98
MUQOBIL ENERGIYA MANBALARI VA ULARNING IMKONIYATLARI
Qodirov Farrux Ergash o‘g‘li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
"Informatika va uni oʻqitish metodikasi" kafedrasi mudiri, ilmiy raxbar
Husanova Gulasal Alisher qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
"Matematika va informatika" yoʻnalishi 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14500759
Annotatsiya:
Insoniyat va hayot uchun eng zarur bo'lgan narsa bu energiya hisoblanadi.
Hayotimizda energiyaning o'rni juda ham katta hisoblanadi. Inson tomonidan bir kunda istemol
qilinadigan o'rtacha quvvat ya'ni ularning yashashini taminlovchi energiya metobalik energiya.
Shu kabi muqobil energiya ham.
Muqobil energiya nima? Shu kabi tushunchalarni bilib olishimiz va hayotimiz uchun
qanday foydasi borligi haqida bilib olamiz.
Kalit so'zlar:
Muqobil energiya, quyosh, shamol, suv, oqim energiyasi, geotermal,
bioenergiya, manba, energetika, ehtiyoj, xavfsozlik, elektr. Hayotimizda biz uchun kerakli
bo'ladigan narsa bu energiya hisoblanadi. Nafaqat hayot tarzimizda balki o'zimizga ham
energiya juda ham zarur hisoblanadi. Energiya turlari ko'p. Inson uchun energiya bo'ladigan
narsa bu istemol qiladigan oziq ovqatimiz va tabiatdan olayotgan energiyamiz hisoblanadi.
Insonlar tomonidan bir kunda istemol qilinadigan o'rtacha quvvat ya'ni ularning
yashashini taminlovchi energiya metobalik energiya. Uning miqdori taxminan 2,4 kVt soatdan
iborat bo'lsa, bugungi kunda esa rivojlangan g'arb mamlakatlarida yashash darajasida bu
ko'rsatkich iptidoiy jamoa tuzimiga qaraganda 10 martadan ko'p va u 250 kVt soatni tashkil
etadi.
Bu ko'rsatkich nafaqat tiriklikni taminlovchi energiya balki uning ehtiyojlari aloqa, elektr,
issiqlik energiyasi, transport kabilarni o'z ichiga oladi. Shu sababli biz yuqorida
takidlaganimizdek energiya inson insonning hayot tarziga ham bog'liq.
Endi energiya haqida qisqacha malumotlarni bilib oldik. Endi esa muqobil energiya
manbalari nima ekanligi haqida malumotlarga ega bo'lsak.
Muqobil energiya nima? Muqobil energiya manbalari bu gidroenergetika, shamol
energiyasi, quyosh energiyasi, geotermal energiya, biomassa va suv oqimi energiyasidan
foydalanish orqali olinadigan qayta tiklanadigan energiya hisoblanadi.
Neft, tabiy gaz , ko'mir va uning rudasi kabi qazib olinadigan yoqilg'idan farqli o'laroq , bu
energiya manbalari tugamaydi. Shuning uchun ular qayta tiklanadigan energiyalar deb ataladi.
Qayta tiklanadigan energiya manbalari birgina 2019-yilda o'zida butun dunyo bo'ylab
umumiy quvvati 200 GVt bo'lgan qayta tiklanadigan energiya (TEM) obyektlari o'rnatildi.
Muqobil energiya manbalari haqida tushunchalarga ega bo'ldik yani ularga nimalar kirishi
haqida bildik endi esa muqobil energiyaning turlari haqida ularning foydali tomonlari haqida
ham malumotlarni bilib olsak.
1.Quyosh energiyasi. Quyosh yerdagi asosiy energiya manbalari hisoblanadi. Chunki
sayyoramizda taxminan 173 PVt (yoki 173 million GVt ) quyosh energiyasi tushuniladi . Bu esa
global energiya bo'lgan ehtiyojdan 10 ming baravar ko'proqdir .Uyingizda yoki ochiq joylarda
fotovoltaik modullar quyosh nuri kremniy yordamida elektr energiyasi aylanadi . Quyosh
kollektorlari isitish va issiq suv ishlab chiqarish uchun ham foydalidir.
99
Quyosh panellari bulutli havoda va hatto qor yog'ishida ham energiya ishlab chiqarishi
mumkin.Eng katta samaradorlik uchun ular ma'lum bir burchak ostida o'rnatilishi kerak —
ekvatordan qanchalik uzoqroq va panellarni o'rnatish burchagi qanchalik katta ekani
ahamiyatga ega .
2.Shamol energiyasi. Shamoldan harakatlantiruvchi kuch sifatida foydalanish qadimgi
an'anadir . Shamol tegirmonlari , un maydalash, arra tegirmon , narsa yoki suv ko'tarish
stansiyasi sifatida ishlatilgan . Zamonaviy shamol turbinalari shamol energiyasidan elektr
energiyasini keltirib chiqaradi . Birinchidan, ular shamolning kinetik energiyasini rotorning
meaning energiyasiga, keyin esa elektr energiyasiga aylantiradilar .
Shamol energiyasi eng tez rivojlanayotgan qayta tiklanadigan energiya
texnalogiyalaridan biridir. IRENA Nashville malumotlariga ko'ra so'ngi yigirma yil ichida
quruqlikda va dengizda shamol energiyasini ishlab chiqarishning global quvvati deyarli 75
baravar osdi. 1997 - yildagi 7,5 GVt dan 2018- yilga kelib taxminan 564 GVt gacha o'sdi.
3. Suv energiyasi . Qadimgi misr va Rim imperiyasida ham suv energiyasi ishlaydigan
mashinalarni , shu jumladan tegirmonlarni boshqarish uchun ishlatilgan. O'rta asrlarda
Yevropada arra va sellyuloza- qog'oz zavodlarida suv tegirmonlari ishlatilgan. XIX asrning
oxiridan boshlab suv energiyasi elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun faol foydalanila
boshlandi.
4. Geotermal energiya . Geotermal energiya elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun yer
issiqligidan foydalanadi . Tuproqning harorati Yerning yuqori qatlamlarini va yerosti suv
omborlarini isitish imkonini beradi . Ular tuproqning geotermal energiyasini kichik quduqlar
yordamida qazib oladi — bu katta investisiyalarni talab qilmaydi.Ayniqsa, issiq buloqlar yer
qobig'ining yuzasiga yaqin joylashgan hududlarda samarali hisoblanadi.
5. Bioenergiya. Bioenergiya universaldir. Qattiq, suyuq va gazsimon biomassadan
issiqlik, elektr energiyasi va yoqilg'i ishlab chiqarilishi mumkin . Shu bilan birga, qayta
tiklanadigan xomashyo sifatida o'simlik va hayvon chiqindilaridan ham foydalaniladi.
6. Oqim energiyasi. To'lqinlar energiyasi olishining yani bir usuli hisoblanadi. Ular elektr
energiyasini ishlab chiqarish uchun ma'sul bo'lgan generatorni aylantiradi . Shunday qilib ,
elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun to'lqinli elektr stansiyalar gidrodinamik energiyadan
, ya'ni bosimning pasayishi vacdengiz to'lqinlari orasidagi harorat farqidan foydalanadi. Bu
boradagi tadqiqotlar hali ham davom etmoqda , biroq mutaxasislarning hisob kitobiga ko'ra ,
faqat Yevropa qishloqlari yiliga 280 TVt/soatdan ortiq energiya ishlab chiqarish mumkin, bu
Germaniya energiya iste 'molining yarmini tashkil etadi.
Dunyoning turli mamlakatlari energiya o'tish rejalarini qanday amalga oshirmoqda uni
amalga oshirish uchun qanday qiyinchiliklardan o'tish kerak degan savol tug'iladi. Dunyo
mamlakatlari qayta tiklanadigan energiya manbalariga o'tish boy'yicha o' oldilariga ulkan
maqsadlarni qo'ygan . Maqsadlar shuningdek, Parij kelishuvining bir qismiga aylandi — 2030
yilga borib, uglerodsiz yechimlar global chiqindilarning 70 foizidan ortig'ini tashkil etadigan
sektorlarda raqobatbardosh bo'lishi mumkin. Buni energiyaga o'tish — ko'mir iqtisodiyotini
qayta tiklanadigan energiya bilan almashtirish jarayoni orqali amalga oshirish rejalashtirilgan.
Bundan asosiy maqsad esa odamlarning sog'ligiga etibor berish, balki butun bir olam tabiatga
kamroq zarar yetkazishdir.
2020-yilda , pandimiya va iqtisodiy tannazulga qaramay, ko'plab shaharlar , mamlakatlar
va kompaniyalar dekorbonizatsiya rejalarini Elon qilishda yoki amalga oshirishda davom
100
etdilar. Bularga asosiy sabab ham odamlar hayoti yashash hayotni o'ylagan holda amalga
oshirishdadir.
Energetika sohasida zamonaviy bug' va gaz turbina qurilmalarini joriy etish bo'yicha
investitsiya loykalari amalga oshirilmoqda . Shu bilan bir qatorda qabul qilinayotgan chora -
tadbirlarga qaramay, mamlakat iqtisodiyotining energiya sarfi yuqori darajada saqlanib
qolmoqda . Qayta tiklanadigan energiya manbalarini sanoat ishlab chiqarilishida jalb qilish
hisobiga yoqilg'i energetika balansini diversifikatsiya qilish darajasi jahon tendersiyalariga
mos kelmaydi. Elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarishda ishlatiladigan asosiy yoqilg'i
tarkibida tabiy gaz va boshqa an'anaviy uglevodorod yoqilg'ilarining turlari ustunlik qiladi.
Hayotda har bir narsaning o'z o'rni bo'lgani kabi yoqilg'i yani qazib olinadigan o'zidan zaharli
modda ajratsada bu energiyalarning ham o'z o'rni bor. Xulosa qilib aytganda mamlakatimizda,
xususan ekologik jihatdan noqulay hududlarda qayta tiklanuvchi ekologik toza energiya
manbalarini qo'llash katta istiqbolga ega va bu ekologik ijtimoiy va iqtisodiy samaralar beradi.
Energiya manbalaridan to'g'ri vatejamkorlik bilan foydalanish lozim . Har bir narsani qadriga
yetish lozim. Olloh tomonidan berilgan narsalardan samarali foydalanish kerak.
References:
1.
Sh, Mavlonov Sh, and F. B. Jurayeva. "ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR YORDAMIDA
MINTAQALAR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH." Экономика и социум 10 (125) (2024):
234-238.
2.
Aliqulov, Sh. "M. Yaxiyaxonova. Taʻlim samaradorligini oshirishda kreativ va zamonaviy
metodlarning ahamiyati. Raqamli ta’lim muhitida fanlararo integratsiyani Qoʻllashning ta’lim
samaradorligiga ta’siri: xalqaro Tajribalar va rivojlanish istiqbollari." (2024).
3.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI QO
‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
4.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
5.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
6.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA TARMOQ
QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O’RNI."
Science and
innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
7.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
8.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
9.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
academic papers collection. 2023/1/1.
10.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
101
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION."
Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities
2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "CREATION OF ELECTRONIC MEDICAL BASE WITH THE
HELP
OF
SOFTWARE
PACKAGES
FOR
MEDICAL
SERVICES
IN
THE
REGIONS."
Conferencea
(2022): 128-130.
13.
Қодиров, Фаррух. "ПРОЦЕСС РАЗРАБОТКИ ИГРОВОГО ДВИЖКА UNITY." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА
ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР
ТУПЛАМИ (2019).
14.
Qodirov, Farrux. "" AQLLI UY" TIZIMINING IMKONIYATLARI." Scienceweb academic
papers collection (2019).
15.
Qodirov, Farrux. "DESCRIPTION AND PERFORMANCE OF THE PROGRAM 3D MAX
STUDIO." АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман
МАЪРУЗАЛАР ТУПЛАМИ (2019).
16.
Qodirov, Farrux. "GPON TEXNOLOGIYASI-OPTIK KIRISH TARMOG'I." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ (2018).
