44
LOYIHASI //Новости образования: исследование в XXI веке. – 2023. – Т. 1. – №.
6. – С. 378-386.
14.
Ziyoda M., Nizommiddin N. RAQAMLI IQTISODIYOTDA SUN'IY
INTELLEKT
TEXNOLOGIYALARINI
TURLI
SOHALARDA
AVTOMATLASHTIRISH VOSITALARI //International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research. – 2023. – С. 246-250.
15.
Ramazon, Mixliyev, and Babayarov Abdusattor. "MIKROSKOP
YORDAMIDA HUJAYRALARDAGI QON VA OQ QON HUJAYRALARI SONI
BOʻYICHA BEMORLARNING SOGʻLIGʻINI ANIQLASH." International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research (2023): 133-137.
16.
Javlon, Kholmatov, and Mustafoyev Erali. "STRUCTURE AND
PRINCIPLE OF OPERATION OF FULLY CONNECTED NEURAL NETWORKS."
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research (2023): 136-
141.
17.
Obid o’g, Assistent Salimov Jamshid, Assistent Abror Mamaraimov
Kamalidin o'g, and Assistent Normatov Nizomiddin Kamoliddin o‘g. "Numpy Library
Capabilities. Vectorized Calculation In Numpy Va Type Of Information." Eurasian
Research Bulletin 15 (2022): 132-137.
18.
Ziyoda,
Maydonova,
and
Normatov
Nizommiddin.
"RAQAMLI
IQTISODIYOTDA SUN'IY INTELLEKT TEXNOLOGIYALARINI TURLI
SOHALARDA AVTOMATLASHTIRISH VOSITALARI." International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research (2023): 246-250.
19.
Nizomiddin, Normatov. "TA’LIMDA DASTURLASH JARAYONINI
BAHOLASHGA ASOSLANGAN AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMNI TADBIQ
ETISH." International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research
(2023): 24-28.
20.
Kamoliddin o‘g’li, Normatov Nizomiddin, and Ergashev Sirojiddin Baxtiyor
o‘g‘li. "ERWIN DASTURI YORDAMIDA IDEF0, IDEF3 VA DFD STANDAT
DIAGARAMMALARIDAN FOYDALANIB TIZIM SIFATIDA YARATILGAN
UNIVERSITETNING MONITORING BO ‘LIMI LOYIHASI." Новости
образования: исследование в XXI веке 1.6 (2023): 378-386.
TARMOQ XUJUMLARINI ANIQLASH VOSITALARI TAHLILI
Qurbonaliyeva Dilshoda
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, Oʻzbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tarmoqlararo ekranlar, tarmoq hujumlarini
aniqlash va bartaraf etish tizimlari (IPS, IDS), Honeypot texnologiyalari hamda
ularning avzalliklari va kamchiliklari haqida so‘z boradi.
Kalit so‘zlar
. Tarmoq xavfsizligi, paketlar klassifikatsiyasi, tarmoqlararo
ekranlar, IPS, IDS, Honeypot.
45
Tarmoq xavfsizligi bu tarmoqqa bo’ladigan xujumlar va suqulib kirishlarni
monitoringlash, bartaraf etish va javob qaytarish uchun mo’ljallangan xavfsizlik
siyosati, taktikasi va instrumentlarini tavsiflovchi soha hisoblanadi. U hujumlarni
aniqlab, buzg’unchilarning hujumlarini yengib, tarmoqdagi faoliyatni aniqlay oladi va
tarmoq o’tkazuvchanligi va blokirovkadan foydalanadi. Bunday holatda
yechimlaradan biri xujumlarni bartarat etish tizimidan (IPS – Intrusion Prevention
System) foydalanish, IPS - kirish ma'lumotlarini tahlil qilish orqali buzg’unchilarning
mavjudligini aniqlashga imkon beradigan himoya vositasi, bu vositalar ma'lumotlar
to'plamiga ega bo'lgan holda, kirish ma'lumotlar paketi namunalarini o'z ichiga olgan
ma'lumotlar bazasi qoidalari va imzolari bilan taqqoslash orqali tahlil qilinadi. Bunda
agar tarmoq paketlari ma’lumotlar bazasidagi qoidalarga mos kelsa tarmoq ma’muri
buzg’unchilik holati haqida ogohlantirish yuboradi va aksincha [1].
Kompyuter tarmoqlaridan foydalanish tobora kengayib bormoqda. Bu biznesni
tashkil qilish uchun ham, jismoniy shaxslar uchun ham ma'lumotlarni o'g'irlashga
qaratilgan jiddiy tahdidlardan himoya qilish uchun juda muhimdir. Hozirgi kunda IT-
bozorida ko'plab xavfsizlik yechimlari mavjud. Ulardan ba'zilari Tarmoqlararo ekran,
Xujumlarn aniqlash va bartaraf etish tizimi (IDPS – Intrusion Detection Prevention
System), Honeypot kabilar quyida keltirilgan va tahlil etilgan.
Tarmoqlararo ekranlar
- bu ba'zi bir paketlarni boshqalarga o'tish va
blokirovka qilishga imkon beradigan tashkilotning ichki tarmog'ini boshqa
tarmoqlardan ajratib turuvchi apparat va dasturiy ta'minotdir. U himoya qiladigan
tarmoq zonalarida o'rnatilgan ruxsatsiz yoki noqonuniy seanslarning oldini olish uchun
ishlaydi. Tarmoqlararo ekranlar tashqi dunyodan ruhsat etilmagan interaktiv
kirishlardan himoya qilish uchun tuzilgan [2]. Tarmoqlararo ekranlar mexanizmlar
juftligi sifatida ko'rib chiqilishi mumkin: biri trafikni blokirovka qilish uchun,
ikkinchisi trafikni o’tkazib yuborish uchun mavjud. Asosan, xavfsizlik devorlarining
sonini kooperativ, yaxlit va chuqur tarmoq xavfsizligini himoya qilish uchun
boshqariladigan tarmoqning tegishli holatiga o'rnatish mumkin. Xavfsizlik devorlarini
boshqaradigan administrator tarmoqlararo ekran qoidalarini o'rnatishda ehtiyot bo'lishi
kerak (1-rasm).
1.-rаsm. Pаketlаrni filtrlаsh аrxitekturаsining sxemаsi
Tarmoqlararo ekranlarning afzalliklari quyidagilardan iborat:
1. Tarmoqlararo ekranlar noqonuniy bo'lgan trafikning oldini olishi mumkin.
46
2. Tarmoqlararo ekranlar ushbu protokollar va xizmatlarni osonlikcha filtrlashi
mumkin.
3. Tarmoqlararo ekranlar ichki tarmoq nomlarini tashqi xostlardan yashirish
orqali ichki tarmoqni himoya qilishga yordam beradi.
4. Tarmoqlararo ekranlar bitta tizimda tarmoq trafigini kengaytirilgan ro'yxatga
olishni jamlashi mumkin.
Tarmoqlararo ekranlarning kamchiliklari quyidagilardan iborat:
1. Tarmoqlararo ekranlar qonuniy trafikni noqonuniy trafikdan farqlash uchun
qo'lda tuzilgan qoidalar to'plamidan foydalanadilar.
2. Tarmoqlararo ekranlar tarmog'i hujumiga reaktsiya berolmaydi va samarali
qarshi choralarni ko'rsata olmaydi.
3. Ko'pgina tarmoqlararo ekranlar tarmoq trafigini tashkil etuvchi ma'lumot
paketlarining tarkibini tahlil qilmaydi.
4. Tarmoqlararo ekranlar Intranetdan keladigan hujumlarning oldini olmaydi.
5. Tarmoqlararo ekranlar filtrlash qoidalari dastur sathidan keladigan hujumni
oldini olmaydi [3].
Hujumlarni aniqlash va bartaraf etish tizimi
(IDS) axborot tizimlariga
hujumlarga qarshi kurashishda yordam beradi. Bunga turli xil tizimlar va tarmoq
manbalaridan ma'lumot to'plash orqali erishiladi. IDS xavfsizlikning mumkin bo'lgan
buzilishini aniqlash uchun kompyuter yoki tarmoq ichidagi turli sohalardagi
ma'lumotlarni to'playdi va tahlil qiladi. Suqulib kirishlar tashkilot tashqarisida ham,
tashkilot ichida ham hujumlarni o'z ichiga olishi mumkin [3].
IDPSning afzalliklari:
1. IDSni o'rnatish osonroq, chunki u mavjud tizimlarga yoki infratuzilmaga ta'sir
qilmaydi.
2. Tarmoqqa asoslangan IDPS sensorlari TCP SYN hujumi, paketli hujum va h.
kabi har qanday zararli hujum uchun paket sarlavhalarini tekshirish orqali ko'plab
hujumlarni aniqlay oladi.
3. IDPS real vaqt rejimida trafikni kuzatib boradi. Shunday qilib, tarmoqqa
asoslangan IDPS zararli faoliyatni ular sodir bo'lganda aniqlashi mumkin.
4. Tarmoqlararo ekranlar tashqarisida joylashtirilgan IDS sensori Tarmoqlararo
ekran orqasidagi manbalarga bo’ladigan zararli xujumlarni aniqlay oladi [4].
IDPSning kamchiliklari:
1. IDPS kuchli identifikatsiya va autentifikatsiya mexanizmiga alternativa emas.
2. IDPS xavfsizlikning barcha muammolarini hal eta olmaydi.
3. Xujum aniqlangandan va xabar qilinganidan keyin uni tekshirish uchun inson
aralashuvi talab qilinadi.
5. IDPS zararli faoliyatni aniqlay olmasa, soxta blokirovka qilish holatlari
yuzaga keladi [3].
“Honeypot”
bu axborot tizimlaridan ruxsatsiz foydalanishga bo'lgan
urinishlarni aniqlash, yo'q qilish yoki biron-bir tarzda qarshi turish uchun mo'ljallangan
tuzoq hisoblanadi. Odatda bu kompyuter, ma'lumotlar yoki tarmoqning bir qismi bo'lib
ko'rinadigan, ammo aslida xavfsiz holatga keltirilgan va kuzatiladigan va buzg'unchilar
uchun ma'lumot yoki qiymat manbai bo'lgan tarmoq saytidan iborat. “Honeypot”
buzg'unchilarni qonuniy tizim ekanligiga ishontirish orqali aldaydi.
47
“Honeypot” afzalliklari:
1. Kichik ma’lumotlar to'plamlari: “Honeypot” faqat biror kishi yoki biror narsa
ular bilan o'zaro aloqada bo'lganda ma'lumot to'playdi.
2. Yolgʻon ogohlantirishlarni darajasi pastligi: ko'pgina aniqlash
texnologiyalaridagi eng katta muammolardan biri bu soxta ijobiy yoki noto'g'ri
ogohlantirishlarning paydo bo'lishi. “Honeypot” bilan qilingan har qanday harakat,
ta'rifiga ko'ra, ruxsatsizdir va bu hujumlarni aniqlashda juda samarali bo'ladi.
3. Salbiy holatlarni o’tkazib yuborish: An'anaviy texnologiyalarning yana bir
muammosi - noma'lum hujumlarni aniqlay olmaslik.
4. Shifrlash: Hujum yoki zararli harakat shifrlanganmi yoki yo'qmi, “Honeypot”
ushbu harakatni ushlaydi. Ko'proq tashkilotlar o'zlarining muhitlarida (masalan, SSH,
IPSec va SSL kabi) shifrlash usullarini qabul qilar ekan, bu katta muammoga aylanadi.
Asal qutilari buni amalga oshirishi mumkin, chunki shifrlangan zondlar va hujumlar
“Honeypot” bilan yakunlanib, faoliyat “Honeypot” tomonidan hal qilinadi.
5. IPv6: “Honeypot” IP protokoli, shu jumladan IPv6-dan qat'i nazar, har qanday
IP muhitida ishlaydi. IPv6 bu Mudofaa vazirligi kabi ko'plab tashkilotlar va Yaponiya
kabi ko'plab mamlakatlar faol qabul qiladigan yangi IP standartidir. Tarmoqlararo
ekranlar yoki IDPS sensorlari kabi ko'plab zamonaviy texnologiyalar IPv6-ni ishlay
olmaydi.
6. Yuqori moslashuvchan: “Honeypot” juda moslashuvchan, turli xil
sharoitlarda foydalanish imkoniyati bilan, ma'lumotlar bazasida joylashtirilgan
Ijtimoiy himoya raqamidan tortib, kompyuterlarning butun tarmog'iga qadar.
7. Minimal manbalar: “Honeypot” hatto eng katta tarmoqlarda ham minimal
resurslarni talab qiladi. Oddiy, eski Pentium kompyuteri millionlab IP manzillarni
kuzatishi mumkin [4].
“Honeypot” kamchiliklari: Barcha afzalliklardan tashqari, “Honeypot”ning
ham kamchiliklari bor. “Honeypot”ning asosiy kamchiliklaridan biri bu riskdir.
“Honeypot” bu yomon odamlar bilan o'zaro aloqa qiladigan xavfsizlik manbai, ammo
xujumchilar “Honeypot”dan boshqa zararli bo'lmagan tizimlarga hujum qilish yoki
zarar etkazish uchun ham foydalanish xavfi mavjud.
Tarmoq xujumlarini aniqlash vositalarini tahlili shuni ko’rsatadiki, hozirda
qo’llanilayotgan tarmoq himoyasi vositalari: tarmoqlararo ekranlar, IPS, IDS va
“Honeypot” tizimlari bozorda keng tarqalgan va tarmoq xavfsizligi uchun xujumlarni
o’z vaqtida aniqlash va bartaraf etish, hujum uyushtirilganlik holatlarini monitoring
qilish va tahlillashda asosan xujumlarni aniqlash tizimlari qo’llaniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
World internet stats. Number of world Internet users on 30 June 2018.
Available at: http://www.internetworldstats.com/stats.htm, [Accessed 20 June 2018].
2.
Cavalcante, R. C., I. I. Bittencourt, A. P. Silva, M. Silva, E. Costa and R. A
Survey of Security in MultiAgent Systems. Expert Systems with Applications. 2016.
(39): 4835-4846.
3.
K. Scarfone and P. Mell, ”Guide to Intrusion Detection and Prevention
Systems (IDPS),” Gaithersburg, MD, Rep. NIST Special Publication 800-94,Feb.
2007.
48
4.
D.
Rozenblum,
“Understanding
Intrusion
Detection
System,”
www.sans.org/reading_room/whitepapers/detection/understanding-
intrusiondetection-systems_337, October 31, 2003.
VARIATSION KVANT ALGORITMLARINI QO‘LLASHNING
SAMARADORLIGI
Istamov Ismoilzoda Uktamovich
Samarqand davlat universiteti tadqiqotchisi
Sulaymonov Mirobid Abduxolikovich
Samarqand davlat veterinariya meditsinasi, chorvachilik
va biotexnologiyalar universiteti
istamovismoilzoda@gmail.com
Annotatsiya:
Murakkab kvant tizimlarini simulyatsiya qilish yoki keng ko‘lamli
chiziqli algebra masalalarini yechish juda yuqori hisoblash klassik kompyuterlar uchun
juda qiyin. Kvant kompyuterlari va algoritmlari esa yechimni yuqori darajada aniqlikda
olish imkonini bermoqda.
Parametrlashtirilgan
kvant
sxemasini
o‘rgatish
uchun
klassik
optimallashtiruvchidan foydalanadigan variatsion kvant algoritmlari (VKA) ushbu
cheklovlarni hal qilishning ilg’or texnologiyasi sifatida paydo bo‘ldi. Kvant
kompyuterlari uchun mo‘ljallangan deyarli barcha ilovalar uchun VKAlar taklif qilindi
va ular kvant ustunligiga erishish uchun eng yaxshi yechimni topib berish xolati bilan
afzal bo‘lib ko‘rinadi. Shunday bo‘lsa-da, muammolar, jumladan, VKAlarni o‘qitish
qobiliyati, aniqligi va samaradorligi bilan bog'liq muammolar saqlanib qolmoqda. Bu
ushbu tadqiqot ishida VKA sohasini ko‘rib chiqiladi, ularning qiyinchiliklarini yengish
strategiyalarini muhokama qilinadi va kvant ustunligiga erishish uchun ulardan
foydalanishning qiziqarli istiqbollarini ta'kidlanadi. Kvant algoritmlarini sinab ko‘rish
va kvant kompyuterlari afzallik beruvchi sun’iy intellekt orqali yangi muammolarni
aniqlash mumkin bo‘ladi.
Kalit so‘zlar:
Kvant, variatsion kvant algoritmlari, sun’iy intellekt, machine
learning, shovqinli oraliq miqyosli kvant (ShO‘MK).
Bugungi kunda variatsion kvant algoritmlari yordamida murakkab matematik
hisoblashni amalga oshirish va sun’iy intellekt tezligini, samaradorligini va aniqligini
oshirish orqali uni takomillashtirib bormoqda. Ushbu soha kvant hisoblashni turli xil
jarayonlarni, jumladan har qanday jarayon uchun matematik modelni qurishda sun’iy
intellektdan foydalanish imkonini beradi.
Kvant hisoblashlari zarur jismoniy jihozlarni yaratish uchun o‘nlab yillar davom
etgan izlanishlarga turtki bo‘lgan bir qator ilovalar uchun va'da beradi. Masalan,
klassik usullarga nisbatan eksponensial tezlik bilan kvant algoritmlari raqamlarni
faktorlashtirishi, kvant tizimlarini taqlid qilishi yoki chiziqli tenglamalar tizimini
echishi mumkin.
