерия

,

молия

,

статистика

,

банк

ҳужжатлари

ҳамда

бошқа

ҳужжатларини

ўрганиш

ва

таққослаш

ва

қисқа

муддатли

текширув

эса

солиқ

тўловчининг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

текшириш

билан

боғлиқ

бўлмаган

,

унинг

айрим

операцияларининг

солиқ

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатларига

мувофиқлиги

текшируви

эканлиги

белгиланди

.

Шунингдек

,

ушбу

кодексда

солиқ

текширувлари

режали

,

режадан

ташқари

ва

муқобил

текширув

усулида

амалга

оширилиши

белгиланди

.

Унга

кўра

молия

-

хўжалик

фаолиятининг

режали

солиқ

текшируви

(

тафтиши

) -

текширувларни

амалга

оширишнинг

назорат

қилувчи

органлар

фаолиятини

мувофиқлаштирувчи

махсус

ваколатли

орган

томонидан

тасдиқланган

мувофиқлаштириш

режаси

асосида

ўтказиладиган

текширув

эканлиги

;

молия

-

хўжалик

фаолиятининг

режадан

ташқари

солиқ

текшируви

(

тафтиши

)

юридик

шахс

тугатилаётганда

ва

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

ёки

Ўзбекистон

Республикаси

Ҳукуматининг

қарорларидан

келиб

чиқувчи

текширувларни

ўтказиш

зарур

бўлганда

,

давлат

солиқ

хизмати

органига

солиқ

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатлари

солиқ

тўловчи

томонидан

бузилганлиги

ҳоллари

ҳақида

қўшимча

маълумотлар

тушганда

ўтказилиши

,

шунингдек

,

муқобил

текширув

–

операциялар

бирлиги

туфайли

ўзаро

боғланган

ва

турли

солиқ

тўловчиларда

бўлган

ҳужжатларни

таққослашдан

иборат

текширув

шаклида

ўтказилиши

белгиланди

.

Шунингдек

,

Назорат

қилувчи

органлар

фаолиятини

мувофиқлаштирувчи

Республика

кенгашининг

2007

йил

23

августдаги

1-

сон

қарори

билан

Назорат

қилувчи

органлар

томонидан

якка

тартибдаги

тадбиркорлар

фаолиятини

текширишларни

ташкиллаштириш

тартиби

тўғрисидаги

низом

[36]

тасдиқланди

.

Ушбу

низомга

кўра

якка

тартибдаги

тадбиркорларнинг

фаолияти

солиқ

ва

ташқи

иқтисодий

фаолият

тўғрисидаги

қонунчиликка

риоя

этилиши

;

савдо

ва

хизмат

кўрсатиш

қоидаларига

риоя

этилиши

,

шу

жумладан

назорат

-

касса

машинаси

,

ҳисоб

терминаллари

қўлланилиши

,

сотилаётган

мажбурий

сертификатланадиган

товарларга

мувофиқлик

сертификатлари

,

ўлчов

асбобларида

белгиланган

тамғалари

мавжудлиги

;

пул

маблағлари

ҳисобини

юритиш

ва

муомалалари

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатларига

риоя

этилиши

;

буюмларда

Давлат

асиллик

тамғаси

ўрни

ва

лицензияланадиган

фаолият

билан

шуғулланаётган

якка

тартибдаги

тадбиркорларда

лицензия

талаблари

ва

шартларига

риоя

этилишини

назорат

қилиш

мақсадида

текширилиши

белгилаб

қўйилди

.

Бундан

ташқари

, “

Кичик

бизнес

ва

хусусий

тадбиркорлик

йили

”

Давлат

дастурига

мувофиқ

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2011

йил

4

апрелдаги

“

Тадбиркорлик

субъектларини

текширишларни

янада

қисқартириш

ва

улар

фаолиятини

назорат

қилишни

ташкил

этиш

тизимини

такомиллаштириш

борасидаги

қўшимча

чора

-

тадбирлартўғрисида

”

ги

4296-

сон

Фармони

[37]

қабул

қилинди

.

Ушбу

фармонга

кўра

янги

ташкил

қилинган

кичик

тадбиркорлик

субъектларининг

молия

-

хўжалик

фаолияти

улар

давлат

рўйхатига

олинган

пайтдан

бошлаб

дастлабки

уч

йил

мобайнида

режали

солиқ

текширишларидан

ўтказилмаслиги

, 2011

йилнинг

1

апрелидан

то

2014

йилнинг

1

апрелигача

бўлган

даврда

солиқларни

ва

бошқа

мажбурий

тўловларни

ўз

вақтида

тўлаб

келаётган

,

шунингдек

ишлаб

чиқариш

суръатларининг

барқарор

ўсиши

ва

рентабеллигини

таъминлаётган

кичик

тадбиркорлик

субъектларининг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

солиқ

соҳасида

текшириш

тақиқланиши

,

кичик

тадбиркорлик

субъектлари

фаолиятини

солиқ

соҳасида

текшириш

муддатларини

қонун

ҳужжатларида

уларни

ўтказиш

кўзда

тутилган

максимал

муддатдан

,

яъни

30

календарь

кунидан

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2019

№

1

♦

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

♦

UZBEK LAW REVIEW

♦

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

30

ортиқ

муддатга

узайтирилишига

йўл

қўйилмаслиги

мустаҳкамлаб

қўйилди

.

Ушбу

босқичнинг

ўзига

хос

хусусиятлари

шундаки

,

ушбу

даврда

солиқ

текширувлари

институти

Ўзбекистон

Республикасининг

Солиқ

кодексида

алоҳида

боб

сифатида

мустаҳкамланди

,

шунингдек

солиқ

текширувларнинг

режали

ва

режадан

ташқари

ўтказиш

тартиби

ва

солиқ

даврийлиги

каби

тушунчалар

белгиланди

.

Тўртинчи

босқич

2016-2019

йиллар

.

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2016

йил

5

октябрдаги

“

Тадбиркорлик

фаолиятининг

жадал

ривожланишини

таъминлашга

,

хусусий

мулкни

ҳар

томонлама

ҳимоя

қилишга

ва

ишбилармонлик

муҳитини

сифат

жиҳатидан

яхшилашга

доир

қўшимча

чора

-

тадбирлар

тўғрисида

”

ПФ

-4848-

сон

Фармони

[38]

қабул

қилинди

.

Ушбу

фармонга

биноан

2017

йилнинг

1

январидан

бошлаб

тадбиркорлик

субъектларини

режадан

ташқари

текширишларнинг

барча

турлари

бекор

қилинди

,

тадбиркорлик

субъектлари

фаолиятини

жиноят

ишлари

доирасидаги

муқобил

текширишларнинг

барча

турлари

бекор

қилинди

ва

молия

-

хўжалик

фаолиятини

амалга

оширишда

биринчи

марта

ҳуқуқбузарликлар

содир

этган

тадбиркорлик

субъектлари

ва

уларнинг

ходимлари

йўл

қўйилган

қонунбузарликларни

қонун

ҳужжатларида

белгиланган

муддатларда

ихтиёрий

равишда

бартараф

этган

ва

етказилган

моддий

зарарни

қоплаган

тақдирда

,

маъмурий

ва

жиноий

жавобгарликдан

,

жарималар

ва

молиявий

санкциялар

(

пенядан

ташқари

)

қўлланилишидан

озод

этилиши

ҳамда

ноқонуний

тадбиркорлик

фаолиятини

амалга

ошириш

билан

боғлиқ

ҳуқуқбузарликларни

биринчи

марта

содир

этган

шахслар

ҳуқуқбузарлик

аниқланган

кундан

эътиборан

бир

ой

муддатда

етказилган

зарарнинг

ўрнини

ихтиёрий

равишда

қоплаган

,

тадбиркорлик

субъекти

сифатида

рўйхатдан

ўтган

ва

рухсат

этувчи

зарур

ҳужжатларни

расмийлаштирган

тақдирда

маъмурий

ва

жиноий

жавобгарликдан

озод

этилиши

белгиланди

.

Бундан

ташқари

,

Назорат

қилувчи

органлар

фаолиятини

мувофиқлаштирувчи

Республика

кенгашининг

2017

йил

14

мартдаги

1-

сон

қарори

билан

Назорат

қилувчи

органлар

томонидан

хўжалик

юритувчи

субъектлар

–

юридик

шахслар

фаолиятидаги

текширишларни

мувофиқлаштириш

ва

ўтказиш

тартиби

тўғрисидаги

низом

[39]

ва

Назорат

қилувчи

органлар

фаолиятини

мувофиқлаштирувчи

Республика

кенгашининг

2017

йил

14

мартдаги

1-

сон

қарори

билан

Назорат

қилувчи

органлар

томонидан

якка

тартибдаги

тадбиркорлар

фаолиятида

текширишларни

мувофиқлаштириш

ва

ўтказиш

тартиби

тўғрисидаги

низом

[40]

тасдиқланди

.

2018

йил

24

декабрда

Ўзбекистон

Республикаси

Солиқ

кодексига

[41]

бир

қатор

ўзгартиришлар

киритилди

.

Унинг

85-

моддасида

солиқ

текшируви

тушунчаси

ва

шаклларига

аниқлик

киритилди

.

Унга

кўра

,

солиқ

текшируви

–

давлат

солиқ

хизмати

органлари

томонидан

,

қонун

ҳужжатларида

назарда

тутилган

ҳолларда

эса

,

прокуратура

органлари

томонидан

амалга

ошириладиган

солиқ

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатларининг

бажарилишини

текшириш

эканлиги

;

солиқ

текшируви

солиқ

тўловчининг

молия

-

хўжалик

фаолияти

текшируви

(

тафтиши

)

ва

қисқа

муддатли

текширув

шаклида

амалга

оширилиши

;

солиқ

тўловчининг

молия

-

хўжалик

фаолияти

текшируви

(

тафтиши

)

солиқ

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатларига

риоя

этилиши

устидан

назоратни

амалга

ошириш

мақсадида

солиқ

тўловчининг

бухгалтерия

,

молия

,

статистика

,

банк

ҳужжатлари

ҳамда

бошқа

ҳужжатларини

ўрганиш

ва

таққослаш

,

қисқа

муддатли

текширув

солиқ

тўловчининг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

текшириш

билан

боғлиқ

бўлмаган

,

унинг

айрим

операцияларининг

солиқ

тўғрисидаги

қонун

ҳужжатларига

мувофиқлиги

текшируви

эканлиги

белгиланди

.

Шунингдек

,

Солиқ

кодексининг

86-

моддасида

солиқ

текширувларининг

қуйидаги

турлари

таснифланди

:

тадбиркорлик

субъектларининг

фаолиятини

текширишларни

мувофиқлаштириш

бўйича

ваколатли

орган

билан

келишувга

кўра

ўтказиладиган

текширувлар

ва

тадбиркорлик

субъектларининг

фаолиятини

текширишларни

мувофиқлаштириш

бўйича

ваколатли

органни

хабардор

қилиш

тартибида

ўтказиладиган

текширувлар

.

Ушбу

моддага

кўра

тадбиркорлик

субъектларининг

фаолиятини

текширишларни

мувофиқлаштириш

бўйича

ваколатли

орган

билан

келишувга

кўра

ўтказиладиган

текширувлар

жумласига

қуйидагилар

киради

:

1)

солиқ

тўловчининг

молия

-

хўжалик

фаолиятини

текшириш

(

тафтиш

);

2)

жисмоний

ва

юридик

шахсларнинг

қонун

ҳужжатлари

бузилиши

фактлари

тўғрисидаги

мурожаатлари

асосида

ўтказиладиган

текшириш

ёки

таваккалчиликни

таҳлил

этиш

натижаларининг

якунлари

бўйича

давлат

солиқ

хизмати

органлари

ташаббусига

кўра

текшириш

.

Тадбиркорлик

субъектларининг

фаолиятини

текширишларни

мувофиқлаштириш

бўйича

ваколатли

органни

хабардор

қилиш

тартибида

ўтказиладиган

текширувлар

жумласига

қуйидагилар

киради

:

1)

юридик

шахс

тугатилиши

муносабати

билан

ўтказиладиган

текшириш

ҳамда

фаолияти

тугатилаётганда

ягона

солиқ

тўловини

тўловчи

бўлган

якка

тартибдаги

тадбиркорни

текшириш

;

2)

тегишли

рухсатномаларсиз

алкоголь

ва

тамаки

маҳсулотларининг

ишлаб

чиқарилиши

ёки

реализация

қилинишини

текшириш

;

3)

қалбаки

акциз

маркали

ёки

акциз

маркаси

мавжуд

бўлмаган

алкоголь

ва

тамаки

маҳсулотлари

ишлаб

чиқарилишини

ёки

реализация

қилинишини

текшириш

;

4)

тақиқланган

товарлар

(

хизматлар

)

ишлаб

чиқа

-

рилиши

ва

реализация

қилиниши

фактларига

барҳам

бериш

бўйича

текшириш

;

5)

ўз

фаолиятини

расман

тўхтатиб

турган

давр

мобайнида

якка

тартибдаги

тадбиркорлик

фаолиятини

амалга

оширишни

давом

эттираётган

жисмоний

шахс

-

нинг

фаолиятини

текшириш

.

Ўзбекистон

Республикаси

Президентининг

2018

йил

27

июлдаги

“

Тадбиркорлик

субъектларининг

ҳуқуқлари

ва

қонуний

манфаатларини

ҳимоя

қилиш

тизимини

янада

такомиллаштириш

тўғрисида

”

ги

5490-

сон

Фармони

қабул

қилинди

.

Ушбу

фармонга

кўра

тадбиркорлик

субъектларининг

молия

-

хўжалик

фаолияти

билан

боғлиқ

бўлмаган

режали

текширувлар

ва

тадбиркорлик

субъектлари

фаолиятида

ўтказиладиган

назорат

тартибидаги

текширувлар

бекор

қилинди

,

шунингдек

тадбиркорлик

субъектлари

фаолиятини

текшириш

ташаббуси

билан

чиқиш

тегишли

тадбиркорлик

субъектлари

томонидан

қонунбузарлик

содир

этиш

хавфи

даражасидан

келиб

чиқиб

,

текширувни

ташаббус

қилишни

назарда

тутувчи