137
ИНГ ЛИЗ ТИЛИ ДАРСЛАРИДА НУТҚИЙ МУЛОҚОТ
ВАЗИЯТ ЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ ХУСУСИЯТЛАРИ
Н
.
Ж. И
с а ку л о в а
,
УзДЖТУ, Педагогика ва
психология кафедраси,
педагогика фанлари
доктора, профессор
Вазият, шунингдек, моддий тақдим этиш учун бир йўл сифатида
ҳаракат килади. Такдимот нутқдаги нутк намунасининг ишлашини
намойиш қилишдир. Виз ўргана бошлаганимизда, айтайлик, келаси
замон ва шу тарзда шаклланадиган шакл бўлиб, мисоллар келтиришдан
бошласак, грамматик ҳодисанинг структур томонини ихтиёрий ёки
ноилож илғаб оламиз. Мулоқот учун функционал томон бирламчи бўлиб,
у фацат бир вазиятда намоён бўлиши мумкин. Бу, айниқса, мураккаб
вазиятли шартлилик ёки она тилидан бошқа вазиятли шартлилик билан
грамматик моделлар учун тўғри келади. Вазиятли тақдимотда талаба
дарҳол натижа образини кўради ва энг асосийси нутк образидан
фойдаланиш эканлигини англайди. Вазиятдан ташкарида айтиладиган
ёки идрок килинадиган нутқ бирликлари хотирада колмайди, чунки улар
инсон учун аҳамиятли
эмас. Агар улар боснлса хам. улар
кам
ишлатилади, чунки улар вазият
билан белгиланмаган бўлса. улар
ўтказиш кобилиятини йўқотади:
талаба билади. лскпн улардан
фойдалана олмайди.
Агар
психологларпипг бирор
ходиса билан биринчи марта
учрашишга ахамият берганликларини эсласак, таассуротнинг асоси
яратилганда, материални ситуацион тақдим этишнинг алоҳида аҳамияти
аён бўлади. Вазият кўникмаларни шакллантириш шарти вазифасини
бажаради.
Кўникмага
мослашувчанлик
шакллангандан
кейин
берилмайди, у махсус шароит туфайли шаклланиш жараёнида
ривожлантирилади. Энг муҳими-вазият. Зеро, прагматизм фақат
кўникмаларни ривожлантириш учун эмас, балки кўникмаларни
ривожлантириш учун ҳам зарур бўлган коммуникатив методнинг энг
муҳим хусусияти. Нутқий фаолият малакаларни кўчиришга асосланади,
чунки мулокотнинг чексиз ўзгарувчан шарт-шароитлари ҳар гал
сўзловчи олдига янги вазифаларни
қўяди. Қобилиятнинг
асоси сифатида
нутқ қобилиятлари потенциал
ўтказилса ва шунинг
учун нутк
кобилиятлари жуда динамик бўлса,
улар билан
курашишингиз мумкин.
Нутк малакаларининг вазиятли мослашувчанлигини шакллантириш
шарти нутқий вазиятларни такозо этади. Улар вазиятликни йўқотмасдан
(одатда ўқув машкларига хос бўлгани каби)
138
автоматлаштиришга (фойдаланишнинг мунтазамлиги, намунали хулқи)
мос махсус шароитларда муайян нутқ бирлиги ёки нутқ намунасидан
фойдаланиш учун барча шарт-шароитларни яратади.
Вазият малакани ривожлантиришнинг шартидир. Эҳтиёж, айтиш,
кимдир вазиятни ютуклар ишонтириш. Сирасини айтганда, бирор-бир
ҳолат табиий равишда вазият ташқаридан белгиланмай, суҳбатдошлар
иштирок этаётгаи ҳодисаларнинг оқибати ёки олди-бердилари
бўлгандагииа юзага келиши мумкин. Бу холатнинг барча фаолият билан
боғлиқлиги қанчалик кенг ва чу кур бўлса, мотив яратиш шунчалик осой
бўлади:онгнинг субстанцияси-инсон фаолияти. Фаолиятнинг жуда яхши
контекстини махсус фильмлар ўрнатиши мумкин. Булар мазмунан
қизикарли (муаммо), ориентацияда коммуникатив (алоқа соҳасини
ҳисобга олган ҳолда) ва натурада услубий бўлган тадбирли фильмлар
бўлиши керак. Бу фильм ҳар бир даре цикли олдидан намойиш этилади
ва талабаларни мунтазам тадбирлар муҳити билан таништиради, шу
асосида ўқитувчи синфда вазиятлар яратади.
Барча ўқиш материали нутк ўргатиш воситаси сифатида (нуткни
ривожлантириш учун ишлатиладиган матнлар, сўзларни ва нутқ
намуналарини ўрганиш учун микротеклар) хам фильм воқеаларига
асосланади, лекин уларли кенгайтиради ва ривожлантиради. Ҳатто
кўпгина
ўқув
машқларининг
мазмуни
нутқ
малакаларини
ривожлантириш босқичидаги машқларни эмас, балки вазиятли
шартланган бўлиши мумкин эди. Фаолият субектини жорий этиш
вазиятларни индивидуаллаштиришнинг асосий шарти ҳисобланади.
Нутқ малакаларини ривожлантириш шарти сифатида вазиятнинг
аҳамияти нимада? Агар сиз нутқ механизмларини қабул қилсангиз,
вазият уларнинг ҳар қандай ривожланишига ҳисса қўшади: дискурсив
равишда механизми (фақат ҳисоб алоқалари спикернинг стратегияси ва
тактикасини ишлаб чиқишда), қўрғошин механизми (сухбатдошнинг
реакцияларини ҳисобга олиш хисси пайдо бўлади), танлаш механизми
(нутқ муаммолари ва улар ўртасидаги муносабатлар кўплиги лексик
бирликлар автоматик контекстуал чакирувини яхшилайди).
Факат муносабатлар тизимлари сифатида вазиятларда самарали
маҳорат энг мухим фазилатларини кўплаб ривожлантириш мумкин.
Мақсадга мувофиқлик, масалан, нутк фикрлаш вазифасининг
мавжудлиги туфайли ривожланади; ҳар сафар янги маҳсулотни яратиш
зарурати туфайли ҳосилдорлик; вазиятнинг ҳар қандай қўллаб-
қувватловларга эмас, балки ички кўриниши, хотираси,
139
фикрлашига таянишга ўргатадиган ташқи эмас, балки идеал, субъектив,
“ички” ҳодиса эканлиги туфайли мустақиллик. Бу ҳам оғзаки, ҳам
тасвирий кўмакчиларни нутқ малакаларини ривожлантиришдан
бутунлай четлаштириш керак дегани эмас.
Биз малакани ривожлантириш йўлидаги талабанинг мустақиллигини
ошириш кераклиги ҳакида гапирамиз. Оғзаки чет тили нутқига
ўргатишда табиий мулоқот вазиятларини яратиш осон эмас. Уқув
муҳитида ўз-ўзидан пайдо бўладиган мулоқот вазиятлари, биринчидан,
тор мазмундаги вазифага эга бўлса, иккинчидан, улар ўз она тилида
амалга ошиши эҳтимолдан холи эмас. Биринчи ҳолат таълим жараёнидан
ташкарига чиқадиган мазмунни вазиятга киритиш зарурлигини ўз ичига
олади. Иккинчи ҳолат қисман ўқувчининг мулоқот воситаси сифатида
эмас, балки чет тилини ўрганиш объекта деб ҳисоблашга мойиллиги
билан боғлиқ. Чет тйлини ўрганишда у доимо таълим вазифалари билан
шуғулланади, шунинг учун тилнинг ўзи таълим жараёни билан, яъни
табиий алоканинг тескариси бўлиши билан боғлиқ. Шунингдек, у ўз
ўқитувчисини ўз олдига тарбиявий вазифаларни қўядиган ва уларнинг
бажарилишини назорат қиладиган шахе сифатида кўради. Бу тўсиқни
енгиш учун ўкитувчи ўргатаётган одамдан гапираётган одамга
айлантириш қобилиятига эта бўлиши керак.
Уқиш жараёнида талаба хатолардан қўрқиб, тарант ҳолат ҳосил
қилади. Энг муҳими, уни тузатиш. Мулоқот тренинги бу борада муайян
талабларни келтириб чикаради, улар ҳар қандай тегиниш ва қичқиришга
мос келмайди,нутк орқали хатоларни тузатиш тамойили, худди қайта
сўраш ва хушмуомалалик билан алока жараёнини бузмасдан, тўғри
вариантни таклиф килиш каби. Мулоқот технологияси ўкитувчи учун
жуда муҳимдир, чунки бу кўникмага era бўлмасдан туриб мулоқотга
ўргатиш мумкин эмас. Мулокот жараёни дарснинг дастлабки
дақиқаларидан бошланиши керак. Дарснинг бошланиш вазифаси
ўқувчиларни чет тили билан мулоқот муҳити билан таништириш, нутқ
органларини қайта қуриш ва мияни керакли режимда ишлашдан иборат.
Бунинг учун нутқ зарядидан фойдаланилади. Кўпчилик ўқитувчилар
аргомент билан даре бошлайдилар, лекин кўпинча алока ўрнатишда
тўсиққа айланади. Кундан-кунга такрорланиб келаётган иборалар ва
ҳоказо жавобларни ёд олган, мулокот намунаси сифатида хизмат қила
олмайди. Баъзи ўқитувчилар “сухбатлар \ар хил” вакт исроф ҳожат йўк,
деб ишонаман, улар холда билан бошланади: “шундай, тайёр бўлсин.
Ҳамма тинглаяптамп?”. Бу билан нуткий алоқанн йўлга қўйиш
140
мумкин эмас. Бунинг эса унчалик қийин эмас: сўнгги воқеалар ёки
талабалар муаммоларига дойр саволлар, ўқитувчининг ўзига дойр бир
неча таклифлар, суҳбатдош баёнотда самимийлик сезса, унга муносабат
билдиради.
Шундай қилиб, мулоқотда алоқа мавжуд. Агар сиз бунга ҳаракат
қилмасангиз, таълим муҳитида мулокотнинг табиий ҳолати юзага
келиши мумкин. Лекин баъзан уии яратиш кийин, чунки ўқувчилар
ҳаётидан воқеа-ҳодисаларта камдан-кам ҳолларда таяниш мумкин. Сиз
воқеликнинг айрим сегментлари шаклида, оғзаки ёки график тарзда қайд
этилган ҳолатни, яъни раем кўринишида киритишингиз мумкин, матнлар
ёки чизмалар шаклида. Бундай матннинг мазмуни, ҳажмидан қатъий
назар, маълум бир ҳикоя атрофида ривожланиши керак. Барча мазмун
оғзаки ифодаланмайди, унинг айримлари фақат назарда тутилади. Агар
талаба магнии тушунса, бу назарда тутилган қисмлар улар томонидан
осонгина қайта яратилади. Кўпинча, назарда тутилган қисмлар матн
мазмунини якуний лойиҳалашда муҳим роль ўйнайди. Бу хусусиятдан
нутқий вазиятларни яратишда муваффақиятли фойдаланиш мумкин. Бу
умумдавлат техникасидир (отлашган матн богланишлари асосида
мулокот вазиятларини яратиш) ва у факат матн шу максадда тайёрланган
ҳоллардагина ишлатилиши мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Методика навыка говорения на английском языке.
Электронный
ресурс:
http://letopisi.org/1пбех.рйр/Методика навыка говорсния на английск ом
языке. Дата обращения: 13.04.2021
2.
Абдуллаева М.А. Коммуникативная методика обучения
иноязычной грамматике на начальном этапе языкового факультета (на
мат. Present continuous, Present perfect английского языка): Дис. ...
пед.ф.н. - Худжанд, 2004. 189 6. Б. 18.
3.
Методика обучения говорения на английском языке. Электронный
ресурс:
h
tt р s: / v i cl co u ro k i, n c l / razra
b
о t k i /
mi et od j ka -
obuchieniia-ghovorieniiu-na-angliliiskom-iazykie.himl.
Дата обращения:
03.07.2020.
4.
Коммуникативные барьеры и способы их преодоления.
Электронный ресурс:
lit ips: >с i с ncclonim.ni/2015 articlcCO 1
5014272.
Дата обращения: 03.07.2020.
