29
ELEKTRON TIJORAT TIZIMLARI
Qodirov Farrux Ergash o’g’li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Informatika va uni o’qitish metodikasi kafedrasi mudiri
Hakimova Mushtariy
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Matematika Informatika yo’nalishi 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14499749
Annotatsiya:
Ushbu maqolada elektron tijorat tizimlarining mohiyati, ularning turlari
va texnologik asoslari o‘rganilgan. Zamonaviy iqtisodiyotda B2B, B2C va C2C kabi tijorat
modellari keng qo‘llanilib, ularning afzalliklari va cheklovlari tahlil qilingan. Shuningdek,
elektron tijoratda ishlatiladigan to‘lov tizimlari, ma'lumot xavfsizligi va platformalarning
rivojlanish tendensiyalari yoritilgan. Tadqiqot natijasida elektron tijoratning jamiyat va
iqtisodiyotga ta'siri, shuningdek, uning istiqboldagi roli haqida xulosalar chiqarilgan. Ushbu
maqola sohaga qiziquvchilar va mutaxassislar uchun dolzarb ma'lumotlar taqdim etadi.
Аннотация.
В данной статье рассматривается сущность систем электронной
коммерции, их основные виды и технологические основы. Особое внимание уделено
моделям B2B, B2C и C2C, их преимуществам и недостаткам. Также проанализированы
платежные системы, безопасность данных и современные тенденции развития
электронных коммерческих платформ. В результате исследования определено влияние
электронной коммерции на общество и экономику, а также её роль в будущем. Статья
представляет актуальную информацию для специалистов и заинтересованных лиц в
данной области.
Annotation.
This article examines the essence of e-commerce systems, their main types,
and technological foundations. Particular attention is given to B2B, B2C, and C2C models,
highlighting their advantages and disadvantages. Additionally, the study analyzes payment
systems, data security, and modern trends in the development of e-commerce platforms. The
research concludes with insights into the impact of e-commerce on society and the economy,
as well as its future role. This article provides relevant information for professionals and
individuals interested in this field.
Kalit so’zlar:
Elektron tijorat, B2B, B2C, C2C, M-commerce, to‘lov tizimlari, ma’lumot
xavfsizligi, texnologik innovatsiyalar, savdo platformalari, iqtisodiy rivojlanish, bulutli
xizmatlar.
Ключевые слова:
Электронная коммерция, B2B, B2C, C2C, мобильная коммерция,
платёжные системы, безопасность данных, технологические инновации, торговые
платформы, экономическое развитие, облачные сервисы.
Keywords:
E-commerce, B2B, B2C, C2C, mobile commerce, payment systems, data
security, technological innovations, trade platforms, economic development, cloud services.
Elektron tijoratning paydo bo‘lish tarixi va rivojlanish bosqichlari:
1970-1980 yillar:
Elektron tijoratning ilk bosqichlari Elektron Ma'lumot Ayirboshlash (EDI) texnologiyasi
bilan boshlangan. Bu usul kompaniyalar o‘rtasida savdo hujjatlarini kompyuter tarmoqlari
orqali almashish imkoniyatini berdi.
Birinchi marta kredit karta orqali to‘lov qilish texnologiyalari paydo bo‘ldi.
1990-2000 yillar:
30
Internetning keng ommalashishi elektron tijoratning rivojlanishiga kuchli turtki berdi;
1995 yilda Amazon va eBay kabi onlayn do‘konlar ishga tushirildi, bu esa onlayn savdoni
jahon miqyosida rivojlantirdi;
1998 yilda PayPal tashkil etilib, onlayn to‘lovlar yanada xavfsizroq va qulayroq bo‘ldi.
2000-yildan keyingi davr:
Mobil internetning rivojlanishi mobil tijorat (M-commerce) paydo bo‘lishiga olib keldi;
Sun'iy intellekt va ma'lumotlar tahlili texnologiyalari orqali individuallashtirilgan xizmatlar
joriy etildi; Bulutli texnologiyalar va global to‘lov tizimlari (Stripe, AliPay) elektron tijoratning
ko‘lamini yanada kengaytirdi.
Hozirgi kunda elektron tijoratning ahamiyati
Tezkorlik: Mahsulot yoki xizmatlarni bir necha soniya ichida xarid qilish imkoniyati.
Global miqyos: Elektron tijorat geografik cheklovlarni bartaraf etadi, kompaniyalar
dunyo bo‘ylab mijozlarga xizmat ko‘rsatishi mumkin.
Xarajatlarni kamaytirish:An'anaviy do‘konlarga nisbatan, onlayn platformalar biznes
egalari uchun kam xarajat talab qiladi.
Innovatsion xizmatlar: Elektron tijorat orqali sun’iy intellekt, virtual yordamchilar va
tezkor logistika xizmatlari joriy etiladi.
Pandemiya davrida roli: COVID-19 pandemiyasi elektron tijoratning ahamiyatini yanada
oshirdi, chunki bu davrda onlayn xaridlar va yetkazib berish xizmatlari asosiy talablardan
biriga aylandi.
Asosiy maqsad:
Elektron tijorat tizimlarining mohiyatini, turlarini va texnologik asoslarini
tushuntirish.Hozirgi kunda elektron tijoratning iqtisodiyot va jamiyatga ta'sirini tahlil
qilish.Uning rivojlanish tendensiyalari va kelajakdagi istiqbollarini o‘rganish.
Muhim jihatlar:
Elektron tijoratning rivojlanish tarixi va bugungi kundagi texnologik imkoniyatlari;
Platformalar (Amazon, AliExpress, O‘zbekistondagi Apelsin, Oson) va ular taqdim
etayotgan xizmatlar;
To‘lov tizimlari va xavfsizlik masalalari;
Innovatsion texnologiyalar, jumladan sun'iy intellekt, blokcheyn va bulutli
xizmatlarning elektron tijoratdagi o‘rni.
Elektron Tijorat Tizimlarining Turlari
Elektron tijorat tizimlari turli biznes va iste'molchilar o‘rtasidagi savdolarni tashkil etish
uchun mo‘ljallangan. Bu tizimlarning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega va maqsadli
auditoriyaga moslashgan. Quyida elektron tijorat tizimlarining asosiy turlari keltirilgan:
B2B (Business-to-Business):
B2B modeli bizneslar o‘rtasida mahsulotlar yoki
xizmatlarni sotish va sotib olishni nazarda tutadi. Bunday tizimlar asosan kompaniyalar
o‘rtasidagi munosabatlarga asoslanadi: Alibaba, TradeGecko;
B2C
(Business-to-Consumer):
B2C
modeli
bizneslarning
to‘g‘ridan-to‘g‘ri
iste'molchilarga mahsulot yoki xizmatlarni sotishlarini ifodalaydi. Bu eng keng tarqalgan
elektron tijorat turi hisoblanadi: Amazon, O‘zbekistondagi Apelsin;
C2C (Consumer-to-Consumer):
C2C modeli iste'molchilar o‘rtasidagi savdolarni tashkil
etadi. Bu modelda foydalanuvchilar bir-biriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri mahsulot yoki xizmat sotadi:
eBay, Avito;
31
C2B (Consumer-to-Business):
C2B modeli, iste'molchilar bizneslarga o‘z
mahsulotlarini yoki xizmatlarini taqdim etishlarini nazarda tutadi. Iste'molchi kompaniyaga
o‘z xizmatlarini taklif qiladi: Freelance platformalari, Fotolia;
B2G (Business-to-Government):
B2G modeli bizneslarning davlat organlariga
mahsulot yoki xizmatlarni sotishini anglatadi. Bu turdagi savdolar odatda davlatning
ehtiyojlari uchun amalga oshiriladi: GovShop, SAP Ariba;
G2C (Government-to-Consumer):
G2C modeli davlat organlarining fuqarolarga xizmat
yoki ma'lumot taqdim etishini anglatadi. Bu davlat va fuqarolar o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
aloqalarni o‘rnatadi: E-Government platformalari, O‘zbekiston hukumatining portal
xizmatlari;
M-commerce (Mobile Commerce):
M-commerce mobil qurilmalar orqali amalga
oshiriladigan elektron tijoratni ifodalaydi. Mobil telefonlar yoki planshetlar orqali onlayn
xaridlar va xizmatlardan foydalanish mumkin: Amazon App, Uber.
Elektron Tijorat Tizimlarining Afzalliklari va Kamchiliklari
Elektron tijorat tizimlari iqtisodiyotda yangi imkoniyatlarni yaratib, turli sohalarda
yangi yondashuvlarni olib keldi. Biroq, har bir tizimning o‘zining afzalliklari va kamchiliklari
mavjud. Quyida elektron tijorat tizimlarining asosiy afzalliklari va kamchiliklari keltirilgan:
Afzalliklari:
Qulaylik va tezlik:
Elektron tijorat tizimlari foydalanuvchilarga 24/7 xizmat ko‘rsatish
imkonini beradi. Mahsulotlar va xizmatlar istalgan vaqtda, istalgan joydan xarid qilinishi
mumkin, bu esa foydalanuvchining vaqti va energiyasini tejashga yordam beradi;
Global miqyosda faoliyat yuritish imkoniyati:
Elektron tijoratda geografik chegaralar
yo‘q. Kompaniyalar dunyo bo‘ylab mijozlarga xizmat ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu
global bozorlarga kirish imkoniyatini yaratadi;
Xarajatlarni kamaytirish:
Onlayn do‘konlar an'anaviy do‘konlarga qaraganda kamroq
xarajat talab qiladi. Bino, ishchi kuchi va boshqa operatsion xarajatlar ancha kamayadi. Bu,
ayniqsa kichik bizneslar uchun foydalidir;
Shaxsiylashtirish va ma'lumotlar tahlili:
Elektron tijorat platformalari
foydalanuvchilarning xatti-harakatlarini tahlil qilish va shaxsiylashtirilgan takliflar yaratish
imkonini beradi. Bu mijozlarga yanada moslashtirilgan xizmatlar taklif qilishga yordam
beradi;
Keng tanlov va raqobat:
Onlayn bozorlar mijozlarga keng tanlovni taqdim etadi,
shuningdek, turli kompaniyalar o‘rtasida raqobatni kuchaytiradi. Bu esa sifat va narx jihatidan
eng yaxshi takliflarni topishga yordam beradi.
Kamchiliklari:
Mahsulotni qo‘l bilan tekshirish imkoniyati yo‘qligi: Onlayn
xarid qilishda,
mahsulotni ko‘rish, his qilish yoki tekshirish imkoniyati bo‘lmaydi. Bu ba'zan mijozlar uchun
qaror qabul qilishni qiyinlashtiradi, ayniqsa kiyim-kechak, elektronika yoki boshqa o‘lchov
talab etadigan mahsulotlar uchun;
Xavfsizlik va maxfiylik muammolari:
Onlayn to‘lovlar va shaxsiy ma'lumotlarning
o‘g‘irlanishi xavfini tug‘diradi. Agar saytlar yoki to‘lov tizimlari xavfsiz bo‘lmasa,
foydalanuvchilarning moliyaviy ma'lumotlari xatarga uchrashi mumkin;
32
Yetkazib berish va logistik muammolar:
Onlayn xarid qilingan mahsulotlar yetkazib
berilishiga vaqt talab etadi. Ba'zida yetkazib berish kechikishi yoki to‘lovlarning noto‘g‘ri
amalga oshirilishi kabi muammolar yuzaga kelishi mumkin;
Texnik muammolar va tizim xatoliklari:
Elektron tijorat tizimlari texnik nuqsonlar,
serverlar ishlamay qolishi yoki tizimning vaqtincha nosozligi kabi muammolarga duch kelishi
mumkin. Bu esa foydalanuvchilarni qoniqtirmaydi;
Sotuvchilar uchun yuqori raqobat:
Elektron tijoratning o‘sishi bilan bozorda raqobat
ham oshadi. Yangi bizneslar uchun katta bozorda o‘z o‘rnini topish va mijozlarni jalb qilish
qiyin bo‘lishi mumkin.
Elektron Tijoratda Texnologik Asoslar
Elektron tijorat (e-tijorat) tizimlari samarali ishlashi uchun bir qator texnologik asoslar
va infratuzilmalarga tayyorlanadi. Bu texnologiyalar tizimlarning xavfsiz, samarali va qulay
ishlashini ta'minlaydi. Quyida elektron tijoratda qo‘llaniladigan asosiy texnologik asoslar
keltirilgan:
Internet va Tarmoq Texnologiyalari:
Elektron tijoratning asosiy texnologik asosi
internet va tarmoq texnologiyalaridir. Internet orqali mijozlar va sotuvchilar o‘rtasida
aloqalar o‘rnatiladi va savdo-sotiq jarayonlari amalga oshiriladi. Zamonaviy internet
texnologiyalari, shu jumladan IPv6, Wi-Fi va 5G tarmoqlari, tezlikni va uzluksizlikni
ta'minlaydi. Asosiy komponentlar: Internet-protokollar, veb-brauzerlar, xosting xizmatlari,
tarmoq xavfsizligi;
Elektron To‘lov Tizimlari:
Elektron tijoratda to‘lov tizimlari muhim rol o‘ynaydi,
chunki ular savdolarni amalga oshirish uchun xavfsiz va qulay usullarni taqdim etadi. To‘lov
tizimlari PayPal, Stripe, Alipay kabi xizmatlar orqali amalga oshiriladi. Asosiy komponentlar:
Kriptografiya, shaxsiy va moliyaviy ma'lumotlarni himoya qilish, to‘lov kartalari
integratsiyasi;
Veb-texnologiyalar va E-commerce Platformalari:
Elektron tijorat saytlarining
ishlashi uchun veb-texnologiyalar zarur. HTML, CSS, JavaScript va PHP kabi veb-
texnologiyalar saytlarning dizayni, interaktivligi va foydalanuvchi tajribasini yaratishda
qo‘llaniladi. Shuningdek, e-tijorat platformalari, masalan, Shopify, WooCommerce, Magento,
veb-sayt yaratish va boshqarish uchun qulay yechimlar taqdim etadi. Asosiy komponentlar:
Frontend va backend texnologiyalari, CMS (Content Management System), e-tijorat
platformalari;
Ma'lumotlar Bazalari va Katta Ma'lumotlar (Big Data):
Elektron tijorat saytlarida
foydalanuvchi ma'lumotlari va tranzaksiya tarixlarini saqlash uchun ma'lumotlar bazalari
ishlatiladi. Ma'lumotlar bazasi tizimlari, masalan, MySQL, PostgreSQL yoki NoSQL bazalar,
ma'lumotlarning tezkor va xavfsiz saqlanishini ta'minlaydi. Katta ma'lumotlar esa
foydalanuvchilarning xatti-harakatlari va sotuvlar asosida shaxsiylashtirilgan takliflar
yaratishda qo‘llaniladi. Asosiy komponentlar: RDBMS (Relational Database Management
Systems), NoSQL bazalari, Big Data texnologiyalari (Hadoop, Spark);
Xavfsizlik Texnologiyalari (SSL/TLS):
Elektron tijoratda xavfsizlik eng muhim
omillardan biridir. SSL (Secure Sockets Layer) va TLS (Transport Layer Security) protokollari
orqali internetdagi barcha ma'lumotlar shifrlanadi. Bu xavfsiz to‘lovlarni amalga oshirish,
shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish va tizimning ishonchliligini ta'minlash uchun zarur.
Asosiy komponentlar: SSL/TLS sertifikatlari, shifrlash, xavfsizlik protokollari;
33
Mobil Platformalar va M-Commerce:
Mobil qurilmalar orqali elektron tijorat (m-
commerce) tizimlari tobora ommalashmoqda. Mobil ilovalar, Android va iOS platformalarida
ishlovchi ilovalar orqali foydalanuvchilar mahsulotlar xarid qilishlari va xizmatlardan
foydalanishlari mumkin. Asosiy komponentlar: Mobil ilovalar, push-xabarnomalar, mobil
to‘lov tizimlari (Google Pay, Apple Pay);
Sun'iy Intellekt va Ma'lumotlarni Tahlil Qilish:
Sun'iy intellekt (AI) va ma'lumotlarni
tahlil qilish texnologiyalari elektron tijoratda shaxsiylashtirilgan mijoz tajribalarini yaratishda
va sotuvlarni prognoz qilishda qo‘llaniladi. AI yordamida avtomatlashtirilgan tavsiyalar,
chatbotlar va mijozlarga xizmat ko‘rsatish tizimlari yaratiladi.Asosiy komponentlar:
Mashinani o‘rganish (Machine Learning), tabiiy tilni qayta ishlash (NLP), tavsiyalar tizimi,
avtomatik javob berish tizimlari;
Bulutli Hisoblash (Cloud Computing):
Bulutli hisoblash texnologiyalari elektron
tijorat saytlarini doimiy va samarali ishlashini ta'minlaydi. AWS, Google Cloud, va Microsoft
Azure kabi bulut platformalari yuqori darajadagi saqlash, hisoblash va tarmoqlarni taqdim
etadi. Bulutli texnologiyalar orqali kompaniyalar o‘z infrastrukturalarini tezda
kengaytirishlari va boshqarishlari mumkin.
XULOSA.
Elektron tijorat tizimlari zamonaviy iqtisodiyotda muhim o‘rin egallaydi,
chunki ular kompaniyalar va mijozlar o‘rtasida savdo va xizmatlarni samarali tashkil etishda
katta yordam beradi. Elektron tijoratning muvaffaqiyatli ishlashi uchun bir qator texnologik
asoslar, jumladan internet tarmoqlari, elektron to‘lov tizimlari, veb-texnologiyalar, xavfsizlik
protokollari, mobil platformalar, sun'iy intellekt va bulutli hisoblash texnologiyalari zarur. Bu
texnologiyalar birgalikda ishlashga yordam berib, tizimlarning ishonchliligi, xavfsizligi va
samaradorligini ta'minlaydi.
Shuningdek, elektron tijoratning global miqyosda o‘sishi va o‘zgarishi bizga yangi
imkoniyatlar yaratib, biznes va mijozlar o‘rtasidagi aloqalarni yanada kuchaytiradi. Biroq,
tizimlar xavfsizligi, to‘lov tizimlarining ishonchliligi, logistika va texnik muammolar kabi ba'zi
qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Shu sababli, elektron tijoratni muvaffaqiyatli yuritish
uchun texnologiyalarni yangilash va moslashtirish zarur.
Kelajakda, elektron tijorat sohasida sun'iy intellekt, katta ma'lumotlar (Big Data) va
avtomatlashtirilgan tizimlarning kengroq qo‘llanilishi kutilmoqda. Bu esa biznesning
shaxsiylashtirilgan takliflar yaratish, mijozlarga yaxshiroq xizmat ko‘rsatish va samarali
boshqaruvni amalga oshirish imkoniyatlarini oshiradi.
Shunday qilib, elektron tijoratni rivojlantirishda texnologik asoslar eng muhim omil
bo‘lib, ular orqali biznesning o‘sishini ta'minlash va mijozlarga yuqori sifatli xizmatlar
ko‘rsatish mumkin.
References:
1.
Sh, Mavlonov Sh, and F. B. Jurayeva. "ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR YORDAMIDA
MINTAQALAR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH." Экономика и социум 10 (125) (2024):
234-238.
2.
Aliqulov, Sh. "M. Yaxiyaxonova. Taʻlim samaradorligini oshirishda kreativ va zamonaviy
metodlarning ahamiyati. Raqamli ta’lim muhitida fanlararo integratsiyani Qoʻllashning ta’lim
samaradorligiga ta’siri: xalqaro Tajribalar va rivojlanish istiqbollari." (2024).
3.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI
34
QO ‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
4.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
5.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
6.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA
TARMOQ QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING
O’RNI."
Science and innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
7.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
8.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
9.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
academic papers collection. 2023/1/1.
10.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION."
Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities
2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "CREATION OF ELECTRONIC MEDICAL BASE WITH THE
HELP
OF
SOFTWARE
PACKAGES
FOR
MEDICAL
SERVICES
IN
THE
REGIONS."
Conferencea
(2022): 128-130.
13.
Қодиров, Фаррух. "ПРОЦЕСС РАЗРАБОТКИ ИГРОВОГО ДВИЖКА UNITY." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА
ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР
ТУПЛАМИ (2019).
14.
Qodirov, Farrux. "" AQLLI UY" TIZIMINING IMKONIYATLARI." Scienceweb academic
papers collection (2019).
15.
Qodirov, Farrux. "DESCRIPTION AND PERFORMANCE OF THE PROGRAM 3D MAX
STUDIO." АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман
МАЪРУЗАЛАР ТУПЛАМИ (2019).
16.
Qodirov, Farrux. "GPON TEXNOLOGIYASI-OPTIK KIRISH TARMOG'I." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ (2018).
17.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Gulandom Raxmatova. "O ‘ZBEKISTONDA AXBOROT
HAVFSIZLIGINI MA’NAVIY VA HUQUQIY ASOSLARI." Solution of social problems in
management and economy 3.4 (2024): 45-57.
