116
TIZIMLI BLОK VА UNING TАRKIBIY ELЕMЕNTLАRI: PRОTSЕSSОR,
SОPRОTSЕSSОR, ХОTIRА
Qodirov Farrux Ergash o‘g‘li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
"Informatika va uni oʻqitish metodikasi" kafedrasi mudiri, ilmiy raxbar
Polvonxonova Zebiniso
Qashqadaryo viloyati Shahrisabz shahar pedagogika instituti matematika va
informatika yo’nalishining 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14504306
Annotatsiya:
Ushbu maqolada tizimli blok, uning asosiy tarkibiy elementlari, ya'ni
protsessor, soprotsessor va xotira haqida batafsil ma'lumot berilgan. Kompyuter tizimi
muhandisligi va informatika sohasida tizimli bloklar, ularning tarkibiy qismlari va ularning
o'zaro ishlashi juda muhim ahamiyatga ega. Maqolada tizimli bloklarning umumiy tuzilmasi,
har bir elementning vazifasi va o'zaro bog'lanishlari haqida to'liq tasavvur beriladi. Ushbu
maqola nafaqat kompyuter texnologiyalari sohasida ishlayotganlar uchun, balki ushbu
texnologiyalardan foydalanuvchilar uchun ham foydalidir.
Kalit so’zlari:
Tizimli blok
Protsessor (CPU)
Soprotsessor
Xotira (RAM)
Kompyuter arxitekturasi
Ma'lumotlarni qayta ishlash
Arifmetik mantiqiy blok (ALU)
Kesh xotira
Tezlikni oshirish
Maxsus amallar
Dastur xotirasi
Protsessor va xotira o'zaro aloqasi
Virtual xotira
Kompyuter tizimining samaradorligi
Kirish
Kompyuter tizimi
– bu bir nechta qurilma va dasturiy ta'minotdan iborat bo'lib,
ma'lumotlarni qayta ishlash, saqlash va uzatish vazifalarini bajaradi. Tizimli bloklar, asosan,
kompyuterning ishlash jarayonini boshqaradigan va uni yuqori samaradorlikka erishishiga
yordam beradigan tarkibiy qismlardan tashkil topgan. Ularning har biri ma'lum bir vazifani
bajaradi va o'zaro o'zaro bog'lanadi. Ushbu maqolada tizimli bloklarning tarkibiy qismlari
haqida to'liq ma'lumot berib o'tamiz.
Tizimli blok va uning tarkibiy elementlari
Kompyuter tizimi bir nechta asosiy tarkibiy qismlardan tashkil topgan. Bular orasida
protsessor, soprotsessor va xotira eng asosiy elementlardir. Har birining vazifalari va ishlash
tamoyillari haqida quyida batafsil ma'lumot berilgan.
1. Protsessor (CPU)
117
Protsessor (Central Processing Unit, CPU) – bu kompyuterning "miya"si bo'lib, barcha
hisoblash ishlarini bajaradi. Protsessor quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi:
Ma'lumotlarni qayta ishlash
: Protsessor barcha kiruvchi ma'lumotlarni qabul qiladi,
ularni kerakli formatda qayta ishlaydi va natijalarni chiqaradi.
Dasturlarni bajarish
: Protsessor dasturlarni qadam-baqadam bajaradi. Dasturlarni
bajarish uchun protsessor ko'plab arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi.
Boshqaruv
: Protsessor kompyuterning boshqa qurilmalarini boshqaradi va ularning
o'zaro ishlashini ta'minlaydi.
Protsessorning samarali ishlashi uchun uning turli qismlari, masalan, arifmetik mantiqiy
blok (ALU), boshqaruv bloki, registrlar va kesh xotira muhim ahamiyatga ega.
2. Soprotsessor (Co-Processor)
Soprotsessor – bu protsessorning ishlashini tezlashtiradigan yordamchi qurilma. U
asosan maxsus hisoblash amallarini bajarish uchun ishlatiladi. Soprotsessorlar quyidagi
asosiy funksiyalarni bajaradi:
Maxsus amallarni bajarish
: Masalan, matematik operatsiyalarni tezlashtirish,
grafikalarni qayta ishlash, fizikaviy simulyatsiyalar va boshqalar.
Protsessorga yukni kamaytirish
: Soprotsessorlar protsessorga katta yukni berib, uni
faqat asosiy vazifalarni bajarishga qaratadi. Bu esa tizimning umumiy samaradorligini
oshiradi.
Tezlikni oshirish
: Soprotsessorlar maxsus amallarni optimallashtirgan holda, tizimning
umumiy ishlash tezligini oshiradi.
Soprotsessorlar, odatda, yuqori samaradorlik talab qiladigan sohalarda ishlatiladi,
masalan, ilmiy hisoblashlar, raqamli video va tasvirlarni qayta ishlash.
3. Xotira
Kompyuter xotirasi (RAM, Random Access Memory) – bu kompyuterning ma'lumotlarni
saqlash uchun ishlatiladigan vaqtinchalik xotirasidir. Xotiraning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
Ma'lumotlarni saqlash
: Xotira kompyuter dasturlari va operatsiyalarni amalga oshirish
uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni vaqtincha saqlaydi.
Tezkor kirish
: Xotira, protsessorga ma'lumotlarga tezkor kirish imkonini beradi, bu esa
kompyuterning umumiy ishlash tezligini oshiradi.
Boshqaruv va saqlash
: Xotira kompyuterning ishlash jarayonlarini boshqaradi, bu
orqali tizimning umumiy samaradorligi yaxshilanadi.
Xotira turli xil bo'lishi mumkin: dastur xotirasi, kesh xotirasi, virtual xotira va boshqalar.
Xotiraning samarali ishlashini ta'minlash uchun tezlik va hajm muhim omillardir.
Tizimli blok va uning tarkibiy elementlari: Protsessor, Soprotsessor, Xotira
Tizimli blok – bu kompyuterning asosiy qismlarini o'z ichiga oluvchi muhim qismdir. U
turli apparat qurilmalaridan tashkil topgan bo'lib, ularning o'zaro hamkorligi natijasida
kompyuter barcha amallarni bajaradi. Ushbu qurilmalar orasida
protsessor
,
soprotsessor
va
xotira
eng muhim komponentlar hisoblanadi. Quyida ushbu elementlarning vazifalari, ishlash
tamoyillari va o'zaro bog‘lanishlari haqida batafsil ma'lumot beriladi.
1. Protsessor (CPU - Central Processing Unit)
Protsessorning umumiy tuzilishi
118
Protsessor – bu kompyuterning eng muhim tarkibiy qismi bo‘lib, u kiruvchi buyruqlarni
qayta ishlaydi, ma'lumotlarni tahlil qiladi va natijalarni chiqaradi. U odatda quyidagi
qismlardan iborat:
Arifmetik mantiqiy blok (ALU)
: Arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi.
Boshqaruv bloki (CU)
: Dastur kodlarini tahlil qiladi va tizimning boshqa qurilmalariga
buyruqlarni yuboradi.
Registrlar
: Protsessorda ma'lumotlarni vaqtincha saqlash uchun ishlatiladi.
Kesh xotira
: Ma'lumotlarga tezkor kirish uchun vaqtinchalik xotira sifatida ishlaydi.
Protsessorning asosiy funksiyalari
1.
Ma'lumotlarni qayta ishlash
: Kompyuter dasturlarining buyruqlarini qabul qilib,
ularni amalga oshiradi.
2.
Boshqaruv amallari
: Tizimdagi boshqa qurilmalar va qurilma drayverlari bilan o‘zaro
aloqa qiladi.
3.
Dasturlarni bajarish
: Protsessor dasturning har bir bosqichini qadam-baqadam
bajaradi.
Protsessorning ishlash tezligi
Protsessorning asosiy xususiyati uning ishlash tezligidir, bu odatda
GHz
(Gigagerts)
bilan o‘lchanadi. Tezlik qanchalik yuqori bo‘lsa, protsessor shunchalik ko‘p amallarni bajarishi
mumkin. Zamonaviy protsessorlar ko‘p yadroli bo‘lib, bu bir vaqtda bir nechta amallarni
bajarish imkonini beradi.
2. Soprotsessor (Co-Processor)
Soprotsessorning vazifasi va tuzilishi
Soprotsessor – bu yordamchi qurilma bo‘lib, u protsessor bilan birgalikda ishlaydi va
maxsus hisoblash amallarini bajaradi. Soprotsessor odatda protsessorning bir qismiga
qo‘shiladi yoki alohida chip sifatida ishlaydi.
Soprotsessorning asosiy funksiyalari
1.
Matematik amallarni tezlashtirish
: Yirik hisoblash amallarida protsessor yukini
kamaytiradi.
2.
Grafikani qayta ishlash
: 3D grafikalarni yoki video kodlash/dekodlashni tezlashtirish
uchun ishlatiladi.
3.
Kriptografiya
: Ma'lumotlarni shifrlash va shifrdan chiqarish jarayonlarini tezlashtiradi.
Soprotsessorning qo‘llanilishi
Soprotsessorlar yuqori samaradorlik talab qilinadigan sohalarda, masalan,
ilmiy
tadqiqotlar
,
sun'iy intellekt
,
mashina o‘qitish
, va
video o‘yinlar
uchun keng qo‘llaniladi.
Grafikani qayta ishlash uchun maxsus soprotsessor –
GPU (Graphics Processing Unit)
,
matematik hisob-kitoblar uchun esa
FPU (Floating Point Unit)
ishlatiladi.
3. Xotira (RAM - Random Access Memory)
Xotira nima?
Xotira – bu kompyuterning vaqtinchalik saqlash qurilmasi bo‘lib, protsessor ishlash
jarayonida zarur bo‘lgan ma'lumotlarni vaqtincha saqlaydi. Xotira protsessorga tezkor
kirishni ta'minlab, uning ishlash samaradorligini oshiradi.
Xotiraning asosiy turlari
1.
RAM (Random Access Memory)
: Tezkor xotira bo‘lib, dastur ishlashi vaqtida
ma'lumotlarni vaqtincha saqlaydi.
119
2.
ROM (Read-Only Memory)
: O‘qishga mo‘ljallangan doimiy xotira. Kompyuterning
boshlang‘ich yuklash dasturlari (BIOS) unda saqlanadi.
3.
Kesh xotira
: Protsessorga tezkor ma'lumot yetkazib beruvchi vaqtinchalik xotira.
4.
Virtual xotira
: Diskdagi bo‘sh joydan vaqtinchalik xotira sifatida foydalanish.
Xotiraning vazifalari
Ma'lumotlarni saqlash va qayta ishlash
: Xotira dastur va ma'lumotlarni vaqtincha
saqlashni ta'minlaydi.
Tezlikni oshirish
: Kesh va tezkor xotira protsessorga kerakli ma'lumotlarni eng qisqa
vaqt ichida yetkazadi.
Xotira hajmi va tezligi
Xotiraning hajmi GB (Gigabayt) yoki TB (Terabayt) o‘lchamida ko‘rsatiladi. Tezlik esa
MHz
yoki
GHz
bilan o‘lchanadi. Zamonaviy kompyuterlarda 8 GB dan 64 GB gacha RAM keng
qo‘llaniladi.
Protsessor, Soprotsessor va Xotiraning o‘zaro bog‘lanishi
Bu uch elementning samarali ishlashi kompyuterning umumiy unumdorligiga bevosita
ta’sir qiladi. Quyida ularning o‘zaro aloqalari keltirilgan:
1.
Protsessor va Xotira
: Protsessor xotirada saqlangan dastur buyruqlarini ishlaydi.
Xotira protsessorga tezkor ma'lumot yetkazib beradi.
2.
Protsessor va Soprotsessor
: Protsessor murakkab amallarni soprotsessorga
topshiradi, natijada protsessor boshqa vazifalarga e'tiborini qaratadi.
3.
Xotira va Soprotsessor
: Soprotsessor ba'zi amallarni xotiradan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘qib
qayta ishlashi mumkin.
Xulosa
Tizimli bloklar kompyuter tizimining asosiy qismlaridan iborat bo'lib, ular o'zaro
bog'lanib, tizimning samarali ishlashini ta'minlaydi. Protsessor, soprotsessor va xotira har biri
o'zining maxsus vazifalarini bajaradi, ularning o'zaro muvofiqligi kompyuterning umumiy
ishlashini yaxshilaydi. Kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi bilan bu tarkibiy qismlar
yanada samarali va kuchli bo'lib bormoqda, bu esa texnologiyaning yangi imkoniyatlarini
yaratadi. Tizimli blokning tarkibiy qismlari – protsessor, soprotsessor va xotira –
kompyuterning samaradorligini belgilovchi asosiy elementlardir. Protsessor asosiy hisoblash
ishlari va tizimni boshqarish uchun javob beradi, soprotsessor maxsus vazifalarni tezkor
bajarishni ta'minlaydi, xotira esa ma'lumotlarni saqlash va ularga tezkor kirishni amalga
oshiradi. Bu komponentlar o‘zaro muvofiqlikda ishlaganida, kompyuter eng yuqori
unumdorlikka erishadi.
References:
1.
Sh, Mavlonov Sh, and F. B. Jurayeva. "ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR YORDAMIDA
MINTAQALAR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH." Экономика и социум 10 (125) (2024):
234-238.
2.
Aliqulov, Sh. "M. Yaxiyaxonova. Taʻlim samaradorligini oshirishda kreativ va zamonaviy
metodlarning ahamiyati. Raqamli ta’lim muhitida fanlararo integratsiyani Qoʻllashning ta’lim
samaradorligiga ta’siri: xalqaro Tajribalar va rivojlanish istiqbollari." (2024).
3.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI
QO ‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
120
4.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
5.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
6.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA
TARMOQ QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING
O’RNI."
Science and innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
7.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
8.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
9.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
academic papers collection. 2023/1/1.
10.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION."
Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities
2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "CREATION OF ELECTRONIC MEDICAL BASE WITH THE
HELP
OF
SOFTWARE
PACKAGES
FOR
MEDICAL
SERVICES
IN
THE
REGIONS."
Conferencea
(2022): 128-130.
13.
Қодиров, Фаррух. "ПРОЦЕСС РАЗРАБОТКИ ИГРОВОГО ДВИЖКА UNITY." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА
ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР
ТУПЛАМИ (2019).
14.
Qodirov, Farrux. "" AQLLI UY" TIZIMINING IMKONIYATLARI." Scienceweb academic
papers collection (2019).
15.
Qodirov, Farrux. "DESCRIPTION AND PERFORMANCE OF THE PROGRAM 3D MAX
STUDIO." АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман
МАЪРУЗАЛАР ТУПЛАМИ (2019).
16.
Qodirov, Farrux. "GPON TEXNOLOGIYASI-OPTIK KIRISH TARMOG'I." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ (2018).
