Ill
Kasb-hunar ta'limi №8, 2023
“PEDAGOGIKA” FANI KATEGORIYALARINING O'ZIGA
XOS XUSUSIYATLARI
N.J.ISAKULOVA
O'zDJTU professori, ped. fan. dok.
Annotatsiya.
Mazkur maqolada “Pedagogika” fani kategoriyalarining o'ziga xos xususiyatlari tahlil
etilgan. Kategoriya, tushuncha va terminlaming
izohi o’rganilgan. Pedagogika kategegoriyalari tasnifi
keltirilgan. Pedagogika kategoriyalari nazariy kategoriyalar, empirik kategoriyalar, tarixiy kategoriyalar,
fanlararo kategoriyalar, integrativ kategoriyalar, sohalararo kategoriyalar, umumiste’moldagi kategoriyalarga
ajratilgan.
Kalit so‘zlar:
kategoriya, tushuncha, termin, nazariy kategoriyalar, empirik kategoriyalar, tarixiy
kategoriyalar, fanlararo kategoriyalar, integrativ kategoriyalar, sohalararo kategoriyalar, umumiste’moldagi
kategoriyalar.
Kirish (Introduction). Hozirgi vaqtda
“pedagogika” tushunchasi pedagogik fanlaming
butun tizimini anglatadi. Pedagogika fanlarida
kategoriyalar asosiy o'rin egallaydi. Bunda biz
pedagogika fani kategoriyalarini tahlil qilishimiz
uchun awalom bor kategoriya tushunchasini
aniqlab olamiz.
Kategoriya
-
yunoncha
kategoriya
“ko‘rsatma”, “dalil”, “tushuncha” degan
ma’nolami anglatib, pedagogikada pedagogik
jarayonlar xususiyatlari, mazmun-mohiyatini,
shaxs va jamiyat, shaxs va guruh, shaxs va jamoa
o‘rtasidagi, ta’lim va tarbiya, ma’naviy-axloqiy,
estetik, iqtisodiy- ekologik va h. munosabatlami
aks ettiruvchi asosiy tushunchadir. Kategoriyalar
bilish jarayonlarining tarixiy rivojlanishi va
jamiyat tajribasi asosida paydo bo‘ldi.
Kategoriyalar orqali inson borliqni, tevarak-
atrofhi, ijtimoiy hayotda sodir bo‘layotgan
voqea-hodisalami o‘rganadi [2; 27-b.].
Мавзуга
оид
адабиётлар
тахдили
(Literature rewiew). X.Ibraimov, M.Quronovlar
pedagogika-insonshunoslikfani bo‘ lib, jamiyat
va shaxs munosabatlarini tizimlashtiradigan
tarbiya va ta’lim muammolarini o‘rganadi. Unda
hozirgi zamon fani va metodologiyasining
quyidagi umumiy masalalari yoritiladi:
fan tarixi va taraqqiyoti;
fan haqidagi asosiy konsepsiyalar;
hozirgi zamon fanidagi asosiy dolzarb
muammolar [2; 27-b.].
A.Asqarov, Z.Axrorova, E.Ro‘zimatov,
Sh.Sadikova,' U.Sodikovlar hammualliflikda
yaratilgan “Umumiy pedagogika” fani bo‘yicha
O‘UMda pedagogika — ta’lim va tarbiya
jarayonini yaxlitlikda o‘rganadigan fan sohasi
sifatida o‘rganilgan. Pedagogika fani shaxsni
rivojlantirishning ikki muhim jihati - uni o‘qitish
va tarbiyalashga asosiy e’tibomi qaratganligi
bois didaktika (ta’lim nazariyasi) va tarbiya
nazariyasi fanning muhim tarkibiy qismlari
hisoblanadi. Pedagogika fanining obyekti - yaxlit
pedagogik
jarayon.
Pedagogika
fanining
predmeti - ta’lim-tarbiya jarayoni, mazmuni,
qonuniyatlari, tamoyillari, shakl, metod va
vositalari tashkil etadi [1; 21-22-b.].
O‘zbek tilining izohli lug‘atida kategoriya
(yun. kategoriya - ayblash, ta’na qilish) quyidagi
ma’nolami bildiradi:
1.
Moddiy
dunyodagi
narsa
va
hodisalaming eng muhim xususiyatlari va
aloqalarini ifodalovchi umumiy tushuncha.
Masalan, zamon kategoriyasi, sababiyat
Kasb-hunar ta'limi №8, 2023
kategoriyasi.
2.
Muayyan belgilaming umumiy ligi bilan
birlashgan narsa, hodisa, shaxslar turi, turkumi,
guruhi, daraja.
3.
Ilmiy terminologiyada: predmet turlarini
yoki ulaming umumiy belgilarini bildiuvchi
tushuncha [6; 332-b.].
Falsafa qomusiy lug‘atida kategoriyalar
(yun. kategoriya - belgi, izohlash) — falsafiy
tafakkur uchun nihoyatda muhim, olamdagi
o‘zgarish, rivojlanish, aloqadorlik va uzviy
bog‘liqlikka xos umumiy jihatlaming in’ikosi;
narsa
va
hodisalaming
o‘ziga
xosligi,
o‘xshashligi va farqlarini, barqarorligi va
o‘zgarishini anglatuvchi, bilishning asosini
tashkil etuvchi eng umumiy tushunchalar.
Ma’lumki, har bir fan ikkinchi fandan o‘zining
tadqiqot
obyektining
xususiyatiga,
unda
ishlatilayotgan tizimining o‘ziga xosligiga qarab
farqlanadi. Tushunchalar tizimi esa har bir
fanning shakllanishi va taraqqiyot bosqichlarini
ko‘rsatadi [5; 193-b.].
Ilmiy kategoriyalar - bu ilmiy tafakkuming
shakllari va tashkiliy tamoyillarini ifodalovchi
eng umumiy, fundamental tushunchalar. Ilmiy
kategoriyalar tizimi yoki kategorik tuzilish - bu
ilmiy fikrlashning asosiy tushunchalari tarmog‘i,
ulaming barqaror konfiguratsiyasi va o‘zaro
bog‘liqligi, unda ba’zi elementlaming o‘zgarishi
boshqalaming o‘zgarishiga olib keladi [3].
Yuqorida
qayd
etilgan
ta’riflardan
ma’lumki, kategoriya tushuncha, termin deb
olingan. Tushunchaning ma’nosi o‘zbek tilining
izohli lug‘atida quyidagicha o'z ifodasini topgan:
1.
Narsa
va
hodisalaming
mantiqan
ajratilgan
muhim
belgilarini,
aloqa
va
munosabatlarini umumlashtirib aks ettiruvchi
umumiy tasawur; tafakkur shakli. Masalan, so‘z
turkumlari haqida tushuncha, materiya haqida
tushuncha, qo‘shimcha qiymat tushunchasi.
2.
Umuman, narsalar, hodisalar haqidagi
tasawur, tushunish. Masalan, qishloqqa yangi
zamonning yangi odamlari kelar va .. yangi nom,
yangi tushuncha olib keladilar (P.Tursun,
O‘qituvchi).
3.
Onglilik darajasi, ong. Masalan, siyosiy
tushuncha.
4.
Insonning bilim va tasawurlari darajasi;
saviya. Masalan, tushunchasi past odam [7].
Termin (lot. terminus - chek, chegara) fan,
texnika, kasb-hunaming biror sohasiga xos
muayyan bir tushunchaning aniq va barqaror
ifodasi bolgan so‘z yoki so‘z birikmasi; atama.
Masalan,
botanika
terminlari,
zargarlik
terminlari va b. [7; 222-b.].
Demak,
kategoriya
fanda
narsa
va
hodisalaming
eng
muhim
xususiyatlari
o‘rganadi, tushuncha — narsa va hodisalaming
mantiqan ajratilgan muhim belgilarini tahlil
qiladi, termin esa — kasb-hunaming biror
sohasiga xos muayyan bir tushunchaning aniq
ifodasi tushuniladi.
Тадқиқот
методологияси
(Research
Methodology).
Asosiy
pedagogika
kategoriyalariga quyidagilar kiradi: ta’lim,
o‘qitish, tarbiyalash, rivojlanish, sotsializatsiya,
pedagogik tizim, o‘quv jarayoni, pedagogik
faoliyat, pedagogik o‘zaro ta’sir, pedagogik
vazifa, ta’lim texnologiyasi (1-rasmga qarang)
[4].
Shuningdek,
pedagogikaning
asosiy
kategoriyalariga
tarbiya,
bilim,
ko'nikma,
malaka, ma’himot, mahorat, shaxs, rivojlanish,
pedagogik faoliyat, pedagogik jarayon, bilish,
o'rgatish, ta’lim-tarbiya metodlari, prinsiplari va
boshqalar ham kiradi (2-rasmga qarang).
Таҳлил ва натижалар (Analysis and
results).
Pedagogika
kategoriyalarini
quyidagicha tasniflaymiz:
nazariy kategoriyalari;
empirik kategoriyalari;
tarixiy kategoriyalar;
fanlararo kategoriyalar;
HIE
Kasb-hunar ta'limi №8, 2023
oqitish
tarbiyalash
rivojlanish
sotsializatsiya
pedagogic tizim
o‘quv jarayoni
pedagogic faoliyat
pedagogic o'zaro ta sk
pedagogic vaztfa
ta’lim texnologiyasi
1-rasm. Pedagogika kategoriyalari
TARBIYA - o‘sib kelayotgan avlodda
hosil qiEngan bffimlar asosida aqEy
kamolot - dunyoqarashni, insoniy
e’bqod, bur ch va mas’uhyatni,
jamiyatinuz kishilariga xos bo‘lgan
axloqiy faziladanii yaratishdagi
maqsadni ifodalaydi
BILIM - btr butunhkni tashkil qiluvchi
qismlar orasidagi. ulaming ichid
addiyatlaridan kehb chiqqan
bog'hqbkdn
KO‘NIKMA -malakanmg tarldbiy qisnu
bo "Kb, harakatning ayrim qismlarini
nihoyatda tez, aniq va maqsac^a
muvofiq ravishda baprihsh qobihyatini
ifodalaydi va ko‘p marotaba
talcrorlanadtgMn mashqlar natijasida
yuzaga keladigan harakatiar
yigindisidir
MALAKA - bilim va ko'nikmani
istalgan joyda qo'llay olishdir
MATAJMOT -ta’hm-tarbtya nanjasida
ohngan va tiztmlashhnlgan bilim, hosil
qihngan konikma va malakalar hamda
shakllangan dunyoqarashlar majmuidrr
MAHORAT - turh malakalardan
ishonchli, ijodiy foydalamsh hamda
kasbiy malakalar nvojlanishmmg yuqon
darajasi va kasbiy ta limning mutlaq
maqsadidir
ShAXS-jamryat a zosi sifabda o‘z o‘zmi
anglash va tafakkur faokyatming
obyekbvhgi, muloqotda biologik,
ijtimoty muhit hamda maqsadh tarbiya
natijasida shakflanadi
PEDAGOGIK MUHIT - tahm-tarbiya
maqsadlanga muvofiq ravishda tuzilgan
shaxslararo munosabatlar majmuasi
FAOLIYAT - btror shaxsiy, guruhiy,
milliy yoki umuminsomy ehtiyojlarga
javbb beruvciu maqsad san
yo‘nalurilgan harakat
2-rasm. Pedagogika kategoriyalari
integrativ kategoriyalar;
sohalararo kategoriyalar;
umumiste’moldagi kategoriyalar.
Nazariy kategoriyalarga shaxs, faoliyat,
pedagogik muhit, pedagogik tizimlar kiradi.
Empirik kategoriyalar bilim, ko‘nikma, malaka,
tarbiyalash, rivojlanish, ijtimoiylashuv, ta’lim
texnologiyasidan iborat. Tarixiy kategoriyalarga
usuli savtiya, muallim, dorilfimun, tolibi ihn,
falakiyot kabilami kiritish mumkin. Fanlararo
kategoriyalar ta’lim (“Falsafa”, “Pedagogika”,
“Psixologiya”, “Tarix”), shaxs (“Falsafa”,
“Pedagogika”,
“Psixologiya”), faoliyat
(“Pedagogika”,
“Psixologiya”),
o‘qitish
(“Pedagogika”, “Psixologiya”, “Metodika”) va
boshqalar hisoblanadi. Integrativ kategoriyalar -
bu pedagogika turkum fanlari hamda modullari
kategoriyalaridir. Masalan, ta’lim, tarbiya, shaxs,
о‘yin, o‘qitishkabi kategoriyalari “Pedagogika
nazariyasi va tarixi”, “Umumiy pedagogika”,
“Bolalarpedagogikasi”, “Maxsus pedagogika”
va boshqa pedagogika fanlarida mavjud.
Sohalararo kategoriyalar o‘z nomi bilan aniqlab
turibdi, turli sohalarda qo‘llanilib kelayotgan
96
III
Kasb-hunar ta’limi №8, 2023
kategoriyalar tushuniladi. Masalan, ma’lumot,
mahorat, faoliyat kategoriyalari - tibbiyot,
texnika,
san’at
sohalarida
qo‘llaniladi.
Umumiste’moldagi kategoriyalar - kundalik
hayotimizda ishlatilib kelayotgan pedagogik
kategoriyalami
ifodalaydi.
Ya’ni,
bilim,
o‘qitishо
4
quv jarayoni, tarbiya, ta’lim kabilar.
Pedagogika turkum fanlarining rivojlanishi,
tarmoqlarining orttisha natijasida kategoriyalar
ham shakllanishi kuzatiladi. Ular quyidagicha
shakllanadi:
birkategoriyadanboshqakategoriyalarining
mazmunan shakllanishi;
o
4
zlashtirma kategoriyalar;
so‘z birikmali kategoriyalar.
Bir
kategoriyadan
boshqa
kategoriyalarining mazmunan shakllanishiga
quyidagi misollami keltiramiz:
shaxs kategoriyasidan o
4
quvchi, o
4
qituvchi,
talaba,
jamiyat
a’zosi,
fiiqaro,
rahbar,
tarbiyalanuvchi, ta’lim oluvchi, ijtimoiy xodim
va b.;
mahorat
kategoriyasidan
pedagogik
mahorat, kasbiy mahorat va b.;
faoliyat kategoriyasidan pedagogik faoliyat,
o‘yin faoliyati, o
4
qish faoliyati, mehnat faoliyati,
ijodiy faoliyat, amaliy faoliyat va b.;
muhit kategoriyasidan pedagogik muhit,
ijtimoiy muhit, tabiiy muhit, o
4
quvchilar muhiti,
o‘qituvchilar muhiti va b.
O
4
zlashtirma kategoriyalar innovatsiya,
modemizatsiya, ta’lim menejmenti, kreativlik,
kompetensiya, sotsium, blended learning, case
study, вебинар дарслар, модератор, тьютор,
супервайзер, фасилитация, ассесмент тех-
нологиялари kabilar inobatga olingan.
So
4
z birikmali kategoriyalarga o‘quv
jarayoni,
pedagogik
faoliyat,
ta’lim
texnologiyasi, pedagogik texnologiyalar, ta’lim
menejmenti, pedagogik mahorat, kasbiy bilim,
pedagogik tizim, pedagogik vazifa, ta’lim
tamoyillari, tarbiya tamoyillari, ta’lim shakllari,
tarbiya turlari va boshqalar kiritiladi.
О
4
quv adabiyotlari tahlili asosida har bir
fanning kategoriyalar! umumiy xususiyat bilan
birga
xususiy
xususiyatni
anglatadi.
Pedagogikada ham kategoriyalaming umumiy va
xususiy xususiyatlari mavjud. Masalan, ta’lim
kategoriyasini ко'rib chiqamiz (1 -jadvalga
qarang).
Kategoriyaning umumiy
xususiyatlari
Fan / soba
Kategoriyaning xususiy
xususiyatlari
TA’LIM -
maxsus tayyorlangan
kishilar rahbarligida o‘tkaziladi-
garu o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma
va malakalar bilan qurollantiradi-
gan, bilim, qobiliyatlarini o
4
stira-
digan,
ulaming
dunyoqarashini
tarkib toptiradigan jarayondir
Surdopedagogika
TA’LIM -
kar yoki zaif
eshituvchi
bolalarning
rivojlanish
xususiyatlarini
o‘rganib, maxsus o‘quv-tarbiya
jarayoni tuzilishining asoslarini,
maxsus
о
4
quv- tarbiya
muassasalarini tashkil etish tartib-
koidalarini ishlab chiqadi
Oligofrenopedago gika
TA’LIM
- aqliy zaif bolalarni
o'qitish
masalalarini
ishlab
chiqadi
Tiflopedagogika
TA’LIM -
ko
4
r va zaif ko
4
ruvchi
bolalarni
o
4
qitish,
tarbiyalash
hamda
ularni
mehnatga
tayyorlash
masalalarini ishlab chiqadi
1-jadval.
“TA’LIM” kategoriyasining umumiy va xususiy xususiyatlari
II
97
Kasb-hunar ta'limi №8, 2023
«Umumiy pedagogika» fani quyidagi modullari bo'yicha kategotiyalami tahlil qilamiz (2-
jadvalga qarang).
2-jadvaL
«Umumiy pedagogika» modullari kategotiyalari
Modul
Modul nomlari
Modul kategoriyalari
1-modul
Umumiy pedagogika - ta’lim- tarbiya
nazariyasi
pedagogika, pedagogika tarmoqlari, bilim, ko‘nikma,
malaka, pedagogik tizim, ihniy- pedagogik tadqiqot
metodlari, ta’lim tizimi, modemizatsiya, pedagog
xodim, ta’lim menejmenti
2-modul
Tarbiya nazariyasi
tarbiya, tarbiya jarayoni, tarbiya turlari, tarbiya
metodlari, tarbiya maqsadi, tarbiya tamoyillari
3-modul
Ta’lim nazariyasi
ta’lim, ta’lim jarayoni, bilim oBsh, dars, o‘quv fani,
ta’lim tamoyillari, ta’lim turlari, ta’lim shakli. ta’lim
metodlari
4-modul
Ijtimoiy pedagogika amaliy faoliyat
sohasi
ijtimoiy reabilitatsiya, ijtimoiy adaptasiya, sotsium,
ijtimoiy himoya qilish, yetim bola, jismoniy nuqson,
aqliy nuqson, ruhiy nuqson
5-modul
Pedagogik korreksiya
pedagogik diagnostika, tarkibiy diagnostika, tuzilmaviy
diagnostika,
tizimli
diagnostika,
korreksiya,
kompensatsiya, oilaviy tarbiya, reabiHtasiya, inklyuziv
ta’lim, atohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar
6-modul
Deviatsiya konsepsiyasi
deviatsiya,
reabilitatsiya,
ijtimoiy
reabilitatsiya,
zamonaviy profilaktika, shaxsiy profilaktika, iamoat
profilaktika, tibbiy profilaktika
7-modul
Pedagogik kasbiy kompetentlik va
pedagogik mahorat
pedagogik mahorat, kasbiy bilim, pedagogik tram,
pedagogik vazifa. kompetensiya
8-modul
Ta’lim innovatsiyalari
novatsiya, innovatsiya, ta’lim texnologiyasi, pedagogik
texnologiyalar, zamonaviy ta’lim, irmovatsion ta’lim,
interfaol ta’lim, an’anaviy ta’lim, pedagogik texnologiya
tamoyillari, irmovatsion laoliyat
9-modul
Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim
texnobgiyalari
irmovatsion ta’lim, hamkorlik ta’limi, interfaol ta’lim,
masolaviy ta’lim, muammoli ta’lim, toyiha ta’limi,
kompyuter
ta’limi,
rivojlantiruvchi ta’lim, tabaqalashtirilgan ta’lim, modul
ta’limi, individual ta’lim, mustaqil ta’lim, dasturiy
ta’lim, o‘yin texnotogiyalari
10-modul Kreativ fikrlash pedagogikasi
kreativlik, ijodiy yo‘nalganlik, eruditsiya, refleksiya,
tabaqalashtirish, davrlashtirish, kreativ sifet
11-modul I^‘or xorijiy tajribahr
модулли кредит тизими, blended learning, case study,
вебинар дарслари, эвристик методлар, маҳорат
дарслари, масофали ўқитиш, модератор, тьютор,
супервайзер,
фасилитация,
ассесмент
технологиялари, PIRLS, TIMSS, PISA, TALIS
Kasb-hunar ta'limi №8, 2023
Foydalanilgan Adabiyotlar:
<XXX)OOOOOOOOO(XXXXXX)OOOOOO(X>
1.
Асқаров А., Ахророва 3., Рўзиматов Э., Садикова Ш., Содиков У. “Умумий педагогика” фани
бўйича ЎУМ. - Тошкент, 2018. - 374 б.
2.
Ибраимов X., Қуронов М. Умумий педагогика. Дарслик. - Т: Саҳҳоф, 2023. - 416 б. - Б. 27.
3.
Природа научных категорий. Электронный ресурс: Читать онлайн «Философия науки. Учебное
пособие», Ирина Петровна Никитина - Литрес, страница 2 (litres.ru)
4.
Тема 2. Категориальный аппарат педагогики. Электронный ресурс: Тема 2. Категориальный
аппарат педагогики (studfile.net).
5.
Фалсафа қомусий луғат. - Тошкент: Шарц, 2004.
- 492
б. - Б. 193.
6.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 80 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. К. - Тошкент: Ўзбеки- стон
миллий энциклопедияси. - 479 б. - Б. 332.
7.
Ўзбек тилининг изоҳпи луғати. 80 дан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси. Т. - Тошкент: Ўзбеки- стон
миллий энциклопедияси. - 321 б. - Б. 222.
Хулоса ва таклифлар (Conclusion /
Recommendations). Xulosa qilib aytganda,
pedagogika fanining kategoriyalarini o‘rganish
fanning muhim xususiyatlari va aloqalarini
ifodalashga imkon beradi. O'quv jarayonida
quyidagi takliflarga e’tibor berish lozim:
pedagogika kategoriyalarining mazmun-
mohiyatini anglash;
pedagogika
kategoriyalari
tasniflaridan
foydalanish;
yangi pedagogika kategoriyalarini topish va
yaratish.
98
