THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH
International scientific-online conference
Part 23: MARCH 9
th
2024
~ 25 ~
www.interonconf.org
UO
ʻ
K: 93(94).930.2
AFRIG
ʻ
IYLAR DAVRI AKS ETGAN ARXEOLOGIK TADQIQOTLARGA
SIYOSIY JARAYONLAR TA‘SIRI (XX ASRNING 30-60-YILLARIDAGI
TADQIQOTLAR MISOLIDA)
Mardonbek Rajapov Qosimboy o‘g‘li,
O‗zR FA Tarix instituti tayanch doktoranti
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Xorazmda arxeologik tadqiqotlarning
tashkil etilishi va uning faoliyatiga qanday siyosiy jarayonlar va omillar ta‘sir
etganini, xususan ideologik davlat siyosati va xalqaro munosabatlar
o
ʻ
zgarishlar arxeologik topilmalarning metodologiyasi, tadqiqi va talqiniga
qanday ta‘sir ko'rsatganini tahlil qiladi.
Kalit so‗zlar:
Afrig
ʻ
iylar, XAEE, dialektik nazariya, materializm,
kosmopolitizm.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируется
организация
археологических исследований в Хорезме и влияние на них таких
политических процессов и факторов, как идеологии, государственные
политики и изменения в международных отношениях, в частности, как эти
изменения влияют на методологию археологических находок, их
исследование и интерпретацию.
Ключевые слова
: Афригиды, Хорезмская Археологическая Экспедиция,
диалектическая теория, материализм, космополитизм
Abstract
: This article analyzes the organization of archaeological research
in Khorezm and how political processes and factors, such as ideologies, state
policies, and changes in international relations, have influenced it, in
particular, how these changes have affected the methodology, research, and
interpretation of archaeological findings.
Key words
: Afrighids, Khorezm Archaeological Expedition, dialectical
theory, materialism, cosmopolitanism
Arxeologik tadqiqotlarlar jarayonlarini kompleks o
ʻ
rganish nafaqat
Xorazm tarixini yoritishga, balki, butun bir Turon hududining qadimgi va ilk
o
ʻ
rta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida kechgan ko
ʻ
pgina
jarayonlarga oydinlik kiritish imkonini beradi. Afrig
ʻ
iylar sulolasini arxeologik
jihatdan tadqiq etish o
ʻ
zbek davlatchiligi tarixining bir qator masalalarini
ochib berishga, jumladan, deyarli 700 yil hukmonrlik qilgan sulolaning boshqa
xalq va elatlar bilan tashqi aloqalari, iqtisodiy va ijtimoiy hayoti, turli
THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH
International scientific-online conference
Part 23: MARCH 9
th
2024
~ 26 ~
www.interonconf.org
madaniyatlar bilan bir-birlarini boyitish jarayonining o
ʻ
zbek davlatchiligi
tarixida muhim va munosib o
ʻ
rin tutganligidan dalolat beradi.
Arxeologik tadqiqotlar Xorazmda ilk o
ʻ
rta asrlarda hukmronlik qilgan
Afrig
ʻ
iylarlar sulolasining arablar bosqinidan oldingi tarixini tiklashga va
yozma manbalarda o
ʻ
z tasdig
ʻ
ini topmagan muammolarni aniqlashtirishda
muhim omil bo
ʻ
lib xizmat qiladi. Bu o
ʻ
rinda shuni ta
ʻ
kidlash kerakki, sulola
tarixining arablar bosqinidan oldingi davri Beruniy ma‘lumotlari va arxeologik
tadqiqotlarga tayanadi.
O
ʻ
tgan davr mobaynida Xorazm arxeologik ekspeditsiyasiga
bag
ʻ
ishlangan ishlar ko
ʻ
paydi. Tadqiqotchilar Xorazm hududida tashkil etilgan
ekspeditisiyalar faoliyatini turli bosqichlarga ajratib o
ʻ
rganishga, topilmalarga
qarab tarixiy davrga oid yangi fikr va xulosalar berilayotganini inkor etib
bo
ʻ
lmaydi. Biroq, ekspeditsiya nima uchun va qanday maqsadda tashkil
etilishi, arxeologik izlanishlarga davlat siyosatining ta‘sir darajasi
tadqiqotlarda o
ʻ
z aksini topmagan masalalardan biri hisoblanadi. To
ʻ
g
ʻ
ri,
siyosiy jarayonlarga ayrim tadqiqotchilar to
ʻ
xtalib o
ʻ
tgan. Biroq, shuni
ta‘kidlash kerakki, hech bir tadqiqotchi izlanishlarida bu mavzuni maxsus
tadqiq etishni o
ʻ
z oldiga maqsad qilib qo
ʻ
ymagan.
Ma‘lumki, XX asrning 20-30-yillarida sovet tarixshunosligi marksistik-
lelinistik mafkura ta‘sirida jiddiy o
ʻ
zgarishlarni boshdan kechirdi[1]. Shu
o
ʻ
rinda shuni ta‘kidlash kerakki, tarixchilar tarixni yozishda sinfiy kurash,
materializm va proletariat rolini mustahkamlashga e‘tibor qaratishi belgilab
qo
ʻ
yildi. Bu mafkuraviy burilishning mustahkamlanishida 1928-yilda bo
ʻ
lib
o
ʻ
tgan Marksist tarixchilarning Birinchi Butunittifoq konferensiyasi[2] va
S.P.Tolstovning 1932-yilda chop etilgan ―Sovet tipidagi mahalliy tadqiqotlar‖[3]
risolasi muhim ahamiyatga ega bo
ʻ
ldi. Ular tarixiy tadqiqotlardagi, xususan,
Markaziy Osiyodagi tadqiqotlarda burjua ta‘siri tugatilmaganlini keskin tanqid
qilib, tarixni marksistik nuqtai nazardan qayta talqin qilish zarurligini
ta‘kidladilar. Bu davrda Markaziy Osiyoda, xususan Xorazmda olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar ana shu mafkuraviy siljishlarni aks ettiradi.
Arxeologiya
esa bu o
ʻ
rinda muhim yo
ʻ
nalishlardan biri bo
ʻ
lib xizmat qilishi zarurligi
belgilab qo
ʻ
yildi.
Sovet hukumati tadqiqotchilarga arxeologik qazilmalarda
topilgan moddiy ashyolarga qarab xulosa chiqarishda ―o
ʻ
tmishdagi buyuklik‖
ko
ʻ
chmanchi qabilalarning kirib kelishi va ular tomonidan sivilizatsiyalar
yaratganligi bilan izohlashlari kerak ekanligi kun tartibiga qo
ʻ
yildi. Arxeologik
izlanishlar markazdan kelgan mutaxassislar va ma‘lum haq evaziga qazishma
ishlarini qiluvchi mahalliy aholi vakillaridan iborat bo
ʻ
ldi. Qachon va qaysi
hududda arxeologik tadqiqot olib borish esa, yollangan mahalliy
yo
ʻ
lboshlovchilar (gidlar) yordamida amalga oshirildi.
THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH
International scientific-online conference
Part 23: MARCH 9
th
2024
~ 27 ~
www.interonconf.org
Xorazm vohasi tarixining arxeologik tadqiq etilishining keyingi
bosqichi -1937-yilda Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasining(XAEE)
S.P.Tolstov boshchiligida tashkil etilishi va uning faoliyati bilan bog
ʻ
liq.
Umuman olganda, bu davrda O
ʻ
rta Osiyo hududida bir qancha ekspeditsiya
faoliyat olib borgan. Masalan, M.E.Masson boshchiligida Termiz kompleks
arxeologik ekpseditisyasi (TKAE), Janubiy Turkmaniston arxeologik
ekspeditsiyasi (JTAKE), A.N.Bernshtam boshchiligidagi Qirg
ʻ
iziston va
janubiy-sharqiy
Qozog
ʻ
iston
ekspeditsiyasi,
A.Shishkinning
Buxoro
vohasisining g
ʻ
arbiy hududlari bo
ʻ
yicha ekspeditsiyalarini[4] keltirish mumkin.
Bunday eskpeditsiyalarning tashkil etilishi va faoliyati sovet hukumatining
quyidagi maqsad va rejalarida o
ʻ
z aksini topgan.
-
Arxeologik izlanishlar davomida topilgan qimmatbaho moddiy
ashyolarni markazga – Moskvaga tashib ketish, muzeylar tashkil etish va
ilgaridan mavjud bo
ʻ
lgan muzeylarni yangi ashyolar bilan boyitish;
-
Sanoatlashtirish ya‘ni, sanoat uchun zarur mahsulotlarini yetishtirish,
qimmatli rudalarni izlab topish va qazib olish bo
ʻ
lgan. Bunday ―ulug
ʻ
vor
maqsad‖larni amalga oshirish uchun albatta kanallar, sug
ʻ
orish tarmoqlari,
gidroelektrostantsiyalar va yo
ʻ
llar qurish, mavjud daryolarning vaziyati va
foydalanish istiqbollarini o
ʻ
rganish zarur edi. Ushbu ulug
ʻ
vor loyihalarning
barchasi hududlarda dala ishlarini olib boruvchi yangi arxeologik
ekspeditsiyalar tashkil etilishiga va mavjudlarning kengayishiga olib kelgan.
-
XX asrning eng katta loyihalaridan biri bo
ʻ
lgan Sibir daryolari oqimini
Markaziy Osiyoga qisman burish. Ushbu reja 1986-yilda tugatilgan[5];
-
―Insonparvarlik‖ yordami. Sovet davlati yangicha ruhda tarbiyalangan
yosh tarixchilar, arxeologlar, etnograflar va tilshunoslar yordamida SSSR
xalqlari tarixini yaratish, bu bilan har bir millat va elatga ―g
ʻ
amxorlik‖
maqsadlari ham mavjud bo
ʻ
lgan. Xususan, S.P.Tolstov 1938-yilda tarixchilar
zimmasiga yuklangan vazifani sharhlar ekan, ―O
ʻ
rta Osiyo respublikalari tarixi
eng oldingi o‘rinlardan birini egallashi kerak‖ deb yozgan edi[6].
XX asrning 30-60-yillarida sovet tarixi va antropologiyasida - tabiiy va
tarixiy sharoitlardan qat‘iy nazar barcha jamiyatlar bir xilda rivojlanishini
da‘vo qiladigan yangi konsepsiya yaratildi va arxeologiya fanida ham ushbu
konsepsiyani qo
ʻ
llash va marksistik yondashuvlar asosida faoliyat yuritishi
belgilab qo
ʻ
yildi. I.V.Stalinning 1938-yilda nashr etilgan ―Dialektik va tarixiy
materializm to‗g
ʻ
risida‖gi kitobi Sovet davlatida marksistik nazariyaning
so‗nggi so‗zi sifatida qabul qilindi. Unda ishlab chiqarish munosabatlarining
asosiy – ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodal, sotsialistik, kapitalistik besh tipi
asoslab berildi[7]. Yuqorida ko
ʻ
rsatilgan davrda O‗rta Osiyo va Sharqiy Osiyoni
o‗rganish bo‗yicha Rus qo‗mitasi, O‗rta Osiyo Geografiya jamiyati, O‗rta Osiyo
THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH
International scientific-online conference
Part 23: MARCH 9
th
2024
~ 28 ~
www.interonconf.org
muzeylar ishi, qadimiy yodgorliklar, San‘at va Tabiatni muhofaza qilish
qo‗mitasi, sharqshunoslik jamiyatlari, havaskorlik, o‗lkashunoslik jamiyatlari
va shu kabilar faoliyat yuritayotgan barcha qo
ʻ
mitalarda ―tozalash ishlari‖
boshlandi. Nataliya Sedova-Trotskayaning homiyligida respublikalarda paydo
bo
ʻ
lgan mahalliy muzeylar, antikvarlar va o
ʻ
llkashunoslarning eski tarmog
ʻ
i
yo
ʻ
q qilindi, a‘zolari ishdan bo
ʻ
shatilgan marksizmga sodiqlikka qasamyod
qilgan yosh olimlar bilan to
ʻ
ldirildi. Ko
ʻ
rsatilgan davrda ilm-fan sovet
mafkurasiga to
ʻ
liq bo
ʻ
ysundirildi. Mazkur davr bir tomondan, mafkuraviy
cheklovlar va qatag
ʻ
onlar bilan xarakterlansa, ikkinchi tomondan sharq
adabiyotlaridan ―sinfiy kurash‖ni ifodalovchi ―sinfiy‖ adabiyot sifatidagina
foydalanish shartligi kun tartibiga qo‗yildi. 1929-1930-yillarda ―Olimlar ishi‖,
―Slavyan Olimlari ishi‖ va 1933-1934 -yillarda Leningradda ―Rossiya Muzeyi
Ishi‖ kabi qatag
ʻ
onlar I.Arjantsevaning fikricha, Tolstov Markaziy Osiyo
mavzulariga o
ʻ
z e‘tiborini qaratishi va keyinchalik ―sahroga chekinishini‖ omon
qolish vositasi sifatida ko
ʻ
rganligini qayd etgan[8]. S.P.Tolstov esa Xorazm
vohasida arxeologik ekspeditsiya qanday boshlanganligiga quyidagicha izoh
bergan:
―…..muallif o
ʻ
z maydon ishlarini Xorazmni o'rganishga bag
ʻ
ishladi.
……. Markaziy Osiyoning noyob hududi, mamlakatimizning eng qadimgi
madaniy hududlaridan biri bo
ʻ
lgan ―Markaziy Osiyo Misri‖ning tarixi,
etnografiyasi va arxeologiyasiga e‘tibor qaratgan. Ushbu ishlar [urushdan
oldin] natijalari Xorazmning Markaziy Osiyo va shimoliy Yevrosiyo o
ʻ
rtasidagi
tarixiy-madaniy aloqalar tarmog
ʻ
ida muhim rol o‗ynashini va hududni chuqur
arxeologik tekshirish zarurligini ko‗rsatdi…‖[9]
Urushdan keyingi yillarda Xorazm ekspeditsiyasi Sovet davlatidagi
eng yirik va eng yaxshi jihozlangan ekspeditsiyalardan biriga aylandi.
Ekspeditisiya Moddiy madaniyat institutining Moskva filiali, Davlat Ermitaji
muzeyi, O‗zbekiston moddiy madaniyat yodgorliklarini boshqarish va o‗rganish
qo‗mitasi (O‗zkomstaris), Qoraqalpoq Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi
Markaziy folklor muzeyi tomonidan to
ʻ
liq moliyalashtirilgan[10].
1950-yilda I.V. Stalin ―Marksizm va til masalalari‖ haqidagi maqolasida
N.Marrning tilni rivojlantirish bosqichli nazariyasini rad etadi. Bu
nazarariyaga ko
ʻ
ra tillar ibtidoiylikdan murakkabgacha ma‘lum bosqichlardan
o
ʻ
tadi, deb ta‘kidlagan. Bu nazariya marksistik-leninistik ta‘limotga zid edi.
Stalinning tilga bo'lgan munosabati, ayniqsa, ko'p millatli Sovet Ittifoqi
sharoitida, ko'p tillarga ega bo'lgan davlat sharoitida muhim siyosiy ta'sir
ko'rsatdi. Stalin tillarning yuqori va quyi bosqichlardan o‗tishi haqidagi g
ʻ
oyani
rad etib, Sovet Ittifoqidagi barcha tillar bir xil rivojlangan va barcha turdagi
ijtimoiy ehtiyojlarga, jumladan, ilmiy va madaniy taraqqiyotga ham mos keladi,
degan fikrni bilvosita qo‗llab-quvvatladi[11]. Endilikda olimlar ushbu
THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH
International scientific-online conference
Part 23: MARCH 9
th
2024
~ 29 ~
www.interonconf.org
nazariyadan kelib chiqqan holda tadqiqot olib borish kerakligi kun tartibiga
qo
ʻ
yildi.
1950 yillar o‗rtalari-1960 yillar o‗rtalarida N.S. Xrushchyov davrida Sovet
davlati ichki siyosatida I.V.Stalin shaxsiga sig
ʻ
inishni va qatag
ʻ
on qilishni
qoralash, siyosiy mahbuslarni ozod qilish, totalitarizmning yumshoqroq
diktatura tomoniga o‗zgarishi, senzuraning zaiflashishi, so‗z erkinligi
darajasining oshishi kuzatildi. Natijada, arxeologik tadqiqotlar oldingi davrdan
erkinlashtirildi. Xorazm ekpeditisyasining keyingi tadqiqotlarida 1956-yilda
Xorazmning arxeologiya xaritasining tuzilishi, 1958-yilda O
ʼ
zbekiston SSR
Fanlar akademiyasining Qoraqalpog
ʻ
iston filiali tarkibida ―Arxeologiya‖
bo
ʼ
limining tashkil etilishi ekspeditisya faoliyatini kengaytirdi. Biroq, 1960-
yilda SSSR FA instituti ilmiy sovetida ―Ulug
ʻ
Oktyabr sotsialistik
revolyutsiyasining tarixiy oqibatlari‖ muammosiga bag
ʻ
ishlangan sessiyasi
bo‗lib o
ʻ
tish. Shu davrdan boshlab deyarli barcha kitoblarning kirish qismida
―Ulug
ʻ
Oktyabr sotsialistik revolyutsiyasi‖ga qadar O‗rta Osiyo xalqlari ikki
tomonlama zulm ostida: ―chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmi hamda
mahalliy feodallar, beklar, xonlar va amirlar istibdodi ostida ezilib kelgan‖ligi
ta‘kidlanib, Oktyabr inqilobi bunga barham berganligi uqtirildi.Buni
S.P.Tolstov, Y.G
ʻ
ulomov va boshqalarning kitoblarida buni kuzatish
mumkin.[12]
Xulosa qilib aytganda, 1930-yillardan 1960-yillargacha Xorazmda olib
borilgan arxeologik tadqiqotlar, siyosiy ideologiyalar va davlat siyosatining
arxeologiya sohasiga chuqur ta‘sirini yorqin namoyish etadi. Biz tadiq
etayotgan Afrig
ʻ
iylar sulolasi va mintaqaning keng tarixiy voqealari faqat
akademik izlanishlar emas, balki Sovet davridagi hukmron marksizm-leninizm
ideologiyasi bilan chuqur bog
ʻ
liq edi. Bu davrda metodologiya va topilmalarning
talqini kabi arxeologik amaliyotlarda katta o
ʻ
zgarishlar kuzatildi, bu
o
ʻ
zgarishlar marksistik qarashini tasdiqlash va jamiyatning sotsialistik
jamiyatga tarixiy rivojlanishini ko
ʻ
rsatish maqsadida ideologik ko
ʻ
rsatmalarga
asoslanib amalga oshirildi.
Xorazm Arxeologik Ekspeditsiyasining tashkil etilishi va keyingi
tadqiqotlari mintaqaning boy va murakkab tarixini ochib berishda muhim rol
o
ʻ
ynadi. Biroq, bu ilmiy izlanishlar ham xalqaro munosabatlar, kosmopolitizm
va markaziy hukumatning dasturi, arxeologik kashfiyotlardan milliy g
ʻ
urur va
marksizm-leninizm prinsiplarini mustahkamlash maqsadida foydalanishga
intilgan ta‘sirlarga duch keldi.Biroq, shuni alohida ta‘kidlash lozimki, garchi
ideologik doirasida bo‘lsa ham amalga oshirilgan tadqiqotlar mintaqaning turli
madaniyatlar o
ʻ
rtasidagi dinamik almashinuvida Afrig‘iylar sulolasining
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rivojlanishidagi muhim rolini yoritdi.
THEORY AND ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH
International scientific-online conference
Part 23: MARCH 9
th
2024
~ 30 ~
www.interonconf.org
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO
ʻ
YXATI:
1.
Лунин Б.В. 20-30 йилларда шар
қ
шуносликка доир тад
қ
и
қ
отларнинг
ҳ
олати ва ривожланиши // ХХ аср дастлабки ўттиз йиллигида Ўзбекистонда
тарих фани (тарихшунослик очерклари). II
қ
исм. –Т., 1994. – Б.303
2.
С. П.Толстов. Труды Первой Всесоюзной конференции историков-
марксистов. М. 28 XII-1928 - 4/I-1929. С 331-332
3.
С. П.Толстов. Введение в советское краеведение. Москва ;,
Ленинград.1932. // Gvozdetskiy, N. (1963). Sokyrska, V. (2020). The 1920s
Economic Zoning of UkrSSR as a Means of Unification the ―People‘s Economic‖
Space. Ukrai
ns
ʹ
kij ìstoričnij žurnal. // Kravchenko, Y. (2020). Soviet statistics as
a historical source. , 2, 262.
4.
А.Дониѐров.Хоразм археология-этнография экспедицияси Ўзбекистон
этнография фанида.Ў
қ
ув
қ
ўllanma.2007.8-бет66
5.
I.Arzhantseva , H.Härke. ―The General and his Army‖: Metropolitans
and
Locals
on
the
Khorezmian
Expedition.
―Masters‖
and
―Natives‖.Berlin/Boston.2019.167,138 p.
6.
Толстов С.П. Основные вопросы древней истории Средней Азии //
ВДИ. 1938. № 1(2). С. 176.
7.
Толстов С.П. Древний Хорезм. – М.: МГУ, 1948. C.8
8.
Сталин И.В. О диалектическом и историческом материализме
https://www.marxists.org/russkij/stalin/t14/t14_55.html
9.
I.Arzhantseva. The Khorezmian Expedition: Imperial Archaeology and
Faustian Bargains in Soviet Central Asia. Public archaeology, Vol. 14 No.
1,.2015, 20 p.
10.
М.А.Итина. К 90-летию С.П. Толстова и 60-летию Хорезмской
археолого-этнографической экспедиции // Российская археология. 1997. № 4.
С. 189–199
11.
Chester, S. 1957. Archaeology in Soviet Asia, 1950–1951. Kroeber
Anthropological Society Papers, 16: 29–43
12.
Толстов С.П. Работы Хорезмской археолого-этнографической
экспедиции 1949-1953 гг. // ТХАЭЭ, т.2. – М.: Изд-во АН СССР,
1958.,
Ғ
уломов Я.
Ғ
. Хоразмнинг су
ғ
орилиш тарихи. – Т.: ―Фан‖, 1957. Б .16
