88
МАТБУОТ
социологияси
Азамат Тошев
ЖАМОАТЧИЛИК
ФИКРИДА
ТАШҚИ
СИЁСАТ
ТУШУНЧАЛАРИНИНГ
ШАКЛЛАНИШИ
ВА
ОММАВИЙ
АХБОРОТ
ВОСИТАЛАРИ
Мамлакатда амалга
оширилаётган ислохотларга, олиб борилаётган си- ёсатга
нисбатан жамоатчилиининг му- носабатини ўрганиш
ҳуиуматимиз- нинг диққат марказида турибди. Буни сўнгги
йилларда инсон ҳуқуқлари билан шуғулланувчи институтлар
тизимининг барпо этилиши, аҳоли- нинг фикрини ўрганувчи
“Ижтимоий фикр" жамоатчилик марказининг ташкил этилиши,
аҳолининг ҳуқуқий билимини ошириш бўйича кўрилаёт- ган
чора-тадбирлар хамда оммавий ахборот воситаларини
демоиратлаш- тиришга алоҳида эътибор берилаёт- гани ва
бошқа бир қатор ўзига хос фаолиятлар мисолида нўришимиз
мумкин. Ҳеч кимга сир эмаски, демократии ҳуқуқий давлат
қуришда, жаҳон ҳамжамияти олдида Ватани- миз нуфузини
оширишда оммавий ахборот воситаларининг роли беқи- ёсдир.
Мамлакатда демократии жара- ёнлар қанчалик
муваффақиятли амалга оширилаётгани ОАВларининг
мустақиллиги, уларда ёритилаётган мавзуларнинг ва
муаллифлар нуқтаи назарларининг хилма-хиллиги билан
аниқланади. Президентимиз И. Каримов Олий Мажлиснинг VI
сессиясида оммавий ахборот воси- таларига шундай баҳо
берган эди: "Матбуот, ахборот воситалари демократии
ривожланиш учун улкан аҳамиятга эга. Бирок шуни хам
эътироф этиш керакки, демократ- лаштириш жараёнида
хозирча оммавий ахборот воситаларининг фаол роли
сезилмаяптм. Улар шу пайтгача ўзлариии "тўртинчи хокмыият*
сифатмда намоен қнлган- nap»i йўқ , Оммавий ахборот воси-
тапари деыократлаштирмш йў ,-*<нинг. ислохотлар йўлмьннг -
аргибстчиси бўлиб қолиши шарт. Айни лай’да улзрненг ўзи
мохият жихатидан демократии бўлмоғм лозим.
Узбекистонда якинда тузилган ом-
мавий
ахборот
воситалари
демократлаштириш
ва
қўллаб-
қувватлаш
ижтимоий-сиёсий
жамгармаси,
наза-
римда,
шу
мақсадга хизмат қилади. Уни ҳар
томонлама кўллаб-кувватла- шимиз
лозим".
Дарҳақикат, савияси юқори дара-
жада бўлмаган, халқнинг юрагидаги
дардини айта олмаган, жаҳон андо-
залари талабига жавоб беролмаган
оммавий ахборот воситалари ўз
олдига қўйилган вазифаларни бажа-
ра
олмайди.
Оммавий
ахборот
воситалари халқбилан ҳукуматўрта-
сида воситачи ролини бажариши
керак. Шу мақсадда бир қанча иш- лар
амалга
оширилди.
Ўзбекистон
Республикаси Президенти девони
Ахборот марказининг ташкип этили-
ши ҳамда Ташқи ишлар вазирлиги
ҳузурида ''Жаҳон” ахборот агент-
лигининг тузилиши бунга ёркин
мисолдир. Бу оммавий ахборот
воситаларига зарур маълумотларни
или манбалардан олиш имконини
беради. Шунингдек, бу йўлда хуку- кий
пойдевор яратилиб,"Ахборот олиш
кафолатлари ва эркинлиги тўғрисида”,
“Журналистлик фаоли- ятини ҳимоя
қилиш тўғрисида" қо- нунлар қабул
килинди.
ИЖГИМОИЙ ФИКР ИНСОН ХУҚУҚЛАРИ N1 3 »*98
89
Узбекистан гуманитар журналы
Замонавий
оммавий
ахборот
воситаларини шакллантириш мақса-
дида жаҳон тажрибасини ўрганиш
йўлида бир қатор хайрли ишлар
амалга
оширилмоқда.
Конрад
Аденауэр ва Сорос жамтармалари
каби бир қатор ҳукуматга қарашли
бўлмаган хорижий ташкилотлар би-
лан ҳамкорлик килинмокда. 1997 йил
15 апрелда Узбекистан Республикаси
Президенти ҳузуридаги Давлат ва
жамият
қурилиши
академиясида
"Радио ва телевидение - ахборот ма-
конида ва жамоатчилик фикрини
шакллантириш йўлидаги рақобат"
мавзуида ўтказилган халқаро конфе-
ренция бунинг ёрқин далилидир.
Сир эмаски, ОАВларининг ри-
вожланишида профессионал кадр-
ларнинг касбий маҳорати, билим са-
вияси, интилувчанлиги муҳим ўрин
тутади. Шу сабабли ОАВларида иш-
лаш учун етук мутахассис кадрлар
тайёрлаш йўлида аник режа асосида
бир қатор ишлар амалга оширил-
моқда. Мамлакатимиз ва хорижий
мамлакатларнинг муайян ижтимоий-
сиёсий ҳамда ҳукуматга қарашли
бўлмаган ташкилотлари муассисли-
гида “Журналистларни қайта тайёр-
лаш халкаро жамоатчилик маркази"-
нинг ташкил этилиши натижасида
матбуот ходимлари ўз билим сави-
яларини ошириш, хорижий мамла-
катларнинг бу соҳада орттирган бой
тажрибаларини ўрганиш имконияти-
га эга бўлдилар. Бугунги кунда Тош-
кент давлат университетининг жур-
налистика
факультетида
халкаро
журналистика бўлими фаолият юри-
тиб, унда бевосита жаҳон тажриба-
ларини ўрганган ҳолда етук кадрлар
тайёрлашга киришилди. Бир катар
тапабалар хорижий мэмлакатлар-
нинг машхур билим юртларида таҳ-
сил олиб қайтмоқдалар. Бир сўэ би-
лан айтганда Ўзбекистонда оммавий
ахборот
воситалари
'тўртинчи
ҳокимият” сифатида ўзини намоён
этиши учун режали равишда амалий
ишлар килинмокда.
Узбекистан мустакилликка эриш-
гандан сўнг хорижий ОАВлари билан
алоқа ўрнатиш масаласи ташки сиё-
сий фаолиятимизнинг асосий йўна-
лишларидан бирига айланди. Чунки
Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамияти- га
канчалик тез кириб бориши ана шу
ахборот воситаларида бериладиган
хабарларнинг тўғрилигига боғлиқ.
Мампакатимизда хорижий ОАВлари
вакилларининг ўз фаолиятини олиб
бориши учун кенг имкониятлар яра-
тилди. Ҳозирда Англиянинг Би-Би-Си
радиокорпорацияси, "Озодлик" ра-
диоси, Туркиянинг Онадўли ахборот
агентлиги ва бошқа хорижий ахборот
агентликларининг
ваколатхоналари
очилган ва вакиллари фаолият
кўрсатмоқда.
Амалга
оширилаётган
ишлар
демократиялаштириш жараёни кун-
дан кунга жамиятимиз ҳаётида ўз
ўрнини
топаётганлигидан
дарак
беради.
Шу ўринда хорижий агентликлар-
нинг фаолияти тўғрисида тўхталиб
ўтиш мақсадга мувофиқдир. У ёки бу
хорижий оммавий ахборот воситала-
рининг мамлакатимиздаги фаолияти
халқимизнинг ахборотга бўлган эҳти-
ёжини қондиришга хизмат қилади.
Айни пайтда жаҳондаги бошқа дав-
латлар ҳам ушбу ахборот воситалари
орқали Ўзбекистонда олиб бори-
лаётган ижтимоий-сиёсий ва иқтисо-
дий ислоҳотлар жараёнидаги мухим
воқеа ва ҳодисалар билан яқиндан
танишиш имкониятига эга бўлади-
лар. Натижада бир томондан ҳар бир
тингловчи хорижий ахборот восита-
лари билан Ўзбекистон ОАВларини
солиштириш имкониятига эга бўлса,
иккинчи томондан оммавий ахборот
воситалари ўртасида рақобатга йўл
очилиши тингловчиларнинг воқеа-
ларни холис баҳолашларига ҳамда
фикрлар хилма-хиллигининг вужуд- га
келишига замин яратади. Булар
Ўзбекистонда ОАВларининг жаҳон
андозаларига мос равишда шаклла-
нишига олиб келади.
Кези келганда хорижий ОАВлари
фаолиятидаги айрим салбий жиҳат-
лар ҳам мавжудлигини айтиб ўтиш
лозим. Уларда Ўзбекистондаги у ёки
бу ҳодисага нисбатан муносабат бил-
дирганларида (яъни маълум бир
шахсларнинг
манфаатларига
ён
босишлари натижасида) холислик
доирасидан чиқиб кетиш каби ҳо-
латлар кузатилмоқда. Ўзбекистонда
ислоҳотлар жараёнидаги долзарб
муаммолар кўпинча бир томонлама
ёритилади, бу муаммоларга нисбатан
ижроия
хокимият
вакиллари
муносабати эса кам ўрганилади. Буни
табиий ҳол сифатида қабул қилиш
керак,
чунки
хорижий
ахборот
воситалари х.еч қачон мамлакатимиз-
даги аҳволни ёритишда ва уни му-
носиб баҳолашда Ўзбекистон ахборот
воситалари
каби
ватанпарварлик
туйгулари билан қарамайдилар. Биз
ўлардан буни талаб қилишимиз ёки
шунга ўхшаш муносабатни кутиши-
миз ноўриндир. Аксинча, хорижий
матбуотнинг бундай танқидларидан
хулоса чиқариб, нима сабабдан улар
бу масалага айнан шу тарзда ёндаш-
мокдалар? - деган саволга жавоб из-
лашимиз зарур.
Ўтиш даврида ҳамма ерда бўлга- ни
каби Ўзбекистонда хам маълум бир
камчиликлар учрайди ва уларни
бартараф этиш йўлида аниқ ишлар
амалга оширилмоқда. Ҳар бир маса-
лага хорижий муаллифлар нуқтаи на-
заридан берилган бахони хамда ўз
қарашларимизни солиштириб, улар-
даги фарқлар хамда ўхшашликлар- ни
аниқлаб, шундан сўнггина келажак
вазифаларни белгилаш мақсадга
мувофиқдир. Биз албатта хорижий
ахборот воситаларини тўла тахлил
қилиш ниятидан йироқмиз, мақсади-
миз уларни қисман бўлсада кузатиш
орқали биз эришган ютуқларга ташқи
дунёда қандай мунособат билдири-
лаётгани, улар қанчалик тўғри қабул
қилинаётганлигини англашдан ибо-
рат. Бу эса ўз навбатида амалий
фаолиятимизда
етарлича
аксини
топиб, шу ахборот воситаларининг
мамлакатимиз тўғрисида турли хил-
даги хақиқатга тўғри келмайдиган
хабарлар тарқатишларига жавобан
чора-тадбирлар ишлаб чиқишни та-
лаб қилади. Кези келганда шуни таъ-
кидлаш лозимки, ўтиш даври хар
доимгидек бир хил ҳис-туйғулар билан
ҳамоханг бўлмайди, балки
ИЖТММОИЙ ФИКР ИНСОМ ХУКУҚЛАРИ N1 3 /ад
91
I
Уэбекистон гуманитар журнапи
минтақанинг, шунингдек, дунёнинг "қайноқ
нуқталари”даги сиёсий вази- ят ҳақида ўз
нуқтаи назарларидан, мақсадларидан
келиб чиқиб хабар берадилар. Узбекистан
Республикасида фаолият кўрсатаётган
барча ОАВлари дастурий ҳужжатларида
мамлакатимиз ташқи сиёсатини ту-
шунтириш ва у хақда фуқароларни
хабардор қилиш вазифаси кўзда ту-
тилган. Пекин бу йўлда ОАВлари ўз
вазифаларини
тўла
бажармаяпти.
Ахборот
воситалари
Узбекистан
Республикаси ташқи сиёсати ва халқаро
муносабатлар
масалалари
бўйича
сермазмун мақолаларни мун- тазам
таёрлашни таъминлай олма- яптилар,
ўқувчиларга тақдим этил- ган халқаро
мавзудаги мақолаларда аниқ концептуал
асослар ва тизим- лар йўқ. Кейинги пайтда
ташки
сиёсат
йўналиши
бўйича
фаоллашув тенденцияси
кузатилади,
бирок таҳ- лилий муносабат кучсизлиги
куринади. Демократиялаштириш жараёни-
да Узбекистан ОАВлари ўз имкони-
ятларидан
тўлалигича
фойдалан-
маяптилар.
Хулоса килиб айтганда бугунги кунда ОАВ
олдида бир қатор долзарб бўлган
муаммолар ўз ечимини кутиб турибди. Бу
борада биз қуйидагилар- ни тавсия
қилишни лозим топдик:
•
Узбекистан фукароларининг сиёсий
маданиятини
ошириш
мақсади-
да
Узбекистан ташқи сиёсати ва халқаро
муносабатлар
масалалари
бўйича
таҳлилий ахборот беришда матбуотнинг
ўрнини қайтадан кўриб чиқиш лозим;
•
"Журналистларни қайта тайёр- лаш
халкаро жамоатчилик маркази” билан
биргаликда халқаро муам- моларга
ихтисослашган
оммавий
ахборот
воситалари
муаллифлари-
нинг
малакасини ошириш дастурини ишлаб
чиқиш зарур,
“Узбекистан Республикаси ташки
замонлар ўтиши билан у ўзига хос тус
олиб, турли кўринишларда шакл-
ланади. Бу ҳолни эса кўпгина хори- жий
муаллифлар унутиб қўймоқ- далар ва
шу асосда хулоса чиқар- моқдалар.
Ҳар бир давлатнинг олиб бораётган
ташқи сиёсати жамоатчилик томо-
нидан қўллаб-қувватланиши
ҳамда
оммавийлашгани билан кучли ҳисоб-
ланади. Бугунги кунда мамлакатимиз
ташқи сиёсатининг ҳуқуқий базаси ва
механизмлари
шаклланаётган
бир
пайтда у жамоатчилик фикрида етарли
ўринни эгаллаши зарур. Акс Холда,
олиб борилаётган сиёсат ха- лқдан
ажралиб қолиши мумкин. Бу ҳолатда
асосий масъулият оммавий ахборот
воситалари зиммасига туша- ди. Чунки
тарғибот ва ташвиқот иш- лари
фақатгина
ОАВлари
ёрдамида
маваффақиятли амалга оширилиши
мумкин.
Шунинг
учун
Ўзбекистон
оммавий ахборот воситалари ташқи
сиёсат ва халкаро муносабатлар ма-
салаларига
хам
катта
эътибор
беришлари мақсадга мувофиқдир. Тан
олиш керакки, бугунги кунда баъ- зи
холатларда
ОАВларида
сиёсий
жараёнларни
шархлашда
хамда
халқаро алоқаларни ёритишда таҳ-
лилий нуқтаи назар етишмайди, уш- бу
масалалар
юзасидан
муноэаралар
юритилмайди,
берилаётган
маълу-
мотлар хам ёритилаётган муам- монинг
моҳиятини очиб беришда ожизлик
қилади.
Буларнинг
хамма-
си
жамоатчилик томонидан ташқи си-
ёсатнинг қўллаб-қувватланмаслиги- га
олиб келиши мумкин. Ҳукумати- миз
олиб бораётган ташқи ва ички сиёсат
фукаролар томонидан канча- лик яхши
тушунилса. мамлакатимиз- даги ички
барқарорликни са<лаш учун шунча
яхши шароит юзага келади. Ҳозирда
ОАВлари
у
ёки
бу
даражада
мамлакатимизда кечаётган ислоҳотлар
жараёни, Марказий Осиё ва МДҲдаги
интеграция жараёни,
сиёсий фаолиятининг асосий
прин- циплари тўғрисидаТи
Қонунга муво- фиқ Ўзбекистон
Республикаси
дав-
лат
раҳбарларининг ташқи сиёсатда- ги
йўлини ёритувчи етакчи олимлар-
нинг оммавий ахборот воситаларида,
энг аввало кундалик нашрларда чи-
қишларини ташкил қилиш керак;
Жаҳон
сиёсатидаги
долзарб
муаммолар ва Ўзбекистоннинг хал-
қаро алоқалари масалалари билан
шуғулланувчи муаллифлар билан
мунозарали суҳбатлар уюштириш
мақсадга мувофикдир.
SUMMARY
Azamat TOSHEV
THE FOREIGN-POLICY TERMS IN PUBLIC OPINION AND MASS-MEDIA
The concepts taken from the glossary of foreign political affairs are the subject of analysis. The author
proposes the thrusts of the development of mass media in Uzbekistan. A. Toshev opines that mass media
requires radical reforming, including establishing a special upgrading training programme for journalists,
especially those who work abroad.
РЕЗЮМЕ
Азамат ТОШЕВ
ВНЕШНЕПОЛИТИЧЕСКИЕ ПОНЯТИЯ В ОБЩЕСТВЕННОМ МНЕНИИ И СМИ
Внешнеполитические понятия - как формируются они в общественном мнении, каковы источники
и механизмы такого формирования? Автор статьи, исходя из анализа сегодняшего состояния
средств массовой информации Узбекистана, размышляет об этом и предлагает пути совер-
шенствования деятельности СМИ. По мнению А.Тошева, назрела необходимость комплексного
пересмотра деятельности СМИ, разработки специальной программы повышения профессио-
нальной квалификации журналистов, в том числе журналистов-международников.
