`
182
AXBOROTLI JARAYONLAR BO‘LIMINI O‘QITISH METODIKASI
Qobilova Gulchiroy Akromjon qizi
SHDPI MI-4-kurs talabasi
Yaxiyaxonova Muxiba Maxmudjonovna
SHDPI Matematika va TAT kafedrasi katta o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15395358
Annotatsiya:
"Axborotli jarayonlar bo‘limini o‘qitish metodikasi" mavzusida taqdim
etilgan maqola axborotli jarayonlarning o‘qitish metodikasi va bu jarayonlarni samarali
ta'limga tatbiq etish usullarini o‘rganadi. Ushbu maqolada axborotli jarayonlarning nazariy
asoslari va amaliyotdagi qo‘llanilishi, shuningdek, bu jarayonlarni o‘qitish metodlari va sun’iy
intellekt yordamida optimallashtirishning samaralari ko‘rib chiqiladi. Axborotli jarayonlarni
o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanishning ahamiyati, o‘qitish jarayonini
modernizatsiya qilish va talabalar uchun o‘rganishni qiziqarli va samarali qilish haqida so‘z
boradi. Dasturiy ta'minot, shifrlash, uzatish va axborot xavfsizligini ta'minlash kabi
mavzularni sun’iy intellekt bilan simulyatsiya qilish metodlari orqali o‘rganishning ta'lim
jarayoniga qo‘shgan hissasi taqdim etiladi. Maqolada axborotli jarayonlarni o‘qitishda yangi,
zamonaviy metodlarni joriy etish orqali o‘quvchilarning axborot texnologiyalariga bo‘lgan
qiziqishini oshirish hamda ularning professional malakasini rivojlantirish uchun imkoniyat
yaratish ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
Axborotli jarayonlar, o‘qitish metodikasi, shifrlash, simulyatsiya, sun’iy
intellekt, ta'lim metodlari, interfaol metodlar, axborot xavfsizligi, dasturiy ta'minot, uzatish.
Kirish
Axborotni jarayonlar bo‘limi o‘qitishida metodik yondashuvlar, ta’lim jarayonining
samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. O‘qitish jarayonida talabalarning faol
ishtirokini ta’minlash, ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirish va axborot
texnologiyalaridan foydalanish ko‘nikmalarini oshirish zarur. Shu bilan birga, o‘qitish
metodikasi, axborot jarayonlarini tushunish va ularni amaliyotda qo‘llashga qaratilgan bo‘lishi
kerak.
Zamonaviy ta’limda axborot texnologiyalarining roli ortib bormoqda. O‘qituvchilar va
talabalar uchun yangi imkoniyatlarni yaratadigan interaktiv vositalar, onlayn platformalar va
ta’lim dasturlari orqali o‘qitish jarayoni yanada qiziqarli va samarali bo‘lishi mumkin.
O‘qituvchilar, axborot jarayonlarining nazariy asoslarini talabalarga tushuntirish bilan birga,
amaliy mashg‘ulotlar orqali ularga tajriba berishlari zarur. Bu esa o‘quvchilarni axborot
jarayonlariga chuqurroq kirish va ularni yanada yaxshi anglash imkonini beradi.
O‘qitishda zamonaviy metodlardan foydalanish, ta’lim jarayonining sifatini oshirishda
muhim ahamiyatga ega. Masalan, guruhli ishlar, muhokama va seminarlar orqali talabalar
o‘rtasida fikr almashishni rag‘batlantirish, ularning muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga
yordam beradi. Shuningdek, axborot jarayonlarini o‘rganish jarayonida o‘quvchilarning
ijodkorligini oshirish maqsadida interaktiv usullarni qo‘llash ham muhimdir.
`
183
Adabiyotlar tahlili.
A. Atoyev o‘z kitobida axborot texnologiyalarining ta’lim
jarayonidagi roli va ahamiyatini o‘rganib, ta’limda zamonaviy metodlarni qo‘llash orqali
o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash va ularning o‘z-o‘zini rivojlantirishga qaratilgan
yondashuvlarni ko‘rsatadi. Ushbu qo‘llanma o‘zbek ta’lim tizimida axborotni jarayonlar
bo‘limini o‘qitish metodikasini amalga oshirishda muhim manba hisoblanadi. [1]
Saidov, Sh. o‘z tadqiqotida, ta’lim jarayonida innovatsion texnologiyalar va metodlarning
qo‘llanishi muhokama qilinadi. Muallif, o‘qituvchilar uchun zamonaviy metodlarni qo‘llash
bo‘yicha tavsiyalar beradi va o‘quvchilarning ijodiy fikrlashini rivojlantirishga qaratilgan
metodlarga e’tibor qaratadi. Bu qo‘llanma axborotni jarayonlar bo‘limini o‘qitish jarayonida
zamonaviy yondashuvlarni qo‘llash uchun asosiy qo‘llanma sifatida xizmat qiladi. [2]
Anderson va Jonassen axborot texnologiyalarining ta’limdagi o‘rni haqida o‘z fikrlarini
bayon etgan. Anderson o‘z asarlarida ta’lim jarayonida axborot texnologiyalaridan
foydalanishning samaradorligini ta’kidlaydi. Jonassen esa, axborot texnologiyalarini o‘qitish
jarayonida qo‘llash orqali talabalar o‘rtasida muloqotni rag‘batlantirish zarurligini ta’kidlaydi.
[3]
Metodlar.
Axborotli jarayonlarni o‘qitishda an’anaviy usullardan tashqari innovatsion
metodlar qo‘llash orqali o‘quvchilarning qiziqishini oshirish va fanni yanada samarali
o‘zlashtirishga yordam berish mumkin. Quyida noan’anaviy va kreativ metodlar tavsiya
qilinadi:
Gamifikatsiya (o‘yin elementlarini qo‘llash)
. Dars jarayoniga o‘yin elementlarini qo‘shish
orqali talabalar ishtirokini oshirish. “Kodlash va algoritmlar” mavzusida “Quest” yoki “Escape
Room” tarzida interaktiv dars tashkil etish mumkin. Masalan, axborotli jarayonlar
bosqichlarini to‘g‘ri joylashtirsa, keyingi bosqichga o‘tish mumkin bo‘lgan mantiqiy o‘yin
yaratiladi. Topshiriqlarni bajargan o‘quvchilarga ball beriladi va liderlar doskasi yuritiladi.
Reverse Learning (Teskarisiga o‘qitish)
. Talabalar darsga oldindan tayyorlanib kelishadi,
dars vaqtida esa o‘z bilimlarini boshqa talabalar bilan almashish orqali mustahkamlashadi.
Talabalar axborot jarayonlari bosqichlari haqida prezentatsiya yoki videorolik tayyorlaydi.
Masalan, biri jo‘natuvchi, ikkinchisi qabul qiluvchi, uchinchisi kodlovchi sifatida harakat
qiladi.
`
184
AI bilan interaktiv darslar (sun’iy intellect vositalari orqali o‘qitish)
. Talabalarga sun’iy
intellektdan foydalanishni o‘rgatish va ularning axborot jarayonlariga bo‘lgan yondashuvini
kengaytiriladi. Talabalarga ChatGPT yoki Google Bard orqali axborot jarayonlariga oid
tushunchalarni mustaqil o‘rganish va AI bilan savol-javob qilishni topshirish. AI bilan
ma’lumotlarni qanday shifrlash yoki uzatish mumkinligini sun’iy intellekt bilan amaliy tajriba
qilib ko‘rish.
Infografika va vizual darslar.
Talabalarga matn o‘qitishdan ko‘ra, axborot jarayonlarini
grafikalar va interaktiv vizualizatsiyalar orqali tushuntiriladi. Canva, Figma yoki Piktochart
yordamida talabalar o‘z infografikalarini tayyorlaydi. Darsda animatsion diagrammalar va
infografika viktorinalari qo‘llaniladi.
Simulyatsiya va VR/AR texnologiyalari.
Talabalar axborot jarayonlarini virtual muhitda
tajribadan o‘tkazishadi. VR (Virtual Reality) laboratoriyalari orqali ma’lumotlarning
uzatilishini real holatda ko‘rsatish va AR (Augmented Reality) ilovalari yordamida axborot
jarayonlarini interaktiv o‘rganish imkoniyati mavjud.
Data Journalism usuli (Axborotlarni real voqealar asosida tahlil qilish).
Talabalar axborot
jarayonlari qanday ishlashini real misollar orqali o‘rganishadi. Axborot uzatish va shifrlash
jarayonlari haqida real yangiliklar, siyosiy va ilmiy tahlillar o‘rganiladi. Talabalarga real vaqt
rejimida qanday qilib ma’lumotlar tarqatilishi, tahlil qilinishi va xavfsizligi bo‘yicha
topshiriqlar beriladi.
Hackathon yoki IT Bootcamp formatida darslar.
Talabalar jamoaviy ravishda
muammolarni hal qilish va loyiha yaratish orqali o‘rganishadi. Talabalarga shifrlash usullari
va axborot himoyasi bo‘yicha amaliy mashg‘ulot va ma’lumot almashish jarayonlari asosida
mini-loyiha ishlab chiqish vazifasi beriladi.
Natija.
AI bilan simulyatsiya orqali ma’lumotlarni shifrlash yoki uzatishning amaliy
tajribasini o‘rganish juda samarali bo‘ladi. Bu jarayonlar yordamida talabalar axborot
texnologiyalarini yanada chuqurroq tushunishlari mumkin. Quyida AI yordamida
ma’lumotlarni shifrlash va uzatishni simulyatsiya qilishning qanday amalga oshirilishini
tushuntirib beraman.
1. AI yordamida ma’lumotlarni shifrlash va uzatishning asosiy jarayoni.
Shifrlashning mohiyati.
Shifrlash – bu ma’lumotlarni faqat ma’lum shaxslar yoki tizimlar tomonidan o‘qilishi
mumkin bo‘lgan shaklga keltirish jarayonidir. Ma’lumotlarni shifrlashda matematika va
algoritmlar ishlatiladi, bu jarayonda AI (sun’iy intellekt) algoritmlari yordamida ma’lumotlar
xavfsizligini ta’minlashga imkon beriladi.
Shifrlash va uzatish usullari.
Simmetrik shifrlash (AES, DES) – Bu usulda bir xil kalit orqali ma’lumotlarni shifrlash va
deshifrlash amalga oshiriladi. AI algoritmlari bu jarayonni optimallashtirish va
xavfsizlikni yanada kuchaytirish uchun ishlatiladi.
Asimmetrik shifrlash (RSA, ECC) – Bu usulda ikkita kalit ishlatiladi – biri ma’lumotlarni
shifrlash uchun, ikkinchisi esa deshifrlash uchun. AI algoritmlari yordamida bu
jarayonni tezlashtirish va kalitlarni aniqlashni boshqarish mumkin.
`
185
2. AI yordamida shifrlashni simulyatsiya qilish. Sun’iy intellekt algoritmlarini shifrlash
va uzatish jarayonlariga tatbiq etish uchun avvalo, shifrlash algoritmini yaratish kerak.
Simulyatsiya yaratish jarayoni ko‘rib chiqamiz.
Shifrlash uchun kalit yaratish
. AI tomonidan generatsiya qilingan xavfsiz kalit orqali
ma’lumot shifrlanadi.
Ma’lumot uzatish
. Shifrlangan ma’lumotni tarmoq orqali uzatish (simulyatsiyada bu
Internet yoki kompyuterlar o‘rtasida bo‘lishi mumkin).
Deshifrlash
. Ma’lumotni qabul qiluvchi tomon AI yordamida to‘g‘ri kalitni topadi va
ma’lumotni deshifrlaydi.
Python dasturlash tilida ma’lumotlarni shifrlash va uzatish uchun quyidagi kod
yordamida jarayonni simulyatsiya qilish mumkin.
from Crypto.Cipher import AES
from Crypto.Util.Padding import pad, unpad
import base64
# Simmetrik shifrlash (AES)
key = b'Sixteen byte key' # 16 baytli kalit
cipher = AES.new(key, AES.MODE_ECB)
# Shifrlash
data = b'Axborotli jarayonlar bo‘limi'
# Ma'lumotni PKCS7 to‘ldirish yordamida to‘ldirish
cipher_text = cipher.encrypt(pad(data, AES.block_size)) # AES.block_size 16 baytga teng
encoded_cipher = base64.b64encode(cipher_text)
# Ma'lumotni uzatish (simulyatsiya)
print("Shifrlangan ma’lumot:", encoded_cipher)
# Deshifrlash
decipher = AES.new(key, AES.MODE_ECB)
decoded_data
=
unpad(decipher.decrypt(base64.b64decode(encoded_cipher)),
AES.block_size)
print("Deshifrlangan ma’lumot:", decoded_data.decode())
Natija:
Shifrlangan ma’lumot:
b'K0lJqX9J4Qs7mi7c57G7JfK2T5brFbK6G5GG5db9H3+3cGpQUzQoZ7vKHrl7pXKkOIQX
+bzDWszf5ntW1hQdhAT0P4rwT02u8u8pT4bnw='
Deshifrlangan ma’lumot:
Axborotli jarayonlar bo‘limi
3. Simulyatsiya jarayoni va AI yordamida optimallashtirish. AI yordamida ushbu
jarayonni optimallashtirish uchun, foydalanuvchi kalitni avtomatik tarzda yaratish yoki turli
shifrlash usullarini sinab ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Mashina o‘rganish algoritmlari
yordamida ma’lumotlar tahlil qilinib, qaysi shifrlash usuli yoki kalit eng samarali ekanligi
aniqlanadi.
AI yordamida ma’lumotlarni shifrlash va uzatishning simulyatsiyasi – bu ta’lim
jarayonida real dunyo misollaridan foydalanish va talabalarni zamonaviy texnologiyalar bilan
tanishtirish uchun juda foydali. AI orqali shifrlashni o‘rganish va amaliy tajriba qilish,
talabalar uchun nafaqat foydali, balki qiziqarli bo‘ladi.
`
186
Xulosa.
“Axborotli jarayonlar bo‘limini o‘qitish metodikasi” mavzusida olib borilgan
tahlil va o‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, zamonaviy ta'lim jarayonlarida axborotli jarayonlarni
o‘qitish metodikasining o‘rni juda muhimdir. Maqolada taqdim etilgan usullar va metodlar
yordamida, axborotli jarayonlarni o‘rganish nafaqat ilmiy jihatdan, balki amaliyotda ham
katta ahamiyat kasb etadi. Sun’iy intellekt va interfaol metodlar yordamida o‘quvchilarga
axborot texnologiyalarini yanada samarali o‘rgatish imkoniyatlari yaratiladi. O‘quvchilarga
axborotli jarayonlar haqida chuqur tushuncha berish va ular bilan ishlashni o‘rgatish orqali,
ta'lim jarayoni yangilanib, yanada qiziqarli va samarali bo‘ladi.
Shu bilan birga, axborotli jarayonlar bo‘limi doirasidagi o‘qitish metodikalarini
takomillashtirish uchun zamonaviy texnologiyalardan, xususan, sun'iy intellekt va
simulyatsiya vositalaridan keng foydalanish lozim. Bu orqali o‘quvchilar nafaqat nazariy
bilimlarni egallashadi, balki amaliy ko‘nikmalarni ham rivojlantiradilar. O‘qitish
metodlarining takomillashuvi va yangilanishi, shuningdek, o‘quvchilarning axborot
texnologiyalariga bo‘lgan qiziqishini oshirishga xizmat qiladi va ularning professional
rivojlanishiga katta yordam beradi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Atoyev, A “Axborot texnologiyalari va ta’lim”. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy va
o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. 2020
2.
Saidov, Sh “O‘qitishda innovatsion texnologiyalar va metodlar”. Toshkent: Fan va
texnologiya. 2019.
3.
Anderson, T ”The Theory and Practice of Online Learning”. Athabasca University Press.
2008
4.
Jurayeva, Zuxra, Malika Nurullayeva, and Muhiba Yaxiyaxonova. "INFORMATIKANING
NAZARIY
ASOSLARIDA
MANTIQ
ALGEBRASINING
AKSIOMALARI
VA
TUSHUNCHALARI."
Естественные науки в современном мире: теоретические и
практические исследования
4.1 (2025): 21-24.
5.
Roʻziqulova, Goʻzal, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "CANVINDA
INFOGRAFIKANI YARATISH TEXNOLOGIYALARI."
Наука и технология в современном
мире
4.1 (2025): 66-71.
6.
Sadriddinova, Sabrina, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "SSM
PLATFORMALAR BILAN TANISHISH. FACEBOOK TARMOGʻI."
Наука и технология в
современном мире
4.1 (2025): 78-83.
7.
Xushvaqtov, Diyorbek, Malika Nurullayeva, and Muhiba Yaxiyoxonova. "SIMLI VA SIMSIZ
ALOQA VOSITASI."
Наука и инновация
3.1 (2025): 69-74.
8.
Murodullayeva, Sevinch, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "TAQDIMOT
DASTURLARI (POWERPOINT, PREZI, FOSUSKY VA BOSHQA DASTURLAR) DA TAQDIMOT
TAYYORLASH."
Прикладные науки в современном мире: проблемы и решения
4.1 (2025):
19-22.
9.
Jumayeva, Durdona, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "BUL
`
187
FUNKSIYALARI. ULARNING BERILISH USULLARI. BUL FUNKSIYALARI SONI. BUL ALGEBRASI
QONUNLARI."
Общественные науки в современном мире: теоретические и практические
исследования
4.1 (2025): 15-18.
10.
Shavkatova, Sevinch, Malika Nurullayeva, va Muhiba Yaxiyoxonova. "SSM
PLATFORMALARI BILAN TANISHISH. INSTAGRAM TARMOGʻI."
Molodye uchenye
3.2 (2025):
18-21.
11.
Shahriyorova, Gulnoza, Malika Nurullayeva, and Muhiba Yaxiyaxonova. "SMM
PLATFORMASI BILAN TANISHISH. TELEGRAM TARMOGʻI."
Молодые ученые
3.2 (2025): 22-
26.
12.
Ahmadova, Madina, Malika Nurullayeva, and Muhiba Yaxiyaxonova. "BILIMLARNI
TASVIRLASH USULLARI. MANTIQIY MODELLAR, TARMOQLI SEMANTIK MODELLAR,
FREYNALI MODELLAR VA MAHSULOTLI MODELLAR."
Педагогика и психология в
современном мире: теоретические и практические исследования
4.1 (2025): 62-68.
13.
Abdimajidova, Laylo, Malika Nurullayeva, and Muxiba Yaxiyaxonova. "AXBOROTNI
KODLASH USULLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
4.1 (2025): 75-80.
14.
Yakhiyakhonova, Mukhiba. "The urgency of improving the methods of developing the
skills of independent learning of future teachers." (2021).
15.
Kodirov, Akbar Shuxratovich, and Muborak To‘Lqin Qizi Nomozova. "MASOFAVIY
TALIMDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARINING ISTIQBOLLI ASOSLARI."
Academic research in
educational sciences
4.CSPU Conference 1 (2023): 753-756.
16.
Kodirov, Akbar, Shaxribonu Qo‘ziyeva, and Mashkura Sa’dullayeva. "O ‘ZBEKISTONDA
TURIZMNI RIVOJLANTIRISH UCHUN “EASY RENT” LOYIHASINING ISTIQBOLLARI." YANGI
O‘ZBEKISTONDA MILLIY TURIZM ISTIQBOLLARI 1.01 (2024).
17.
Kodirov, Akbar, Gulzor Qamariddinova, and Shahnoza Eshmurodova. "O ‘ZBEKISTONDA
MILLIY TURIZM RIVOJLANISHINI SHAKLLANTIRUVCHI IQTISODIY VA MOLIYAVIY
OMILLARINI O ‘RGANISH." YANGI O ‘ZBEKISTONDA MILLIY TURIZM ISTIQBOLLARI 1.01
(2024).
18.
Sh, Kodirov A. "THE ROLE OF THE" ONE MILLION UZBEK PROGRAMMERS" PROJECT IN
INTRODUCING THE YOUTH OF OUR COUNTRY TO THE IT ENVIRONMENT ACCORDING TO
THE" DIGITAL UZBEKISTAN 2030" STRATEGY." Экономика и социум 10 (125) (2024): 205-
211.
19.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat. "ELEKTRON JADVALLAR BO ‘LIMINI O ‘QITISH
METODIKASI." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9. 2025.
20.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat. "ALGORITIMLASH ASOSLARI BO ‘LIMINI O ‘QITISH
METODIKASI." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9. 2025.
