23
#10 (191) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
Yuqumli, invazion va yuqumsiz kasalliklardan o‘l gan
hayvonlarning jasadlarini yorib tekshirishda diagnozni
aniqlash yoki birlamchi xulosani tasdiqlash uchun ko‘pin-
cha patmaterialni qo‘shimcha laboratoriya tekshirishla-
ridan o‘tkazish zarurati tug‘iladi. Buning uchun jasaddan
patologik material olish va uni veterinariya laboratoriyasi-
ga jo‘natish juda tez bajarilishi zarur. Agar olingan patma-
terialni veterinariya laboratoriyasiga tezda yetkazishning
imkoniyati bo‘lmasa, uni maxsus eritmalarda konservatsi-
ya yoki fi ksatsiya qilib yuborish kerak.
Hozirgi kunda tumanlardagi veterinariya va chor-
vachilikni rivojlantirish bo‘limlarining mutaxassislari qon
surtmalari, a’zolardan olingan surtmalar va qirin dilarni
murakkab bo‘lmagan, ammo juda muhim diagnostik
tekshirishlarni o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan barcha as-
bob-uskuna va jihozlar (mikroskoplar, reaktiv, bo‘yoqlar
va b.) bilan ta’minlangan. Bunda patmaterialni fi ksatsiya
qilinmagan holatda ham fi ksatsiya qilinib, bo‘yalgan ho-
latda ham, tekshirish imkoniyatlari mavjud.
Fiksatsiya qilinmagan patmaterialni tekshirishlarga
ezilgan mushak to‘qimasining trixinelloskopiyasini yoki
ichaklardagi massadan tayyorlangan surtmalarni, koksidi-
yalar, balantidiyalar va gelmintlar tuxumlarining mavjud-
ligiga tekshirish usullarini misol qilib keltirish mumkin.
Aslida esa, fi ksatsiya qilinmagan yangi olingan patmate-
rialni tekshirish usullari veterinariya amaliyotida unchalik
ko‘p qo‘llanilmaydi.
Ishlab chiqarish sharoitlarida odatda veterinariya
mutaxassislari fi ksatsiya qilingan va bo‘yalgan qon surt-
malari, ichki a’zolardan buyum shishalariga qilingan
bosmalarni tekshirish usullaridan foydalanadilar, ma-
salan, gemosporidiozlar, leykozr va boshqa virusli kasal-
liklarda.
Bunday bosma surtma va qon surtmalarini tayyorlash-
da yog‘sizlantirilgan buyum shishalarini spirtovka yoki
urotropin kukunining (ko‘k alanga berib yonadi va qurum
hosil qilmaydi) alangasida qizdirish zarur. Ichki a’zoning
kesim qilingan yuzasi yoki shilliq qatlami juda ham ser-
nam bo‘lsa, dastlab quruq yog‘sizlantirilgan buyum shi-
shasini bosib olish yo‘li bilan uni biroz quritish kerak.
Qon surtmalari va bosmalar havoda, havoning namligi
baland bo‘lganda esa – sterilizatorning qizitilgan qopqog‘i
ustida quritiladi. Shundan so‘ng etil spirti va efi rning teng
miqdorlardagi aralashmasi, metil spirti yoki metil spirti va
xloroformning (mos ravishda 90 ml va 10 ml dan) aralash-
masida fi ksatsiya qilinadi. Gemosporidiyalar va viruslarga
tekshirish, shuningdek leykoformulani hisoblash, uchun
surtmalar va bosmalarni Romanovskiy-Gimza usulida
bo‘yash mumkin.
Katta tajribaga ega bo‘lgan ishlab chiqarishdagi vete-
rinariya mutaxassislari qon surtmalarini kuydirgi, bo‘yrak-
lardan tayyorlangan bosmalarni cho‘chqalarning saramas
kasalliklariga tekshirishlari, shuningdek eritrotsitlarning
cho‘kish tezligini hamda siydikda oqsil va qand mavjud-
ligini aniqlashlari mumkin.
Mazkur oddiy laboratoriya tekshirishlarining nati-
jalari ko‘pincha o‘z vaqtida diagnoz qo‘yish va tegishli
tartibdagi davolash-profi laktika tadbirlarini tashkil etish-
ga, bundan tashqari joylardagi veterinariya xodimlarining
laboratoriyaga patmaterial yuborish bo‘yicha ortiqcha
tashvishlardan xalos etish inkoniyatlarini tug‘diradi.
Biroq joylarda laboratoriya tekshirishlarini o‘tkazish
imkoniyatlarining cheklanganligi tufayli, barcha noaniq
holatlarda, infeksiya, invaziya va zaharlanishlarga gumon
qilinganda, veterinariya mutaxassislari tegishli tarzda pa-
tologik material olishlari va uni tekshirish uchun veteri-
nariya laboratoriyasiga yuborishlari shart va zarurdir.
Patologogistologik tekshirishlar uchun o‘lgan yoki
so‘yilgan hayvonlardan tezlik bilan eskirtirmasdan pat-
material olinadi, chunki organizmda o‘limdan keyin rivoj-
lanadigan autoliz jarayonlari tiriklikdagi o‘zgarishlarning
buzilishiga va diagnoz qo‘yishning murakkablashuviga
olib kelishi mumkinligini unutmaslik zarur. Buning uchun
ichki a’zolardan o‘tkir pichoq yoki qaychi yordamida 3-4
sm
2
kattalikdagi va 0,5-1 sm qalinlikdagi bo‘lakchalar
kesib olinadi. Bo‘lakchalarni kesishda a’zoning anatomik
tuzilishi va asosiy strukturaviy elementlarining, masalan
a’zoning kapsulasi, bo‘yraklarning qobiq va miya qism-
UDK 619.616:591.8
O.A.Djurayev,
v.f.n., laboratoriya mudiri,
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti
O‘LGAN QISHLOQ XO‘JALIK HAYVONLARINI PATOLOGOANATOMIK
YОRISHDAN KEYINGI LABORATORIYA TEKSHIRISHLARI
Аннотация
В статье приведены данные о научно-практическом зна-
чении порядка и методики лабораторных исследований после
проведения патологоанатомического вскрытия сельскохозяй-
ственных животных. Освещены сведения по проведению баке-
териологических, гистологических, химико-токсикологических
исследований патологического материала для подтверждения
первичного и патологоанатомического заключения или уста-
новления дианоза.
Annotation
The article presents data on the scientifi c and practical signifi -
cance of the order and methodology of additional laboratory studies
after the pathoanatomical autopsy of farm animals. Information on
the conduct of baketeriological, histological, chemical and toxico-
logical studies of pathological material to confi rm the primary path-
oanatomical conclusion or establish dianosis is covered.
Kalit so‘zlar:
patologik material, veterinariya laboratoriyasi, qo‘shimcha tekshirishlar, gistologiya, bakteriologiya, kimyo-toksi-
kologiya, qon surtmalari, bosmalar, qirindilar, fi ksatsiya, formalin.
ҲАЙВОНЛАР ВА ПАРРАНДАЛАРНИНГ АНАТОМИЯСИ
(ПАТФИЗИОЛОГИЯСИ)
24
#10 (191) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
lari, oshqozon va ichaklar devorlari barcha qatlamlarining
saqlanishiga e’tibor berish kerak. O‘sma va shishlarda,
o‘choqli nekrozlarda, infeksion granulyomalarda jarohat-
ning chegarasida yoki yangi shakllangan kichkina o‘choq-
larni butunligicha sog‘lom to‘qima bilan birgalikda pat-
material olinadi.
Patologik material olishda, shuningdek, tekshirilayot-
gan (gumon qilingan) kasallikka xos bo‘lgan patologik
jarayonlarning joyi va rivojlanish xususiyatlarini ham
e’tiborda tutish kerak. Masalan, cho‘chqalarning o‘latiga
gumon qilinganda, bosh miyaning kasallikka xos peri-
vaskulyar hujayralar to‘plamlari hosil bo‘ladigan turli
qismlaridan bo‘lakchalar olinadi. Paratifl arda jigardagi
o‘choqli nekrozlar va granulyomalar muhim diagnostik
ahamiyatga ega, otlarning yuqumli anemiya kasalligi-
ga gumon qilinganda esa gistologik tekshirishlar uchun
taloq, jigar, miokard, o‘pka va bo‘yraklardan bo‘lakchalar
olinib, laboratoriyaga jo‘natiladi.
Gistologik tekshirishlar uchun olingan patmateri-
ali qurib qolishidan saqlash uchun uni darhol oldindan
tayyorlab qo‘yilgan fi ksatsiyalovchi eritmaga solinadi.
Bunda idishdagi eritmaning hajmi olinadigan patmate-
rialning hajmidan 10-15 marta ko‘p bo‘lishi zarur. Agar
a’zoning (masalan, o‘pkaning) bo‘lakchalari eritmaning
yuza qismida suzadigan bo‘lsa, uni bir qavat doka bilan
o‘rash kerak.
Eng oddiy va ommabop fi ksatsiyalovchi suyuqlik
– formalinning 10% li (formalin 1 qism va vodoprovod
suvi 9 qism) eritmasidir. Formalin eritmasi to‘qimalarga
yaxshi singib o‘tadi va unda patmaterialni yillar davomida
saqlash mumkin. Biroq, Negri tanachalarini quturish ka-
salligiga yoki boshqa virus tanachalariga tekshirish zaru-
rati bo‘lsa, olinadigan patmaterialning fi ksatsiyasi uchun
Karnua aralashmasi (63 ml etil spirti, 30 ml xloroform
va 10 ml muzli uksus kislotasi), spirt-formol yoki aseton
qo‘llaniladi. Mazkur eritmalarda patmaterialning fi ksatsi-
ya uchun saqlash vaqti 2-3 soatdan oshmasligi shart, shu
muddatdan so‘ng patmaterialni absolyut yoki 96
o
darajali
spirtga olish lozim.
Fiksatsiya qilingan patmaterial kichikroq hajmli shi-
sha idishga solinadi va uning ustidan qo‘llangan fi ksatsi-
yalovchi eritma quyiladi. Shundan so‘ng yogoch qutiga
solinib, qadoqlanadi va maxsus xodim orqali laboratori-
yaga jo‘natiladi. Yilning sovuq davrida muzlab qolmasli-
gi uchun jo‘natiladigan patmaterial formalin eritmasidan
quyidagi muzlamaydigan tarkibli eritmalarga ko‘chiriladi:
1. Formalin – 15 ml, distirlangan suv – 85 ml va
kimyoviy toza natriy xlorid – 25,0;
2. Glitserin – 1 qism va 10 % li formalin – 2 qism yoki
95
o
li etil spirti – 1 qism va formalinning 10 % li eritmasi
– 2 qism.
Bakteriologik tekshirishlar uchun ichki a’zolar,
a’zolarning bir qismi, naysimon suyaklar yoki mayda
hayvonlarning jasadini butunligicha maxsus xodim orqa-
li jo‘natiladi. Jo‘natiladigan patologik material, infeksiya
tarqalishining oldini olish maqsadida, dezinfeksion erit-
mada ho‘llangan matoga o‘raladi va yog‘och yoki metall
qutiga solinadi.
Kuydirgi kasalligiga gumon qilinganda bakteri-
ologik tekshirish uchun quloqdan yoki boshqa periferik
qon tomiridan buyum shishasiga olingan qalin qon tom-
chisi, yoki hayvonnning yotgan tomonidan kesib olingan
qulog‘i olinadi, kesilgan joyi esa olov bilan kuydiriladi.
Olingan material avval toza dokaga, so‘ngra pergament
qog‘oziga o‘raladi va metall qutiga solinib, maxsus xodim
orqali eng yaqinda joylashgan veterinariya laboratoriyasi-
ga jo‘natiladi.
Hayvonlarning zaharlanishiga gumon tug‘ilgan-
da, kimyoviy tekshirishlar uchun fi ksatsiya qilmasdan
oshqozonning bir qismi ichidagi ozuqasi bilan (0,5 kg
miqdorida), ingichka ichaklarning bir qismi ichidagi mas-
sasi bilan, jigarning bir bo‘lagi (0,3-0,5 kg miqdorida) o‘t
xaltasi bilan va bitta bo‘yrak yuboriladi. Shuningdek, bir
vaqtning o‘zida, oxurdagi ozuqa qoldiqlari, mavjud ozu-
qalar va suvdan namunalar ham yuboriladi.
Veterinariya laboratoriyasiga kimyoviy tekshirish-
lar uchun yuboriladigan materialni toza idishga solib,
tamg‘alash kerak. Yuboriladigan materialni fi ksatsiya qi-
lish zaruriyati bo‘lsa, etil spirt-rektifi katdan foydalanish
mumkin. Biroq, bunday holatlarda fi ksatsiya qilingan pa-
tologik material bilan birgalikda idishga solingan spirtdan
ham namuna (100 ml gacha) jo‘natiladi.
Veterinariya laboratoriyasiga gistologik, bakterio-
logik, kimyo-toksikologik yoki boshqa tekshirishlar uchun
jo‘natiladigan patmaterial bilan birga yo‘llanma xati ham
yuboriladi. Ilovada qanday material olingani, qanday hay-
von va qaysi laboratoriya tekshirishi uchun yuborilayot-
ganligi, shuningdek, taxmin qilinayotgan (dastlabki)
diagnoz, xo‘jalikdagi epizootik holatning qisqacha ta’rifi ,
kasallangan va o‘lgan hayvonlarning soni, klinik-anato-
mik tekshirishlarning natijalari kabi ma’lumot lar keltirila-
di. Bundan tashqari, yo‘llanma xatiga kasallik tarixining
nusxasi va mazkur hayvon jasadini yorib tekshirish pro-
tokolining dublikati ham ilova qilinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Акулов А.В. и соавт. “Патологоанатомическая диаг-
ностика болезней крупного рогатого скота”. М., “Агропром-
издат”, 1987, 399 с.
2. Alimov B.A., Egamberdiyeva Z.Z. “Patologik anatomiyadan
qo‘llanma”. T. “Ibn Sino”, 1993, 168 s.
3. Dilmurodov N.B., Kuliyev B.A., Muxtorov B.Z., Axmedov
S.M. “Gavda yorish va veterinariya sud ekspertizasining asoslari”.
Samarqand.2023. 71 s.
4. Ibodullayev F. “Qishloq xo‘jalik hayvonlarining patologik
anatomiyasi”. T., “O‘zbekiston”, 2000, 420 s.
5. “Лабораторные исследования в ветеринарии”. Под ред.
Б.И.Антонова. М., “Агропромиздат”, 1986, 352 с.
6. Меркулов Г.А. “Курс патологогистологической техни-
ки”. М.”Медгиз”, 1976, 340 с.
7. “Патологическая анатомия сельскохозяйствен ных жи-
вотных”. Под ред. В.П.Шишкова и Н.А.Налетова. М.,”Колос”,
1980, 440 с.
ҲАЙВОНЛАР ВА ПАРРАНДАЛАРНИНГ АНАТОМИЯСИ
(ПАТФИЗИОЛОГИЯСИ)
