248
"PEDAGOGIKA" FANINING TARMOQLARI, BOSHQA FANLAR BILAN ALOQADORLIGI
NJ.Isakulova, O'zDJTU professori
Annotatsiya.
Mazkur maqolada ta'lim-tarbiya tizimida pedagogika fanlarining tarmoqlari
tahlil etilgan. Pedagogika fanlari tizimi turli adabiyotlarda turlicha tasniflari o'rganilgan. Fanlar
integratsiyasi jarayonida paydo bo'lgan pedagogikaning zamonaviy tarmoqlari umumlashtirilgan.
Aksariyat pedagogik muammolarni o'rganish fanlararo yondashuvni, boshqa gumanitar fanlaming
ma'lumotlarini talab qilishi tahlil etilgan.
Kalit so'zlar:
ta’lim-tarbiya tizimi, pedagogika fanlarining tarmoqlari, tasnif, fanlararo
aloqadorlik, "Pedagogika", "Umumiy pedagogika", "Yosh davrlar pedagogikasi", "Maxsus
pedagogika", "Kasbiy pedagogika", "Pedagogik aksiologiya", "Pedagogik akmeologiya”, "Pedagogik
riskologiya", "Pedagogik kvalimetriya”, "Neyropedagogika", "Badiiy pedagogika", "Musiqiy
pedagogika", "Teatr pedagogikasi", "Muzey pedagogikasi", "Tibbiy pedagogika", "Virtual
pedagogika", "Pedagogika va ta’limning shakllanishi va rivojlanishi", "Sohaviy pedagogika”.
Hozirgi vaqtda "pedagogika" tushunchasi pedagogik fanlarning butun tizimini anglatadi.
Pedagogika fanlari tizimi turli adabiyotlarda turlicha tasniflari keltirilgan.
1.
Umumiy pedagogika - bu ta’limning asosiy qonuniyatlarini o'rganadigan, barcha turdagi
ta’lim muassasalarida o'quv jarayonining umumiy asoslarini ishlab chiqadigan asosiy fan. U quyidagi
bo'limlarni o'z ichiga oladi:
1)
pedagogik faoliyatga kirish (kasbiy pedagogik faoliyatning mohiyatini, uning muammolari,
vazifalari, xarakterli xususiyatlarini o'rganadi);
2)
pedagogikaning umumiy asoslari (talabalarning yosh xususiyatlaridan, pedagogik
qoidalar va tamoyillardan qat'i nazar, pedagogikaning kategorik apparati, pedagogik qonunlar va
asosiylarni o'rganadi);
3)
ta’lim nazariyasi (tarbiyaviy ish sohalarida maxsus tashkil etilgan ta’lim jarayonini
o'rganadi);
4)
didaktika (ta’lim-tarbiya jarayonini o'rganadi, asosan bilimlarni o'qitish va o'zlashtirish,
ko'nikma va malakalarni shakllantirish, shuningdek, turli xil o'quv mashg'ulotlarining ta’lim
imkoniyatlari);
5)
menejment nazariyasi.
2.
Yosh davrlar pedagogikasi turli yosh bosqichlarida inson tarbiyasining o'ziga xos
xususiyatlarini o'rganadi. Yosh xususiyatlariga qarab quyidagilar mavjud:
1)
perinatal pedagogika (yosh davrlar pedagogikasi, uning shakllanishi va rivojlanishi,
bolalarni tug'ilishidan oldin o'qitish va tarbiyalash qonuniyatlarini o'rganadigan bo'lim);
2)
yasli pedagogikasi (chaqaloqlarni tarbiyalash shartlarini o'rganadi);
3)
maktabgacha pedagogika (maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi, shaxsini
shakllantirish qonuniyatlarini o'rganadi. Maktabgacha pedagogika sohalariga maktabgacha ta’lim
didaktikasi, maktabgacha ta’lim nazariyasi va metodikasi, maktabgacha yoshdagi bolalarni
rivojlantirishning xalqaro standartlari, maktabgacha ta’lim va ta’lim sohasida mutaxassislarni kasbiy
tayyorlash nazariyasi va amaliyoti kiradi);
4)
maktab pedagogikasi (maktab yoshidagi bolalarni o'qitish va tarbiyalashning nazariy va
amaliy asoslari, tamoyillari, usullari, shakllari va vositalarini ishlab chiqadi. Maktab pedagogikasiga
quyidagilar kiradi: boshlang'ich maktab pedagogikasi, o'rta maktab yoshidagi pedagogika, katta
maktab yoshidagi pedagogika);
249
5)
kasb-hunar ta'limi pedagogikasi (malakali ishchilami tayyorlash qonuniyatlarini
o'rganadi);
6)
o'rta maxsus ta'lim pedagogikasi (maxsus ta’limning o'rta va yuqori darajalari chegarasida
kasbiy tayyorgarlik nazariyasi va amaliyotini ishlab chiqadi);
7)
oliy maktab pedagogikasi (kelajakdagi yuqori malakali mutaxassislarni o'qitish, tarbiyalash
va rivojlantirish qonuniyatlarini o'rganadi);
8)
androgogika (kattalami tarbiyalash, rivojlantirish va tarbiyalashning nazariy va amaliy
asoslarini ishlab chiqadi);
9)
uchinchi avlod pedagogikasi (pensiya yoshidagi odamlarni o'qitish, rivojlantirish,
tarbiyalash tizimini ishlab chiqadi).
3.
Maxsus pedagogika jismonan va aqlan rivojlanishida nuqsoni bor bolalar ta'lim-
tarbiyasining shakl va vositalari, tamoyillari, metodlari va vositalari, nazariy asoslarini ishlab chiqadi.
Maxsus pedagogika defektalogiya va korreksion pedagogika deb ham nomlash mumkin. Quyidagi
bo'limlardan iborat:
1)
surdopedagogika (kar-soqov bolalami tarbiyalash va o'qitishning nazariy va amaliy
asoslarini o'rganadi. U bir qator ilmiy fanlardan iborat: surdopedagogika nazariyasi,
surdopedagogika tarixi, labdan, yuzdan o'qish va talaffuzni o'rgatish metodikasi, akupediya va b.);
2)
tiflopedagogika (ko'zi ojiz bolalami tarbiyalash va o'qitishning nazariy va amaliy asoslarini
o'rganadi. Uning vazifalariga quyidagilar kiradi: ko'zi ojiz bolalami har tomonlama rivojlanishini
rivojlantirish, ularning to'liq yoki qisman ko'rish qobiliyatini yo'qotishlarini bartaraf etish, ulami
umumiy bilim, ko'nikma va malakalar bilan qurollantirish, jamoat hayotida va amaliy ishlarda
ishtirok yeetishga tayyorgarlik ko'rish);
3)
oligofrenopedagogika (aqli zaif bolalami tarbiyalash va o'qitish qoidalarini rivojlantiradi.
Uning mazmuni: bolalarda aqliy zaiflikning mohiyati haqidagi ta’limot, g'ayritabiiy bolaning
xususiyatlarini pedagogik va psixologik o'rganish usullari va vositalari; aqli zaif bolani o'qitish
nazariyasi);
4)
logopediya (nutqida nuqsoni bo'lgan bolalami tarbiyalash va o'qitish masalalarini
o'rganadi, nutq kamchiliklarining namoyon bo'lishi va tabiatini, nutqni rivojlantirishdagi
og'ishlaming sabablari va mexanizmlarini o'rganadi, ularni bartaraf etish tamoyillari va usullarini
ishlab chiqadi) [2].
4.
Kasbiy pedagogika - muayyan kasbiy faoliyat sohasiga yo'naltirilgan shaxsni tarbiyalash va
o'qitish tamoyillari, texnologiyalari, qoidalarni ishlab chiqadi, nazariy asoslashni amalga oshiradi.
Kasbiy sohaga qarab quyidagi bo'limlar ajratiladi:
1)
sanoat pedagogikasi (ishchilami tayyorlash, ularni yangi ishlab chiqarish vositalariga
yo'naltirish, ularning malakasini oshirish, yangi kasblarga qayta tayyorlash qonuniyatlarini
o'rganadi. Pedagogik bilimlarning ushbu sohasidagi rivojlanish zarurati ham moddiy, ham ma'naviy
ishlab chiqarishni rivojlantirishning obyektiv qonuniyatlari bilan belgilanadi. Ilm-fan institutlar,
markazlar, qayta tayyorlash kurslari va malaka oshirish tarmoqlarini nazariy asoslar va didaktik
vositalami ishlab chiqish bilan ta'minlaydi);
2)
harbiy pedagogika (barcha darajadagi harbiy xizmatchilarni tayyorlash va o'qitish
tamoyillari, usullari, shakllarini ishlab chiqadi, qoidalarni aniqlaydi, nazariy asoslaydi. Harbiy
pedagogika elementlari maktablar va oliy ta’lim tizimida mavjud);
3)
tibbiy pedagogika (sog'liqni saqlash muassasalarida tibbiyot xodimlarini tayyorlash va
o'qitish tamoyillari, usullari, shakllarini ishlab chiqadi, qoidalarni aniqlaydi).
£5) 250
Kasbiy pedagogikaning muhandislik va sport pedagogikasi kabi bo'limlari ham mavjud.
5.
Ijtimoiy pedagogika bolalarni ijtimoiylashtirish jarayonida ijtimoiy tarbiya va ijtimoiy
tarbiya qonuniyatlarini o'rganadi, bolalar va kattalarning maktabdan tashqari ta'lim sohasidagi
nazariy va amaliy ishlanmalarni o'z ichiga oladi.
6.
Davolash pedagogikasi zaif va kasal maktab o'quvchilari bo'lgan o'qituvchilarning o'quv
va tarbiyaviy faoliyati tizimini ishlab chiqadi. Bu tibbiy va pedagogik fanlarning integratsiyasi.
7.
Gender pedagogikasi bolalarga maktabda o'zlarini qulay his qilishlari va sotsializatsiya
muammolarini muvaffaqiyatli hal qilishga yordam beradigan yondashuvlar to'plamini o'rganadi,
ularning muhim tarkibiy qismi bolani o'g'il yoki qiz sifatida o'zini-o'zi aniqlashdir. Gender
pedagogikaning maqsadi gender stereotiplarining ta'sirini individual shaxsiy moyilliklarning
namoyon bo'lishi va rivojlanishi foydasiga tuzatishdan iborat
8.
Etnopedagogika xalq, etnik ta’limning qonuniyatlari va xususiyatlarini o'rganadi,
pedagogikaning usullari va manbalaridan foydalanadi, lekin shu bilan birga etnografik,
etnolingvistik, arxeologik, etnopsixologik va sotsiologik usullardan foydalanish dolzarbdir.
Etnopedagogikaning maqsadi ko'p millatli davlatga qo'shilish jarayonida ona tilini, o'ziga xos xalq
madaniyatini va etnik o'ziga xosligini yo'qotish xavfiga duch kelgan alohida etnik guruhlar
vakillarining ta'lim manfaatlarini hisobga olishdir.
9.
Oila pedagogikasi oilada bolalarni tarbiyalash qonuniyatlarini ishlab chiqadi.
10.
Qiyosiy pedagogika turli mamlakatlarda ta’lim tizimlari, o'xshashlik va farqlarni
taqqoslashni o'rganadi.
11.
Axloq tuzatish pedagogikasi qamoqda bo'lgan shaxslarni qayta tarbiyalash
amaliyotining nazariy asoslarini o'rganadi. Axloq tuzatish pedagogikasining yana bir nomi
penitensiar pedagogika yoki penitensiar muassasalar pedagogikasi mavjud. Ushbu fanning bolalar
va kattalar tarmoqlari mavjud.
12.
Turli fanlarni o'qitish metodikalari muayyan fanlarni o'qitishning o'ziga xos qoidalarini
o'z ichiga oladi, texnologik vositalarni to'playdi [2].
Amaliyotda pedagogika fanlar majmuini quyidagicha tasniflangan (1-jadvalga qarang) [1]:
1-jadval.
Pedagogika fanlar majmui
Pedagogika tarixi va
nazariyasi
Maxsus pedagogika
Yosh pedagogikasi
Uslubiyat
Pedagogika tarixi
Ijtimoiy pedagogika
Kasb-hunar ta’limi
pedagogikasi
Kasb-hunar ta’limi
uslubiyati
Umumiy pedagogika
Surdopedagogika
Oliy ta'lim pedagogikasi
Oliy ta’lim uslubiyati
Ta’lim falsafasi
Tiflopedagogika
Malaka oshirish
pedagogikasi
Malaka oshirish uslubiyati
Raqamli pedagogika /
Elektron pedagogika
Oligofrenopedagogika
Oila pedagogikasi
Maxsus ta’lim uslubiyati
Kiber pedagogika
Logopediya
Maktabgacha tarbiya
pedagogikasi
Umumiy ta’lim uslubiyati
Maktabgacha ta’lim
uslubiyati
251
Fanlar integratsiyasi jarayonida paydo bo'lgan pedagogikaning zamonaviy tarmoqlari:
"Pedagogik aksiologiya”, "Pedagogik akmeologiya", "Pedagogik riskologiya", “Pedagogik
kvalimetriya", "Neyro pedagogika", "Badiiy pedagogika", "Musiqiy pedagogika", "Teatr
pedagogikasi", "Muzey pedagogikasi", "Tibbiy pedagogika”, "Virtual pedagogika" [5; 33-b.],
"Pedagogika va ta'limning shakllanishi va rivojlanishi" va “Sohaviy pedagogika" (1-rasmga qarang)
[4].
Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligini ko'rib chiqib, quyidagilarni ta'kidlash
lozim:
pedagogik bilimlar tizimini biron bir fandan olish mumkin emas;
pedagogik nazariya va amaliy tavsiyalami ishlab chiqish uchun boshqa fanlardan ma'lumotlar
kerak;
bir xil ma'lumotlar turli maqsadlarga erishish uchun ishlatilishi mumkin;
pedagogika pedagogik jarayonni to'liq bilish va uni maqbul tashkil etishning turli usullarini
ishlab chiqish uchun boshqa fanlaming ma'lumotlarini qayta ishlaydi [3].
Aksariyat pedagogik muammolami o'rganish fanlararo yondashuvni, boshqa gumanitar
fanlarning ma’lumotlarini talab qiladi, ular birgalikda o'rganilayotgan obyekt haqida eng to'liq
bilimlarni beradi (2-rasmga qarang):
2-rasm. Pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi
Pedagogika fanining taraqqiyotiga ta’sir etuvchi ayrim jihatlar quyidagilardan iborat:
matematik-statistik, biopsixologik va gnoseologik-semasiologik fanlari natijalaridan keng
foydalanish asosida pedagogikaning boshqa insonshunoslik fanlari bilan mustahkam aloqalarini
o'matish va ilmiy bilimlaming integratsion jarayonini chuqurlashtirish;
dunyoni pedagogik anglashning nazariy-fundamental doirasini kengaytirish, ya'ni fanning
ilmiy maqomi va ijtimoiy funksiyasini saqlab qolish uchun nazariyadan amaliyotga tomon
harakatlanish kerak;
pedagogik fanlar taraqqiyotini ta'minlashda matematik-statistik va semantik- semasiologik
axborot manbalaridan tizimli foydalanish;
ijtimoiy xulq-atvor meyorlarini optimallashtirish, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish
mexanizmlarini boshqarishda pedagogik jarayonni axborotlashtirishga alohida e’tibor qaratish;
252
pedagogika o'z rivojining individual trayektoriyasini saqlab qolishi hamda boshqa
fanlarning tushuncha va kategoriyalaridan o'rinsiz foydalanish hisobiga uning tushunarsiz va
murakkablashuviga olib kelmaslik;
global planetar muammolarni hal etish uchun shaxslararo, millatlararo va davlatlararo
munosabatlarni insonparvarlashtirish va ahloqiy meyorlarning to'liq ta’minlanishiga doir ilmiy-
tadqiqotlarni amalga oshirish [5; 33-b.].
Xulosa qilib aytganda, pedagogika fanlarini rivojlanishi fanlararo aloqadorliklar natijasiga
bog'liq.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1.
Атоева H., Салаева M., Ҳасанов С. Умумий педагогика. Ўқув қўлланма. - Тошкент:
Фан ва технологиялар, 2013. - 860 б.
2.
1.4. Система педагогических наук (отрасли и разделы). Электрон ресурс: 1.4.
Система педагогических наук (отрасли и разделы) (studfile.net). Дата обращения:
18.09.2023.
3.
1.5. Связь педагогики с другими науками. Электрон ресурс: 1.5. Связь
педагогики с другими науками fstudfile.net). Дата обращения: 18.09.2023.
4.
Отрасли педагогики: характеристики. Электронный ресурс: Отрасли педагогики:
характеристики и методы обучения. Дата обращения: 18.09.2023.
5.
"Педагогиканинг тараққиёт тенденциялари ва инновациялари” модули бўйича
ўқув-услубий мажмуа. - Тошкент, 2017. - 295 б.
JADID MA’RIFATPARVARI AVLONIYIJODIY MEROSI
Mirzayeva F.O., TDPU dotsenti Darobov R.R.,
TDPU talabasi, O'zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqola ma’naviy-ma’rifiy tarbiya g'oyasining targ'ibotchisi, jadid
ma’rifatparvari Abulia Avloniyning ilm ma’rifat yo'lida olib borgan ilmiy-ijodiy faoliyati yoritilgan.
Kalit so'zlar:
adib, ma’rifat, madaniyat, maktab, ta'lim, tarbiya, teatr, pedogog, san’at, xalq.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning "Ma’rifatparvar jadidchilik
harakati namoyandalarini mukofotlash to‘g‘risida"gi farmoniga binoan, Vatanimiz tarixining
g'oyat murakkab davrida - XX asr boshlarida o'zining ma'rifatparvarlik faoliyati va fidokorona
xizmatlari bilan milliy ta'lim-tarbiya tizimini yaratish hamda yurtimiz istiqloli, xalqimizning
ozodligi va erkinligi, kelajak avlodlarning obod va farovon hayotini ta’minlashga qo'shgan beqiyos
hissasini inobatga olib, o'zbek xalqining san'ati va adabiyoti hamda milliy madaniyatini, xalq
ta'limi ishlarini yo'lga qo'yishda katta xizmatlar qilib kelgan ma’rifatparvar adib, pedagog, jamoat
arbobi Abdulla Avloniy «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan mukofotlandi.
Abdulla Avloniy o'zbek ziyolilari ichida birinchilardan bo'lib, o'zbek xalq teatrini
professional teatrga aylantirish uchun 1913 yilda «Turon» nomi bilan teatr truppasini tashkil
qiladi. Biroq bu truppaning professonal teatrga aylanishi uchun katta to'siqlar bor edi. Bu
to'siqlarning asosi Chor hukumati edi, nima uchun chor hukumati bunga qarshilik qilganini
barchamiz juda yahshi bilamiz, ammo adibning vatanparvarligi o'z faoliyatida muhabbati oldida,
bu cheklovlar hech ham to'siq bo'la olmadi.
