33
Rivojlantiruvchi muhitni tashkil qilish.
Maktabgacha ta’lim muassasasida
rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishda bolalarning o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lgan
yoshga doir xususiyatlari va ehtiyojlarini hisobga olish muhim ahmiyat kasb etadi.
Rivojlantiruvchi muhit mazmuni
quyidagilardan iborat:
maktabgacha ta’lim muassasasining ko‘rgazmali-rivojlantiruvchi muhiti mazmuni
madaniy-tarixiy qadriyatlar: milliy va hududiy an’analar; tabiat, iqlimdan kelib chiquvchi
xususiyatlarga mos boTishi lozim;
muhit mazmuni birlamchi dunyoqarash asoslarini shakllantirish, bolaning
muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuviga yordam berishi lozim [2; 12-b.].
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Узбекистан
РеспубликасинингМактабгача
таълим
ва
тарбия
тўғрисидаҚонуни // Қонунчилик палатаси томонидан 2019 йил 22 октябрда қабул
қилинган, Сенат томонидан 2019 йил 14 декабрда маъқулланган.
2.
Илк қадам. Мактабгача таълим муассасасининг Давлат ўқув дастури.
-
Тошкент, 2018.- 60 6.
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR TA’LIMIGA
KOMPETENSIYAVTY YONDASHUV
Isakulova Nilufar Janikulovna
0‘zDJTU,
Pedagogika va psixoloxiya kafedrasi professori,
pedagogika fanlari doktori
Annotatsiya.Ushbu
maqolada maktabgacha yoshdagi boldlar ta’limiga
kompetensiyaviy yondashuv yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
kompetensiya,
umumiy
kompetensiyalar,
kommunikativ
kompetensiya, о 'yin kompetensiyasi. ijtimoiy kompetensiya, bilish kompetensiyasi, bola
rivojining sohalari, jismoniy rivojlanish va sog'lom turmush tarzining shakllanishi,
ijtimoiy-hissiy rivojlanish. nutq, muloqot, о ‘qish va yozish malakalari, bilish
jaravonining rivojlanishi, ijodiv rivojlanish.
Kompetensiya-
u yoki bu soha bo'yicha bilimdonlik [4; 62-b.].
34
“Kompetensiya"
(lot. compete - erishayapman, munosibman, loyiqman) - 1)
muayyan davlat organi (mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi) yoki mansabdor
shaxsning qonun, ustav yoki boshqa hujjat bilan belgilangan vakolatlari, huquq va
burchlari doirasi; 2) u yoki bu sohadagi bilimlar, tajriba [5; 682-b.].
Kompetentlik ta’rifi o‘xshash va bir-birini o‘rnini egallaydi (toddiradi), shu bilan
bir vaqtda kompetensiya so‘zi uchun yagona izohlash yo‘q, bu tushuncha “vakolatlar
yigdndisi (huquq va majburiyatlar) qandaydir organ yoki lavozimli shaxsning qonun,
nizomlar bilan belgilab qo‘yilgan ushbu organ yoki boshqa holatlar”, “nimanidir
to’gdhsida fikr yuritishga yod beradigan bilimlarga ega bodish (egalik qilish)’', “kimdir
yaxshi xabardor bodgan savollar to‘plami (sohasi)” tushuniladi [3; 209-210-b.j.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga tadim berishda kompetensiyaviy yondashuv
o‘sib borayotgan bola shaxsini hayotga tayyorlash, unda hayotiy muhim masalalarni hal
qilish uchun zarur bodgan, axloqiy meyor va qadriyatlarni o‘zlashtirish, boshqa insonlar
bilan muloqot qilish, «Men» obrazini qurish bilan bogdiq bodgan faoliyat usullarini
shakllantirishga tayyorgarlikni ko‘zda tutadi. Boshlangdch muhim kompetensiyalar
bolaning faoliyat va axloq subekti sifatidagi yaxlit rivojlanishini talab etadi.
Kompetensiya bolaning bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlari majmuidir.
Boshlangdch kompetensiyalar, rivojlanish sohasidan qat’iy nazar, bola shaxsi
shakllanishi uchun asos bodib xizmat qiladi [1]. Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh)
bolaning umumiy muhim kompetensiyalar! “Ilk qadam” davlat dasturida berilgan (1-
jadvalga qarang):
1-jadval.
Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim ____
____
kompetensiyalari ______ __ __________ ______
№
Umumiy muhim
kompetensiyalar
Kompetensiyalarning mazmun-mohiyati
1.
Kommunikativ
kompetensiya
muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish
ko’nikmasi
2.
O‘yin kompetensiyasi bolaning o'yin jarayoni va uni tashkil qilishda
tajriba.
bilim va kodtikmalardan
ijodiy foydalanishi
35
3.
Ijtimoiy kompetensiya hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar bilan
muloqotda axloq qoidalari va meyoriariga rioya
qilgan
holda o‘zini tuta olish mahorati
4.
Bilish
kompetensiyasi
atrofdagi olarnni ongli ravishda idrok qilish va olingan
bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlardan o‘quv va
amaliy vazifalarni hal qilish uchun foydalanish _____
Bolaning kompetensiyalari bola rivojining quyidagi sohalarida belgilanadi:
jismoniy rivojlanish va sog‘]om turmush tarzining shakllanishi;
ijtimoiy-hissiy rivojlanish;
nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari;
bilish jarayonining rivojlanishi;
ijodiy rivojlanish (2-jadvalga qarang):
2-jadval.
Bola_ning rivojlanish sohalan kompetensiyalari
№
Bolaning rivojlanish
sohalari kompetensiyalari
Bolaning rivojlanish sohalaridagi o‘quv-
tarbiyaviy faoliyat yakuniga yetganidan
so
w
ng
6-7 yoshli bola
1.
«Jismoniy rivojlanish va
sog‘lom turmush tarzini
shakllantirish» sohasi
kompetensiyalari
•
o‘z imkoniyatlari va yoshi bilan bog‘liq
jismoniy rivojlanish meyoriariga mos ravishda
jismoniy faollik ko‘rsatadi;
•
turli harakatchanlik faolligini uyg‘un ravishda
va maqsadli bajarishni biladi;
•
turli hayotiy va o‘quv vaziyatlarida mayda
motorika ko‘nikmalaridan foydalanadi;
•
o‘z harakatlarini hissiyot va sezgi organlari
yordamida boshqaradi;
•
shaxsiy gigiyena malakalarini qo‘llaydi;
•
sog‘lom turmush tarzi va ovqatlanish asoslarini
biladi;
•
xavfsiz hayotiy faoliyat asoslari qoidalariga rioya
qiladi
2.
«Ijtimoiy-hissiy rivojlanish»
sohasi kompetensiyalari
•
o‘z «Men»i va boshqa insonlarning hayotiy
faoliyat muhitidagi roli to‘g‘risida tasavvurga ega
bo'ladi:
•
o’z hissiyotlarini boshqaradi va ulami vaziyatga
mos ra\ ishda ifodalaydi;
•
o’zgalarning hissiyotlarini farqlaydi va ularga
mos ravishda javob beradi;
36
•
kattalar va tengdoshlar bilan vaziyatga mos
ravishda muloqot qiladi;
•
murakkab vaziyatlardan konstruktiv chiqish
yodlarini topadi
3.
«Nutq, muloqot, o‘qish va
yozish malakalari» sohasi
kompetensiyalari
•
nutqni eshitadi va tushunadi;
•
o‘z nutqida to‘g‘ri talaffuz, qulay grammatik
shakllar va xilma-xil gap konstruksiyalaridan
foydalanadi;
•
ikkinchi tilni o‘rganishga qiziqish namoyon
qiladi;
•
ikkinchi tilni egallash bo‘yicha dastlabki
bilimlarini ko‘rsatadi;
•
badiiy adabiyot asarlariga qiziqish namoyon
qiladi;
•
so‘zning lug‘aviy, bo‘g‘inli va fonetik tuzilishi
to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘ladi;
•
turli ma’no shakllarini mustaqil ravishda tuzish
va so^zlab berishni biladi;
•
yozishning
dastlabki
malakalari
va
vositalaridan foydalanishni biladi
4.
«Bilish j arayonining
rivojlanishi» sohasi
kompetensiyalari
•
bilim olishga faol qiziqishni namoyon etadi;
•
o‘quv va hayotiy faoliyat uchun axborotni
mustaqil ravishda topadi va undan foydalanadi;
•
predmetlar, voqealar va ko‘rinishlar o‘rtasidagi
oddiy aloqalarni tushunadi va ularni yaxlit bir
butunlik sifatida idrok qiladi;
•
raqamlar, hisob-kitobni biladi va ularni hayotda
qo‘llaydi;
•
makon, shakl va vaqtga mos ravishda ish tutadi;
•
elemental- matematik hisoblashlarni amalga
oshiradi;
•
atrof-muhitdagi voqea-hodisalar va ko‘ri-
nishlarni kuzatadi hamda tadqiq qiladi;
•
atrof-muhitga
nisbatan
ehtiyotkorona
va
g‘amxo‘r munosabatni namoyon etadi
5.
«Ijodiy rivojlanish» sohasi
kompetensiyalari
•
san’at va madaniyatga qiziqishni namoyon
qiladi; • milliy an’analarni qadrlaydi va ularni
kundalik hayotining bir qismi sifatida idrok etadi;
•
san’atning muayyan turini afzal ko‘rishini
mustaqil ravishda ifodalaydi;
37
•
olingan bilim va ko‘nikmalardan turli hayotiy
vaziyatlarda o‘z ijodiy rejalarini tuzish va tatbiq
qilish uchun foydalanadi;
•
insonning dunyoni o‘zgartirishdagi
|yaratuvchanlik rolini tushunadi
1969 yili Sirakuzida (Nyu York) davlat maktablariga muqobil sifatida barpo
etilgan Djovanio maktabi gumanistik erkin maktab harakatini aks etardi. Qarorlar
hamkorlikda qabul qilinadigan umumiy dastur sifatida boshqarilgan, bu bolaning hissiy,
ijtimoiy rivojlanishi va akademik yutug‘iga alohida urg‘u beradi.(102-103)
Erta ta’lim standartlari yosh bolalarda rasmiy maktablaming dastlabki yillarida
kutilishi kerak bo‘lgan ko‘nikma va bilimlarni tavsiflaydi. Standarlarda belgilangan
o‘qish ustuvorliklari barcha yosh bolalar sinflarida o‘rgatish va baholash mumkin
bo‘lgan narsalarga ta’sir qiladi. Standartlaming asosiy maqsadi o‘qituvchilarni asos bilan
ta’minlashdan iborat [2; 169-b.].
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Илк қадам. Мактабгача таълим муассасасининг Давлат ўқув дастури. -
Тошкент, 2018. - 60 б.
2.
Ҳасанбоева О.У., Тожиева М.Х., Қаюмова Н.М., Тошпўлатова Ш.К.,
Пирмуҳамедова М.М., Акбарова Р.Т., Нурматоуа М.Ш., Жамилова Н.Н., Сарибоев
X., Кулай Л.А. Мактабгача таълим педагогикаси. - Тошкент: Илм зиё, 2012.
-
186
б.
3.
Маннопов Ж., Холматова А. Касб таълими ўқитувчисининг мустақил
педагогик фаолият юрита олиш компетентлигини шакллантириш // Узлуксиз
таълим
тизимида
ўқитувчиларни
касбий-педагогик
компетентлигини
ривожлантириш муаммолари ва истиқболлари: Респ. илмий-амалий анжумани
материаллари.
-
Тошкент: Низомий номидаги ТДПУ, 2013. - 444 б.-Б. 209-210.
4.
Педагогикадан атамалар луғати. - Тошкент: Фан, 2008. - 196 б. - Б. 62.
