338
Андреевна Гончарова). /Сборник История и археология Приаралья
№2,Нукус,2022. –С.133-136.
2.Зильпер Д.Г.,Тургунов Т.А. /П.А.Гончарева. Бухоро зардўзлик санъати.
Сўзбоши муаллифлари. Т.: 1986. -Б.5.
3.Сидоренко А.И., Артыков А.Р.,Раджабов Р.Р. Золотое шитье Бухары. -Т.:
Изд. Литературы и искусства имени Гафура Гуляма. 1981. -С.5.
4. Давлатова С.Т. Амалий этнологияда социологик тадқиқотларнинг визуал
усул (метод)ларидан фойдаланиш.Сурхондарё: Илм ва тафаккур.Сурхондарё,
2022 йил, № 1.-Б.11.
5.Бухоро ҳунармандчилиги зебу зарлари. Т.: “O’zbekiston” ИМИУ, 2017. -
Б.14. (Тўплаб нашрга тайёрлорвчилар, мант муаллифлари: Мавлуда
Рахмонова, Азалшоҳ Ҳамраев,Саиджон Ҳамраев).
6.Круковская С.М. В мире сокровищ. -Т.: 1964.-С.165-167.
TARIXSHUNOSLIK, ETNOLOGIYA VA MUZEYSHUNOSLIKNING
ZAMONAVIY TADQIQOT USULLARI
Rajapov Mardonbek Qosimboy oʻgʻli
,
OʻzR FA Tarix instituti tayanch doktoranti
XORAZMNING ARABLAR TOMONIDAN BOSIB OLINISHI
MANBASHUNOSLIGINING ZAMONAVIY TADQIQOT USULLARI
Bugungi kungacha Afrig
‘
iylar sulolasi tarixi maxsus tadqiq etilmagan. Bunga
sabab sifatida sulola tarixiga oid yozma manblarning kamligi, manbalardagi
ma’lumotlarning qisqaligi, voqealar tafsilotining keng va batafsil bayon
etilmaganligini, shuningdek manblardagi ma’lumotlarning bir-biriga zid kelishini
aytish mumkin. Bundan tashqari, yozma manbalarning arxeologik tadqiqotlar
natijasida qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarga qarama-qarshilgi mazkur sulola tarixini
tadqiq etishda bir qancha muammo va kamchiliklarni kelirib chiqaradi. Biroq
mavjud muammolarga qaramay sulola tarixini tadqiq etish dolzarbdir. Ushbu mavzu
o
‘
zbek davlatchiligi tarixining bir qator masalalarini ochib berishhga, jumladan,
339
deyarli 700 yil hukmonrlik qilgan sulolaning boshqa xalq va elatlar bilan tashqi
aloqlari, iqtisodiy va ijtimoiy hayoti, turli madaniyatlar bilan bir-birlarini boyitish
jarayonining o
‘
zbek davlatchili tarixida muhim va munosib o
‘
rin tutganligidan
dalolat beradi.
Arablarning Xorazmga bosqini asosan quyidagi 4 ta manba orqali tadqiq
etilib, bu tadqiqotlar turli davrlardagi tarixiy voqealarni yoritishda muhim
ahamiyatga ega. Har bir manba o
‘
ziga xos yondashuv va tarixiy kontekstga ega
bo
‘
lib, arablarning Xorazmga bosqinlarini turli nuqtai-nazardan taqdim etadi.
1) Belazuriy- Futuh ul-buldon (“Mamlakatlarni fath etish kitobi“)
2) Tabariy –“Tarix ar-rusul va-l mulk” (qisqacha “Tarixi Tabariy”)
3) Ibn A’sam al-Kufiy –“Kitob al-Futūḥ”(Fathlar kitobi)
4) Beruniy –“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”
Yuqoridagi dastlabki uch tarixchining hikoyalari, ma’lumotlar hajmidagi
farqlarga qaramay, manbalarining o
‘
xshashligi tufayli arablar bosqiniga ijobiy
yondashishgan deyish mumkin. Biroq, arab tarixchilari Qutaybaning ikki hujumini
aralashtirib, ma’no-mazmun jihatidan bir-biriga zid bo’lgan voqelarni ham keltirib
o’tishganini ham qayd etish lozim. Beruniyning mazkur masalaga yondashuvi farqli
yoʻnalishga ega bo’lib, uning asarida Qutaybaning Xorazmni zabt etishi haqida
emas, balki xorazmliklarning Qutaybaga qarshiliklari yoritilgan. Yuqoridagi
manbalarning mazmun va ma’no jihatdan solishtirganda Belozuriy asaridagi
Xorazmni bosib olish tafsilotlari Tabariynikiga qaraganda qisqaroq va noaniqroqdir.
Ibn A’sam al-Kufiyning asari Balozuriy asaridan kengroq va Tabariyning asariga
o
‘
xshashdir. Beruniy asari yuqoridagi 3 ta muallif asaridan mazmuni va qisqaligi
jihatdan keskin farq qiladi[1, 2253-b; 5,1064-b.].
Belozuriyning asarida Xorazmning bosib olish tafsilotlari 3 qismdan iborat
bo’lib, birinchi qismida Xorazmshohning zaifligi, uning ukasi Xurzod bilan bo‘lgan
nizosi, Xorazmshohning Qutaybadan yordam so‘rashi haqida so‘z boradi. Ikkinchi
qismida Qutaybaning Xorazmga yordami va istilosi haqida batafsil ma’lumot
berilgan. Birinchi va ikkinchi qismlar Tabariy va ibn A’sam al-Kufiy asaridagi
ma’lumotlar bilan mazmunan o’xshashliklarga ega. Biroq, uchinchi qismida muallif
340
o’zining yondashuvi va nuqtai-nazarini o’zgartirib, oldingi ikki qismdan keskin farq
qiladi. Masalan, dastlabki ikki qismida Xorazmdagi og‘ir ahvol, Xorazmshohning
yordam so‘rashi va Qutaybaning yordami tasvirlangan bo‘lsa, uchinchi qismida
Qutayba ochko‘zlikda ayblanadi. Balozuriy tafsilotining bu qismida xorazmliklar
o‘z ahdiga sodiq bo‘lgan bo’lsalarda Qutayba moddiy manfaatlar yo‘lida urush
boshlagani keltirilib, muallif tomonidan keskin qoralanadi[3,398-399-b ; 4,20-24-
b.].
Tabariyning asarida ham Xorazmning arablar tomonidan bosib olish
tafsilotlari 3 qismdan iborat bo’lib, Balozuriy asariga qaraganda ma’lumotlar zanjiri
uyushiq va izchildir. Biroq, uning tafsilotlarida chalkashlik va uzilishlar mavjud.
Xususan, Qutaybaning ukasi bilan shoh Hamjird o‘rtasidagi urush muhokamasida
yaqqol ko‘rinadi. Bu o’rinda Tabariy Hamjirdning shaxsiga, uning Xorazmshoh
bilan munosabatlariga umuman oydinlik kiritmaydi. Ahamiyatli jihati shuki, shoh
Hamjerd shaxsi boshqa manbalarda ham keltirilmaydi. Tabariy Xorazmning bosib
olish tafsilotlarining birinchi qismida Xorazmdagi iqtisodiy va siyosiy vaziyat
haqida ma’lumot keltirilgan bo’lib, Belozuriy ma’lumotlaridan unchalik farq
qilmaydi. Ikkinchi qism tafsilotlarida Qutaybaning Xorazmga yurish sabablari,
Chag’onning ukasi Hurzodga qarshi yordam so’rashi keltirilgan bo’lsa, uchinchi
qismida Qutayba Xorazm va Samarqand aholisini itoatsizlikda ayblab, bu
hududlarga qayta hujum qilish sabablarini bayon etilgan[2,780-782-b;6, 24-25-b].
Ibn A’sam al-Kufiy asarida Xorazmni bosib olish tafsilotlari bir-birini
to
‘
ldiradigan ikki qismga bo’lingan. Birinchi qism Belozuriy va Tabariy
ma’lumotlariga o
‘
xshash bo
‘
lib, asarda yuqoridagi manbalardan ikkita farq –
Xorazmshoh nomi va Xorazmshohning 400 ming askar sonidir. Ibn A’sam
Xorazmshoh nomini “Jangxon” deb keltirib o’tgan (Tabariyda Chag
‘
on, Beruniyda
Askajavar) . Ikkinchi qismi mazmuni va tarixiy ma’lumotlarning miqdori jihatdan
Balozuriy va Tabariydan keskin farq qilib, xorazmliklar arablarning sulh shartida
ko’rsatilgan itoat qilish shartlarini qabul qilishdan bosh tortganliklari zikr qilinadi.
Bundan tashqari, Xorazmning uchta shahri haqida eslatib oʻtilgan boʻlib,
mintaqaning geografik nomlari ham qayd etilgan. Ibn A’sam al-Kufiyning asari
341
yuqoridagi ikki manbadan Qutaybaning Xorazmshohga yozgan maktubining
qisqacha mazmunini o‘z ichiga olganligi bilan qimmatliroqdir[5,1067-1070-b].
Beruniy asari yuqoridagi qayd etilgan uchta manbadan ma’lumotlarning
ko
‘
lami va tuzilishi jihatdan farq qiladi. Xususan, Beruniy asarida arablarning
Xorazmga yurishi paytida Xorazm hukmodorining nomi Askajamuk sifatida tilga
olinib, arablarning Xorazmga ikkinchi yurishi vaqtidagi qilmishlari, vahshiyliklari
bayon etilgan. Shu o
‘
rinda alohida qayd etish kerakki, Beruniy asarining yuqorida
ko
‘
rsatilgan 3 manbadan yana bir farqli xususiyati, Qutaybaning Xorazmni bosib
olish tafsilotlari ko’rsatilmay, xorazmliklarning arablarga qarshi kurashganliklarni
aks ettirilgan[7, 124-b].
Arablarning Xorazmga bosiqini haqida to
‘
liq va ob’yektiv tasavvurga ega
bo
‘
lish uchun quyidagi tadqiqot usullari qo
‘
llash va mavjud masalaga yechim topish
mumkin.
-
Asosiy manbalar tahlili:
Belazuriy, Tabariy, Ibn A’sam al-Kufiy va
Beruniy kabi tarixiy manbalarining to
‘
g
‘
ridan-to
‘
g
‘
ri tahlilini amalga oshirish;
-
Manbalararo voqealar tafsilotini taqqoslash:
Manbalardagi voqealar
tafsilotlarini qiyoslash, o
‘
zaro bir-biriga zid ma’lumotlarni va o
‘
xshashliklarni
tanqidiy tahlil qilish;
-
Tarixshunoslik tahlili:
Sovet davri va mustaqillik davrining milliy
hamda xorijiy tarixshunoslikdagi tadqiqotlarini tanqidiy ko
‘
rib chiqish, manbalar
tahlilidagi zamonaviy yondashuvlar va tadqiqotchilarning mazkur masala yuzasidan
fikr-mulohazalari o
‘
rtasidagi qarama-qarshiligining asosiy sabablari va omillarini
aniqlash;
-
Arxeologik
tadqiqotlar:
Arxeologik
qazishmalar
natijalarini
manbalarning ma
‘
lumotlari bilan bog
‘
lash, (Masalan tangalar, yozuvlar va boshqa
madaniy qoldiqlar orqali manbalardagi tarixiy voqealarni tasdiqlash yoki rad etish);
-
Qiyosiy tadqiqotlar
: Xorazmning arab istilolari davridagi vaziyatini
boshqa mintaqaviy voqealar va tendensiyalar kontekstida tahlil qilish.
Xulosa qilib aytganda, Xorazmning arablar tomonidan bosib olinishi haqidagi
tarixiy voqealar kompleks va ko
‘
p qirrali tadqiqotlarni talab qiladi. Mazkur mavzuni
342
to
‘
liq va ob’yektiv o
‘
rganish uchun asosiy manbalar tahlili, manbalararo voqealar
tafsilotlarini taqqoslash, tarixshunoslik tahlili, arxeologik qazishmalar va qiyosiy
tadqiqotlar kabi zamonaviy tadqiqot usullaridan foydalanish zarur. Bu
yondashuvlar, har bir manbaning o
‘
ziga xos yondashuvi va tarixiy kontekstini
inobatga olib, arab bosqinlarining turli jihatlarini ochib beradi va Xorazmning o
‘
sha
davrdagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotiga ta
’
sirini chuqurroq tushunish
imkonini beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO
‘YXATI
1.
Hasanzada I. Critical Analysis of the Narratives of the Conquest of Khwarezm //
Islamic History Studies. Tehran. 2011. 2251-2274 pages.
2.
Kara C. Yahyâ b. Zeyd İsyanı ve Horasan’daki Etkileri. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi.
Sivas Cumhuriyet Üniversitesi. –2024. –№24 (2). –767-787 S.
3.
Kurat N.A. Kuteybe Bin Müslim’in Hvârizm ve Semerkand’i Zabtı (Hicrî 93-94-
Milâdî 712) // Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. –1948.
– № 6 (5). –398-399 S.
4.
Özbayraktar A. Erken islamî dönemde (93-205/712-821) Hârezm’de yerel yönetim.
Harezmşahlar ve etrafindaki dünya. / Ed.O.Bozan, M.Saylik. Bursa. –2024. –20 S.
5.
Özbayraktar.A Hârezm'in Müslümanlar tarafindan fethi(32-93 /652-712) // DTCF
Dergisi. –2023. – №63(2). –1064-1072 S.
6.
Rajapov M. Afrig’iylar sulolasining turk tilli tadqiqotlarda aks etishi // Ижтимоий-
гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари. – 2024.– № S/1(4). –23-26-betlar
7.
Rajapov M. Beruniyning “Osor ul-boqiya” asari Afrig’iylar davri tarixini
o’rganishda muhim manba // Tamaddun Nuri. –2024. –№1(52). –122-125-betlar
Xolmuminov Nurbek Muzaffar o‘g‘li
Manbashunoslik va arxivshunoslik kafedrasi
2-bosqich magistranti
XORAZSHOHLAR DAVLATINING O‘RGANILISH TARIXI
Tarixiy manbalar davlat va jamiyatning asl o‘tmishini yoritib beruvchi
birlamchi hujjat hisoblanadi. Tarixning barhayotligi va manguligi ham shu manbalar
bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Har bir davrdagi manbaning ahamiyatli tomoni
