25
#01 (194) 2024
VETERINARIYA
MEDITSINASI
ҲАЙВОНЛАР ВА ПАРРАНДАЛАРНИНГ АНАТОМИЯСИ
(ПАТФИЗИОЛОГИЯСИ)
Chorvachilik amaliyotida o‘lgan yoki majburiy so‘yilgan
hayvon jasadini yorib tekshirishda veterinariya mutaxassisi
odatda uch toifadagi o‘zgarishlarga duch keladi. Bular quy-
idagilardir: hayvonning tirikligida rivojlangan patologik ja-
rayonlar, agoniya davridagi o‘zgarishlar va o‘limdan keyingi
jasad o‘zgarishlari.
Bunda agoniya davridagi va o‘limdan keyingi o‘zgarish-
lar hayvonning tirikligida rivojlangan patologik jarayonlarni
yashirib yoki o‘zgartirib yuborishi mumkin. Shuning uchun
yorib tekshirish natijalarini baholashda o‘lim mexanizmlarini
va o‘limdan keyingi jasad o‘zgarishlarining rivojlanish dara-
jasini albatta, e’tiborga olish kerak.
O‘limdan keyingi jasad o‘zgarishlari biron-bir kasal-
likka nisbatan o‘ziga xoslikka ega emas, ulardan o‘limning
taxminiy vaqtini va hayvon jasadining holatini aniqlash ma-
qsadidagina foydalanish mumkin. Biroq o‘limdan keyingi
o‘zgarishlarning rivojlanish tartibini bilish, ularni hayvon
tirikligida rivojlangan patologik jarayonlardan farqlashda
(diff erensiatsiya qilishda) juda muhim ahamiyatga ega.
Agoniya davridagi o‘zgarishlar.
Kasallikning turi
va xarakteri hamda hayvonga tashqi ta’sirlarning qanday
bo‘lishidan qat’iy nazar, o‘lim nafas olishning to‘xtashi (as-
fi ksiya) yoki yurak paralichi sababli sodir bo‘ladi. Biroq
mazkur sabablar qatoriga, zo‘rlik bilan o‘lim sodir bo‘lgan
holatlar diagnostikasini yengillash tirish maqsadida, kuchli
qon yo‘qotish va markaziy asab tizimining ayrim (shok, bosh
miya chayqalishi, anopleksiya va boshqa) jarohatlanishlar-
ini ham qo‘shish mumkin. Mazkur o‘lim mexanizmlarining
har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, jasadda xarak-
terli morfologik alomatlar paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Shu bilan birga, o‘limning yakuniy sababiga bog‘liq a’zolar
va to‘qimalardagi patomorfologik o‘zgarishlarga nisbatan,
zo‘rlik bilan to‘satdan o‘lim sodir bo‘lgan barcha holatlardagi
jarayonlar odatda yorqinroq namoyon bo‘ladi va hayvon o‘li-
mining genezi va turini aniqlashda katta ahamiyat kasb etadi.
Asfi ksiyada (serebral o‘limda) nafas olish to‘xtagandan
keyin ma’lum muddat (odatda 5-8 minut) davomida yurak
faoliyati davom etadi. Ko‘krak qafasi hamda diafragmaning
so‘rib olish funksiyasi to‘xtab qolishi oqibatida yurakning
o‘ng qorinchasiga bosim oshadi va uning kengayishi ro‘y
beradi. Yurak faoliyatining kuchsizlashuvi sari kichik qon
aylanish doirasida qon bosimi oshadi, tomirlarning o‘tka-
zuvchanligi o‘zgaradi. Bu holatlarning natijasida traxeya va
bronxlarning shilliq pardalarida, o‘pka oralig‘ida, o‘pkan-
UDK: 619.616:591.8
O.A.Djurayev
,
v.f.n., laboratoriya mudiri,
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti
PATOLOGOANATOMIK YORIB TEKSHIRISH NATIJALARINI TAHLIL
QILISH VA UMUMLASHTIRISH TARTIBI
ing plevrasi va epikard ostida mayda nuqtali qon quyilish-
lari (Tarde dog‘lari) paydo bo‘ladi. Tez rivojlanib boradigan
anoksemiya tufayli asab tizimi simpatik bo‘limining kuchli
qitiqlanishi hamda ko‘z qorachiqlari, taloq trabekulalari, siy-
dik pufagi, ichaklar silliq mushaklarining qisqarishi rivojla-
nadi.
Shunday qilib, jasadda asfi ksiyaga xos quyidagi o‘zgar-
ishlar kuzatiladi: ko‘rinarli shilliq pardalarning sianozi; ko‘z
qorachiqlarining kengayishi; qonning suyuq va qoramtirligi;
Tarde dog‘lari; asfi ksiyali yurak (yurak bo‘lmalari va o‘ng
qorinchaning qonga to‘lishi bilan bir paytda chap qorinchan-
ing umuman bo‘shligi); o‘pkaning kengayishi; jigarning
turg‘un giperemiyasi; taloqning qisqarishi va kamqonligi;
siydik pufagi ning bo‘shligi. Shu bilan birga, mazkur jaray-
onlarning namoyon bo‘lish darajasi va o‘zaro bog‘lanishi
kuchli o‘zgarishi mumkin. Masalan, hayvonning tirikligida
kattalashmagan bo‘lsagina, taloq qisqaradi; to‘satdan va tez
sodir bo‘lgan o‘limlarda hamda yurak faoliyati ning to‘xtashi
tufayli qon suyuqlashadi.
Mexanik asfi ksiyalar jarayonida nafas olishning
to‘xtashi tufayli, o‘limning yuqorida keltirilgan umumiy bel-
gilaridan tashqari, zo‘rlik bilan o‘lim oqibatidagi u yoki bu
darajada ifodalangan asfi ksiyalarning konkret turiga xos ma-
halliy o‘zgarishlar ham qayd etiladi.
Masalan, suvga cho‘kib o‘lgan hayvonlarning jasad larini
patologoanatomik yorib tekshirishda o‘ziga xos o‘zgarishlar-
ni kuzatish mumkin: nafas olish yo‘llarida mayda pufakchali
ko‘pikning turg‘unligi, plevra ostida va o‘pka parenximasida
yaqqol chegaralanmagan kichik-kichik qon quyilishlarining
mavjudligi, o‘pka va oshqozonda suyuqlik borligi, ko‘krak va
qorin bo‘shliqlarida serozli tanssudatning yig‘ilishi kabilar.
O‘pkadagi diafragmal bo‘limlarning cho‘kishi, old bo‘limla-
rining emfi zemasi, cho‘kkan bo‘limlarning bir xil bo‘lmagan
och qizil va to‘q qizil tusdaligi, old bo‘limlarning esa yorqin
tusdaligi ko‘krak qafasining bosim ostida siqilishi tufayli so-
dir bo‘lgan asfi ksiyaga xosdir. Sirtmoqdan bo‘g‘ilib o‘lgan
holatlarda esa bo‘yinda arqonning izi va traxeyaning tog‘ay
halqalari yoki hiqildoqning sinishi kuzatiladi.
Hayvonlarda birlamchi yurak paralichi (somatik o‘lim)
asfi ksiyaga nisbatan juda kam uchraydi va odatda nafas ol-
ishning to‘xtashi bilan deyarli bir vaqtda sodir bo‘ladi. O‘lim
mexanizmining bunday holatlarida - yorib tekshirishda
yurakdagi barcha bo‘shliqlarning kengayishi va qon bilan
to‘lishi (paralichli yurak), ichki a’zolarning turg‘un giper-
Аннотация
В статье освещены сведения по анализу и обобщению
результатов патологоанатомического вскрытия трупов
сельскохозяйственных животных. Приведены данные о при-
жизненных патологических процессах, механизмах смерти и
степени выраженности трупных явлений при оценке резуль-
татов вскрытия.
Annotation
The article covers information on the analysis and generaliza-
tion of the results of pathological autopsies of farm animal corpses.
Data are presented on intravital pathological processes, mecha-
nisms of death and the severity of cadaveric phenomena when as-
sessing the results of the autopsy.
Kalit so‘zlar:
patologik jarayon, agoniya, jasad o‘zgarishlari, asfi ksiya, yurak paralichi, sianoz, Tarde dog‘lari, o‘lim mexanizmlari.
26
#01 (194) 2024
VETERINARIYA
MEDITSINASI
ҲАЙВОНЛАР ВА ПАРРАНДАЛАРНИНГ АНАТОМИЯСИ
(ПАТФИЗИОЛОГИЯСИ)
emiyasi va ko‘rinadigan shilliq pardalarning och-ko‘kimtir
rangdaligi – o‘ziga xos o‘zgarishlardir.
Yurak faoliyatining tobora zaifl ashuvi tufayli organizm-
da umumiy turg‘un giperemiya rivojlanadi, yurak xaltacha-
si, ko‘krak va qorin bo‘shliqlariga oz miqdorli ekssudat-
ning chiqishi ro‘y beradi, o‘pkada esa gipostatik shishish va
yurak bo‘shliqlarida fi brin moddasining ivib qolgan laxtalari
kuzatiladi. Aorta yoki miokardning yorilishi tufayli yurak
xaltachasiga qon quyilishi oqibatida sodir bo‘ladigan yurak
tamponadasi holatidagina yurak qisiladi va u go‘yoki sistola
vaziyatidagi ko‘ri nishda bo‘ladi.
Sud-veterinariya ekspertlari tomonidan o‘limn-
ing qo‘shimcha mexanizmlari sifatida ajratiladigan ko‘p
miqdordagi qon yo‘qotish va markaziy asab tizimining
ayrim og‘ir jarohatlari ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Ko‘p miqdorda qon yo‘qotishlarda jasadda keng rivojlangan
umumiy anemiya, qisqargan va deyarli qonsizlangan yurak,
chap qorincha endokardida dog‘li qon quyilishlari, buyraklar
rangining o‘chganligi hamda ochiq yaralar, ichki a’zolar yoki
to‘qimalarning yirtilishi ko‘rinishidagi mahalliy o‘zgarishlar,
shuningdek tana bo‘shliqlarida qon quyilishlari va yirik ge-
matomalar kuzatiladi. Markaziy asab tizimining og‘ir jaro-
hatlarida asfi ksiya belgilari yoki yurak paralichidan tashqari
bosh chanog‘i suyaklari butunligining buzilishlari, bosh mi-
yada keng qon quyilishlari, miyaning chayqa lishlarida (kon-
tuziyalarda) esa shishlarning rivojlanishi kabilar o‘ziga xos
patologik o‘zgarishlardir.
Yurak faoliyatining to‘xtab qolishi oqibatida asfi ksiyan-
ing rivojlanishi uzilib qolsa, masalan miokardit, endokardit
yoki boshqa yurak kasalliklari mavjud bo‘lsa, o‘lim mex-
anizmlariga bog‘liq jasaddagi o‘zga rishlar yaqqol ifodalan-
maydi va o‘ziga xos ko‘rinishlar kuzatilmaydi. Bunday ho-
latlarda asfi ksiya belgilarining yoki yurak paralichiga xos
o‘zgarishlarning ustunligi haqida so‘z yuritish mumkin, xo-
los.
Mexanik asfi ksiyalar, ko‘p miqdordagi qon yo‘qotish va
ayrim mexanik ta’sirlar bilan sodir etilgan o‘limlarda agoniya
davridagi o‘zgarishlar yorqin ifodalanadi va o‘lim sababini
inobatga olgan holda muhim diagnostik ahamiyat kasb etadi.
Mazkur o‘zgarishlarga asoslanib o‘lim mexanizmi aniqlanadi
va xulosa beriladi. Masalan:
1. Tos suyaklarining parchali sinishi va yirik tomirlarning
uzilishi oqibatida ko‘p miqdorda qon yo‘qolishi hamda tos
va qorin bo‘shliqlariga kuchli qon quyilishi otning o‘limiga
sabab bo‘lgan;
2. Sigirning shoxlashi tufayli ko‘krak qafasining ikki
tomonlama teshilishi oqibatidagi asfi ksiyadan buzoq o‘lgan;
3. Bo‘lib o‘tgan hodisaning tafsilotlari, yuqori nafas ol-
ish yo‘llarida mayda pufakchali ko‘pik, o‘pkada mayda qon
quyilishlari va ko‘p miqdordagi suyuqlik mavjudligi, qon-
ning suyuqlashgani, ko‘krak va qorin bo‘shliqlariga seroz
suyuqlikning sizib chiqishi, shu ningdek taloqning qisqarishi
– qo‘yning cho‘kib o‘lganidan dalolat beradi.
Turli kasalliklardan o‘lgan hayvonlarda o‘lim mexa-
nizmlariga bog‘liq agonal o‘zgarishlar katta diagnostik
ahamiyatga ega emas. Ular hayvonning tirikligida rivo-
jlangan patologik jarayonlar bilan aralashib qoladi va ular-
ni ayrim hollarda hatto diff erensiatsiyalash ham mumkin
bo‘lmay qoladi.
Biroq konkret kasallikka xos bo‘lgan o‘lim gene-
zining (rivojlanishining) sun’iy tarzda buzilishi hayvonning
tirikligida hosil bo‘lgan patologik jarayonlarga ham o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, kasallikning so‘nggi (termi-
nal) bosqichida noiloj so‘yilgan hayvonlar organizmida qon
quyilishlari, shishishlar va ichki a’zolardagi turli yallig‘lan-
ish jarayonlari juda yaqqol ko‘rinmaydi; gemodinamikadagi
boshqa o‘zgarishlar haqida esa, hatto, aytmasa ham bo‘ladi.
Hayvonning tirikligida ichki a‘zolar va to‘qimalar- dagi
patomorfologik jarayonlarga asosiy kasallik, uning asoratlari
va hamroh kasallik sabab bo‘lishi mumkin, ayrim paytlarda
esa ular organizmda moddalar almashinuvi va autoimmun
reaksiyalarning buzilishlari oqibatida rivojlanadi. Yorib tek-
shirish natijalarini mohirlik va chuqur o‘ylab tahlil qilish aso-
sidagina asosiy kasallik, uning asoratlari va hamroh kasal-
likni to‘g‘ri aniqlash mumkin. Asosiy kasallikka aniq tashxis
qo‘ymay turib, maqsadli davolash-profi laktika tadbirlarini
tashkil etish va kutiladigan samaradorlikka erishish murak-
kabdir.
Shu bilan birga, yuqumli yoki yuqumsiz kasalliklarning
u yoki bu guruhi bo‘yicha asoslangan va o‘z vaqtida bildi-
rilgan shubha (gumon) tezlik bilan umumiy profi laktika tad-
birlarini o‘tkazishga imkon beradi. Masalan, zaharlanishlar-
da ozuqalarni yoki yaylovni almashtirish ko‘pincha keyingi
kasallanishlarning oldini oladi, yuqumli kasalliklarga gumon
qilinganda esa kasal hayvonlarni o‘z vaqtida ajratib, izolyat-
siya qilish va cheklash tadbirlarini o‘tkazish juda muhimdir.
Shuning uchun, u yoki bu chorvachilik xo‘jaligida hay-
vonlarning ommaviy o‘limida sodir bo‘lgan holatni nazarda
tutib, virusli, bakterial va protozoy kasalliklar, zaharlanishlar
va yuqumsiz kasalliklarda hayvon organizmi patomorfologik
reaksiyasining umumiy qonuniyatlarini bilish – sanitari-
ya-profi laktika chora-tadbirlari o‘tkazish uchun juda katta
ahamiyatga ega. Hayvonlar kasalliklari bo‘yicha bu gu-
ruhlarning har birida o‘ziga xos patomorfologik xususiyatlar
mavjud. Mazkur xusu siyatlarga qarab, yuqumli kasalliklar-
ning virusli yoki bakterial ekanligi, zaharlanishlarning min-
eral tabiatli yoki zaharli o‘simliklar tufayli ekanligi to‘g‘risi-
dagi gumonlarni asoslash mumkin. Bunday dastlabki xulosa
keyingi tekshirishlar doirasini torayti rishga va kon kret no-
zologik tashxis qo‘yishni tezlashtirishga imkon yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Акулов А.В. и соавт. “Патологоанатомическая
диагностика болезней крупного рогатого скота”. М.,
“Агропромиздат”, 1987, 399 с.
2. Alimov B.A., Egamberdiyeva Z.Z. “Patologik anatomiyadan
qo‘llanma”. T. “Ibn Sino”, 1993, 168 s.
3. Dilmurodov N.B., Kuliev B.A., Muxtorov B.Z., Axmedov
S.M. “Gavda yorish va veterinariya sud ekspertizasining asoslari”.
Samarqand.2023. 71 s.
4. Ibodullaev F. “Qishloq xo‘jalik hayvonlarining patologik
anatomiyasi”. T., “O‘zbekiston”, 2000, 420 s.
5. “Лабораторные исследования в ветеринарии”. Под ред.
Б.И.Антонова. М., “Агропромиздат”, 1986, 352 с.
6. Меркулов Г.А. “Курс патологогистологической техники”.
М. “Медгиз”, 1976, 340 с.
7. “Патологическая анатомия сельскохозяйст венных
животных”. Под ред. В.П.Шишкова и Н.А.Налетова.
М.,”Колос”, 1980, 440 с.
