177
3.
English as an international language [Electronic resource] // Englex : blog, 2015. – © 2011-
2021 Инглекс – онлайн-школа английского языка. – URL:
https://englex.ru/english-as-an-
4.
OECD, The Digital Transformation of SMEs, OECD Studies on SMEs and Entrepreneurship
[Text] / OECD. - Paris, 2021, 111-151 pp.
5.
Richards, J. C. Longman Dictionary of Language Teaching and Applied Linguistics [Text] /
J. C. Richards. – Pearson Education Limited, 2010. – 656 p.
AKADEMIK LITSEYLARDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI QO‘LLASHNING
MOHIYATI
Кuldasheva Feruza Kurdashevna
ТDIU akademik litseyi o‘qituvchisi
Sulеymаnova Dilfuza Vaxidovna
ТDIU akademik litseyi o‘qituvchisi
Annotatsiya
:
Ushbu maqolada akademik litseylarda raqamli texnologiyalarni qo‘llash
orqali ta‘lim berish o‘quvchilarni mutaxassis bo‘lib yetishishida samara usuli va bu bugungi
kunning talabi ekanligi haqida fikr yuritilgan.
Kalit so‘zlar:
raqamli texnologiyalar, kompetensiyalar, raqamli muhit, kompyuter
texnikasi, pedagogik faoliyat, motivatsiya, individual xususiyatlar.
Bugungi kunda o‘qituvchilar orasida yangi kompetensiyalar talab qilinadi. О‘quvchini
mustaqil faoliyatga, olingan bilimlar orqali o‘z sub‘ektivligini rivojlantirishga, o‘z ta‘limining
o‘ziga xos ma‘nosini qurishga, kelajakdagi faoliyatning ma‘nosini aniqlashga undash uchun
motivatsiya yo‘nalishi o‘zgaradi, axloqiy munosabatlar va natijada o‘z-o‘zini bilish va o‘zini o‘zi
anglash uchun harakat yo‘nalishi aniqlanadi. Hozirgi o‘zgaruvchan voqelik sharoitida
o‘qitishning mohiyati va rolining o‘zgarishini baholashning yangi yondashuvlariga asoslanib,
bugungi kunda shaxsiy ma‘nolar, o‘quvchilarning shaxsiy strategiyalari, pozitsiyalari va
motivatsiyasi bilan bog‘liq muammolar birinchi o‘ringa chiqadi.
Raqamli ta‘lim muhitida fanni ko‘rishning ushbu yangilanishi yangi uslubiy vositalardan
foydalanish zarurati bilan bog‘liq. Takomillashtirilgan davlat ta‘lim standartlari raqamli ta‘lim
muhitida har bir o‘quvchining individual xususiyatlarini ochib berishga qaratilgan. Bu shuni
anglatadiki, u ma‘lum bir shaxsning yuqori funktsiyalarini (fikrlash, xotira, e‘tibor va boshqalar)
rivojlantirish va o‘zgartirish uchun makon bo‘lishi kerak va shuning uchun shaxsning
yo‘nalishini, uning hayot rejalarini, strategiyalarini, ta‘lim faoliyatidagi munosabatlar,
motivatsiya va intilishlar darajasini belgilaydi.
Bundan tashqari, kompyuter texnikasining jadal rivojlanishi natijasida [1] ta‘lim
jarayonining mazmuniga tashkiliy-texnologik komponentni kiritgan o‘quv amaliyotini
texnologik takomillashtirish mavjud. Binobarin, o‘quvchilarning individual ehtiyojlariga,
ularning o‘z-o‘zini rivojlantirish talablariga javob berib, axborot muhitidan nafaqat intellektual,
balki shaxsning axloqiy-psixologik rivojlanishi uchun ham yangi vosita sifatida foydalanish
zarur.
Raqamli muhit inson rivojlanishining omili, shaxsning axloqiy rivojlanishi jarayonini
mazmunli to‘ldirish, sub‘ektning hayot rejalari va xatti-harakatlarining asosini yaratish va
yo‘nalishini shakllantirish vositasiga aylanishi muhimdir.
Shu bilan birga, o‘quvchida uzluksiz o‘rganishga bo‘lgan g‘ayratli munosabatni
shakllantirish, ma‘lum sohani kengaytirishga tayyorlik, yangi axborot haqiqatida bo‘lajak
o‘qituvchi faoliyatining asosiy maqsadiga aylanadi.
O‘quvchilarni bo‘lajak mutaxassis bo‘lib shakllanishi va ijodiy rivojlanishini uslubiy
qo‘llab-quvvatlash – bu to‘liq hayotda o‘zini o‘zi amalga oshirishga erishish zarurati g‘oyasi va
u maqsadni qo‘yish orqali amalga oshiriladi – o‘z-o‘zini shakllantiradigan, o‘zini o‘zi
178
anglaydigan shaxsni shakllantirish, o‘z oldiga mustaqil ravishda vazifalar qo‘yishni va ularni
o‘zining qiymat-semantik ideallari nuqtai nazaridan muvaffaqiyatli hal qilishni biladigan
boshqaruvchi o‘quvchi. Bu yangi maqsadli ustuvorliklar va kelajak ta‘lim mazmunini belgilab
beruvchi jahon ta‘limidagi tub o‘zgarishlar bilan bog„liq. Bugungi kunda o‘qituvchi va
o‘quvchining pedagogik o‘zaro ta‘sirining eng muhim maqsadi – bu nafaqat materialni
o‘zlashtirish, balki, birinchi navbatda, o‘z bilimlari doirasini kengaytirish, o‘z-o‘zini tarbiyalash
va o‘z-o‘zini rivojlantirishga bo‘lgan motivatsiyasini shakllantirishdir [2].
Pedagogik faoliyat maqsadining pedagogik ma‘nosi o‘quvchining bilim, ko‘nikma,
malaka va axloqiy munosabatlarni o‘zlashtirish va kengaytirishga intilishini rag„batlantirish,
o‘rganish motivatsiyasini yaratish, shakllantirish va qo‘llab-quvvatlashdir. Shu bilan birga, yangi
turdagi ijtimoiy shaxs, bilish sub‘ekti sifatida o‘quvchining mohiyatini yangicha o‘qish,
shuningdek, ta‘lim muhitidagi keyingi o‘zgarishlar mantiqiy fikrlash uchun yangi vositalardan
foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi, ta‘lim jarayonlarini qurish va baholashdan iboratdir.
O‘quvchi shaxsni rivojlantirish va shaxs tomonidan o‘z hayot rejalari, strategiyalari va
xatti-harakatlarini qurishda o‘qituvchilarning faoliyatini tushunishda muhim o‘zgarishlar kiritadi.
Bo‘lajak mutaxassisning ta‘lim va tarbiyasini rivojlantirish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalarni
qayta ko‘rib chiqishning muhim xabari – bu bilim mavzusini rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishi. O‘quvchining subyektivligiga kelsak, ular olgan bilimlarning sub‘ektiv
bog„liqligining ustunligini ta‘kidlash kerak, bu bugungi kunda bilimning asosiy predmeti
o‘quvchining o‘zi, uning ijod mahsuli va har qanday tashqi obyekt shaxsning ma‘nolari va
qadriyatlari kontekstida tushuniladi.
Natijada, o‘quvchi tomonidan olingan ma‘lumotlar fikr va tuyg‘u, unga shaxsiy va qadrli
munosabat bilan singib ketgan, shuningdek, aniq maqsad va uni amalga oshirishga qaratilgan
bilimga aylanadi. Jamiyatning yangi axborot-texnologik yo‘lining paydo bo‘lishi munosabati
bilan shaxs sub‘ektivligini ro‘yobga chiqarishning yangi imkoniyatlari: yangi raqamli davrda
ta‘limni shaxsning mulki, uning shaxsiyati sifatida tushunish, o‘z hayotini o‘zini o‘zi boshqarish
vositasi sifatida hayotda o‘zini o‘zi anglash va o‘zini namoyon qilish o‘rnini bosmoqda [3].
Demak, ta‘limning mohiyatini quyidagicha shakllantirish mumkin: jamiyatimizdagi
ta‘lim – bu shaxsning muloqot qilish, o‘rganish, tahlil qilish, tanqid qilish, loyihalash, tanlash va
yaratish qobiliyatidir.
O‘quv faoliyatida shaxsiy ma‘nolar, pozitsiyalar, motivatsiyalar bilan sub‘ektivlikni
shakllantirish bilan bog‘liq muammolarni hal qilish zarurati – bu o‘quvchining mohiyatini yangi
mavzu sifatida o‘qish uchun uslubiy urg‘ularni yangi tartibga solish zarurligini keltirib
chiqaradigan xabar. Bugungi kunda o‘zining kelajakdagi kasbiy faoliyatida o‘z qobiliyat va
imkoniyatlarini anglagan holda, maqbul qarorlar qabul qila oladigan, pedagogik jamoada o‘z
yo‘lini topa oladigan, tez o‘zgaruvchan voqelik sharoitida tez ijobiy munosabatlar o‘rnata
oladigan, ya‘ni o‘z kasbiy faoliyatiga qodir bo‘lgan shaxsni shakllantirish muhim ahamiyatga
ega.
Binobarin, o‘qituvchining bilim predmeti bo‘lgan intensiv o‘zgarishlarga tayyorligining
mohiyati o‘quvchiga shaxsiy va kasbiy muammolarni hal qilish variantlarini, ya‘ni ta‘lim
traektoriyalarini taqdim etish qobiliyatidadir. Bu didaktik jarayonning funktsional ta‘limning
algoritmlari va qoidalari to‘plami orqali amalga oshiriladi; ta‘limning integrativ xarakterini
ta‘minlovchi loyiha usuli; masofaviy, tarmoqli, modulli, Internet faol, o‘quvchilarga
yo‘naltirilgan ta‘lim, kompleks yondashuv va boshqalarni joriy etish bilan izohlanadi [4].
Bunday tayyorgarlik o‘qituvchining pedagogik faoliyatining asosiy maqsadini bilishga
asoslanadi, ya‘ni qo‘shma ijodiy loyihalar orqali o‘quvchilarning o‘z-o‘zini rivojlantirish
motivatsiyasini shakllantirish, muloqot va hamkorlik ko‘nikmalarini rivojlantirish, natijalarni
doimiy ravishda aks ettirish va qayta ko‘rib chiqish qobiliyati ularning kasbiy faoliyati
hisoblanadi.
179
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrь ―O'zbekiston Respublikasi oliy
ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to'g'risida‖gi PF-5847-
sonli Farmoni.
2.
Хакимова М. Ф. Aхборот таълим муҳитида инновация ва рақамли технологияларнинг
жорий этилиши //Academic research in educational sciences. – 2021. – Т. 2. – №. NUU
Conference 1. – С. 149-152.
3.
Musakxanova, gulnora. (2019). OPPORTUNITIES OF INNOVATION TECHNOLOGIES
IN HIGHER EDUCATION. Архив научных исследований, 1(1). извлечено от
https://tsue.scienceweb.uz/index.php/archive/article/view/495
4.
Musakhanova, G. (2022). https://masterjournals.com/index.php/crjp : Design and research
method as an innovative approach aimed at the development of organizational abilities of
students in the process of independent work. Архив научных исследований, 2(1). извлечено
от http://journal.tsue.uz/index.php/archive/article/view/600
NUTQ SIGNALLARI BELGILAR TO‗PLAMINI SHAKLLANTIRISHNING MFCC
USULI.
Mamatov Narzillo Solidjonovich
Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‗jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti milliy
tadqiqot universiteti professori
Dusanov Xurshid Toshpulotovich
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali ―Kompyuter ilmlari va dasturlashtirish‖
kafedrasi tayanch doktoranti
Annotatsiya:
Hozirgi kunda nutqni tanib olish masalasi jadal o‗rganilmoqda. Ko‗plab
tadqiqotchilar nutqni tanib olishning bir qancha usullari bo‗lishiga qaramay, nutq beglilar
to‗plamini shakllantirish uchun signalni qayta ishlash usullarini ham rivojlantirishni davom
ettirishmoqda. Bunin asosiy sabablaridan biri mavjud usullarning etarli darajada samara
bermayotganligi hisoblanadi. Ushbu maqola shaxsni ovozi asosida tanib olishda keng
qo‘llaniladigan beglilar to‗plamini shakllantirishning MFCC(Mel Frequency Cepstral
Coefficients) usuliga bag‗ishlangan bo‘lib, unda MFCC belgilar to‘plamini shakllantish
algoritmi bosqichlari ko‘rib chiqilgan.
Kalit so‗zlar:
signal
,
nutq, belgi, MFCC, LPCC, PLP, MSFB, gradient
.
Hozirgi kunda nutq signallariga raqamli ishlov berish, nutq signallari asosida shaxsni
tanib olish, nutqni matnga o‗tkazish masalalari dolzarb bo‗lib qolmoqda. Nutq bilan bog‘liq
tizimlar tibbiyot, ishlab chiqarish, qishloq xo‗jaligi va biznesning turli sohalarida keng
qo‗llanilmoqda, jumladan, klinikada shifokor tomonidan elektron kartaga kiritiladigan tashxislar
yoki telefondagi interaktiv ilovalarda nutqni avtomatik aniqlash va sintez qilish kabi tizimlar.
Nutq insonlar muloqotini qulay tabiiy shakli bo‗lib, uni tanib olish- kompyuter dasturlari
yordamida so‗zlar ketma-ketligiga o‗tkazishdan iborat. Nutqni tanib olish - bu nutq signalini
matnli ma‘lumotlarga o‘tkazishning avtomatik jarayonidir. Teskari jarayon esa - nutq sintezi deb
ataladi. Hozirgi kunda nutq signallari belgilarini shakllantirishning ko‗plab usullari mavjud.
Masalan, LPCC, PLP, MSFB, MFCC va boshqalar[2].
Quyida shaxsni ovozi asosida tanib olishda keng qo‘llaniladigan beglilar to‗plamini
shakllantirishning MFCC usuli va uni joriy etish bosqichlari ko‘rib chiqiladi.
MFCC -
bu
signal spektrining ixcham ko‗rinishi (to‗lqin shakli cheksiz sonli
sinusoidalarning yig‘indisi bilan ifodalanganda) bo‘lib, uning algoritmi 1-rasmda keltirilgan[1].
