582
Ушбу яратилган инновацион технологиядан ихтиёрий йўналишдаги
мутахассисларни тайёрлашни такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин ва энг
асосийси уўбу соҳадаги узлуксиз дастурий-методик тизимини шакллантиришга
ҳам муҳум фундаментал методологик асос бўла олади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Тўрақулов У.Х. Бўлажак ўқитувчиларнинг интеллектуал фаолиятни
ташкил этишга тайёргарлигини такомиллаштириш. пед. фан. фалс. докт.
(PhD)..дисс.-Т., 2020, 187 б.
2.
Тўрақулов У.Х. Бўлажак технологик таълим ўқитувчиларини касбий
фаолиятга тайёрлашнинг илмий-методик таъминотини ишлаб чиқишга тизимий
ёндашув// Инновацион ёндашувлар – илм – фан тараққиёти калити сифатида:
ечимлар ва истқболлар: Республика миқёсидаги илим – техник анжумани
материаллари тўплами.-Жиззах, 2020.-Б. 318-322.
3.
Тўрақулов У.Х., Ўрозбоев С.Э. Бўлажак ўқитувчиларни тайёрлаш
жараёнида
шарқ
мутофаккурлари
асарларидан
фойдаланишни
технологиялаштириш // Абай Қунонбоев ва шарқ мутофаккирларининг
педагогик қарашлари: Халқаро илмий – амалий конференциси материаллари.-
Жиззах, 2020.- Б. 108-110.
DEVIANT XULQ-ATVORNI SHAKLLANTIRISHDAGI IJTIMOIY
TA’SIRLAR
Yusupov Umidjon Salim oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Abduhovidova Dilyora
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabsi
Annotatsiya:
Ushbu tesizda deviant xulq-atvorni shakllanishdagi ijtimoiy
ta‘sirlar, oila dinamikasi, ijtimoiy normalarning o‘rni, ommaviy axborot vositalarining
deviant xulq shakllanishiga ta‘siri.
Kalit so‘zlar:
differensial assotsiatsiya, ijtimoiy tartibsizlik, ijtimoiy normalar,
OAV ta‘siri, psixologik faktorlar, maktab va atrof-muhit, oila dinamikasi.
Deviant xulq-atvor deganda ijtimoiy me'yorlardan chetga chiqadigan, shaxs va
butun jamiyat uchun salbiy oqibatlarga olib keladigan xatti-harakatlar tushuniladi.
Deviant xulq-atvorning shakllanishida individual omillar muhim rol o'ynasa, ijtimoiy
ta'sirlar, xususan, tengdoshlar guruhlari va atrof-muhit omillari uning rivojlanishiga
sezilarli darajada yordam beradi. Ushbu tesizda ijtimoiy ta'sirlarning deviant xulq-
atvorning shakllanishiga ta'sirini o'rganadi, tengdoshlar guruhlari, oila dinamikasi,
maktab muhiti va jamoa omillari shaxslarni deviant xatti-harakatlarga qanday
shakllantirishi va ta'sir qilishi mumkinligiga oydinlik kiritadi.
Tengdoshlar guruhlari munosabat, e'tiqod va xatti-harakatlarni shakllantirishga
kuchli ta'sir ko'rsatadi. O'smirlik - bu odamlar o'z tengdoshlari tomonidan qabul
583
qilinishi va tasdiqlanishiga intiladigan muhim davr bo'lib, ularni tengdoshlarining
bosimiga moyil qiladi. Deviant tengdoshlar guruhlari deviant xatti-harakatlarni
normallashtirishi va kuchaytirishi mumkin, bu esa xavfli va huquqbuzar xatti-
harakatlarni qabul qilishga olib keladi. Tengdoshlarning ta'siri giyohvand moddalarni
suiste'mol qilish, vandalizm, tajovuzkorlik va boshqa deviant harakatlarni o'z ichiga
olishi mumkin, chunki odamlar o'z guruhiga moslashishga va ijtimoiy qabul qilishga
intiladi.
Oila dinamikasi deviant xatti-harakatlarning shakllanishiga sezilarli ta'sir
ko'rsatadi. Ota-onalarning yomon nazorati, tartibsiz intizom, oilaviy nizolar va
e'tiborsizlik bilan tavsiflangan disfunktsional oila muhiti bolalar va o'smirlarda deviant
xatti-harakatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Ijobiy namunalarning yo'qligi, ota-
onalarning cheklangan ishtiroki va ota-onalarning deviant xatti-harakatlariga duchor
bo'lish huquqbuzarlik va boshqa deviant harakatlarga kirishish ehtimolini oshirishi
mumkin.
Maktablar bolalar va o'smirlarni ijtimoiylashtirish va ularga ta'sir qilishda muhim
rol o'ynaydi. Intizomiy jazo choralari samarasiz bo'lgan maktablar, ijobiy tengdoshlar
tarmog'ining yo'qligi va akademik muvaffaqiyat uchun cheklangan imkoniyatlar
deviant xatti-harakatlar uchun qulay muhit yaratishi mumkin. Tengdoshlarning
qurboni bo'lish, zo'ravonlik va istisno qilish, shuningdek, umidsizlik va begonalashish
tuyg'ulariga olib kelishi mumkin, bu qabul qilish yoki qasos olish vositasi sifatida
deviant harakatlarga aralashish ehtimolini oshiradi.
Deviant xulq-atvorning shakllanishiga kengroq jamiyat muhiti ham ta'sir qilishi
mumkin. Jinoyat sodir bo'lgan mahallalar, ta'lim va dam olish resurslaridan
foydalanishning cheklanganligi, qashshoqlik va jamiyatning tartibsizligi deviant xatti-
harakatlarning tarqalishiga yordam berishi mumkin. Ijobiy jamiyat namunalarining
yo'qligi va to'dalar yoki jinoiy tarmoqlarning mavjudligi deviant harakatlar qilish
xavfini yanada oshirishi mumkin.
Ommaviy axborot vositalari, jumladan televidenie, kino, musiqa va internet
odamlarning idroki, munosabati va xulq-atvorini shakllantirishi mumkin. Zo'ravonlik
va deviant kontentga ta'sir qilish odamlarni g'ayriijtimoiy xatti-harakatlarga nisbatan
sezgir qilib qo'yishi va deviant xatti-harakatlarni maftun qilishi mumkin. Ommaviy
axborot vositalarining ta'siri deviant xatti-harakatlarni normallashtirishi va deviant
munosabat va e'tiqodlarning shakllanishiga hissa qo'shishi mumkin.
O'zini past baho, sensatsiyaga intilish tendentsiyalari va impulslarni nazorat
qilmaslik kabi psixologik omillar deviant xatti-harakatlarning shakllanishiga hissa
qo'shish uchun ijtimoiy ta'sirlar bilan o'zaro ta'sir qilishi mumkin. Muayyan shaxsiy
xususiyatlar yoki psixologik zaifliklarga ega bo'lgan shaxslar tengdoshlar bosimiga va
deviant ijtimoiy muhit ta'siriga ko'proq moyil bo'lishi mumkin.
Deviant xulq-atvorning shakllanishiga ijtimoiy ta'sirlarni tushunish samarali
oldini olish va aralashuv strategiyalarini ishlab chiqish uchun juda muhimdir.
Tengdoshlar guruhlari, oila dinamikasi, maktab muhiti, jamoa omillari va ommaviy
axborot vositalarining ta'sirini tan olish deviant xatti-harakatlarning rivojlanishiga
hissa qo'shadigan omillar haqida tushuncha beradi. Tengdoshlar guruhining ijobiy
dasturlari, oilani qo‘llab-quvvatlash tashabbuslari, maktabda profilaktika choralari va
jamoatchilikni jalb qilish kabi maqsadli tadbirlar orqali ushbu ijtimoiy ta'sirlarni
584
bartaraf etish orqali deviant xatti-harakatlar xavfini kamaytirish va sog'lom
sotsializatsiya va ijtimoiy xulq-atvorni rivojlantirish mumkin. Ijobiy ijtimoiy ta'sirlarni
qo'llab-quvvatlash va qo'llab-quvvatlash tizimlarini ta'minlash orqali shaxslar deviant
xatti-harakatlarning tarqalishini va u bilan bog'liq salbiy natijalarni kamaytiradigan
ijobiy yo'llarga yo'naltirilishi mumkin.
Ijtimoiy me'yorlar va madaniy omillar shaxslarning maqbul xulq-atvor haqidagi
tasavvurlarini shakllantiradi va deviant xatti-harakatlarning shakllanishiga ta'sir qiladi.
Agar deviant xatti-harakatlar ma'lum bir ijtimoiy yoki madaniy kontekstda
normallashtirilsa yoki qabul qilinsa, odamlar bunday xatti-harakatlarga ko'proq moyil
bo'lishi mumkin. Madaniy qadriyatlar, e'tiqodlar va deviantga bo'lgan munosabat
shaxslarning xatti-harakatlarini shakllantirishda va deviant yoki maqbul deb
hisoblangan narsalarni aniqlashda muhim rol o'ynaydi.
Ijtimoiy disorganizatsiya nazariyasi mahallaning qashshoqlik, jinoyatchilik
darajasi va ijtimoiy hamjihatlikning yo'qligi kabi xususiyatlari deviant xatti-
harakatlarning tarqalishiga yordam berishi mumkinligini ta'kidlaydi. Qo'shni omillar,
jumladan, resurslarning mavjudligi, jamiyatni qo'llab-quvvatlash tizimlari va ijtimoiy
nazorat mexanizmlari deviant xatti-harakatlardan himoya qilishi yoki shakllanishiga
hissa qo'shishi mumkin. Ushbu ijtimoiy tartibsizlik omillarini bartaraf etuvchi mahalla
darajasidagi tadbirlar deviant xatti-harakatlarni kamaytirishga yordam beradi va
xavfsizroq, qo'llab-quvvatlovchi muhitni yaratadi.
Differentsial assotsiatsiya nazariyasi shuni ko'rsatadiki, odamlar deviant xatti-
harakatlarni boshqalar bilan o'zaro munosabatlar orqali o'rganishadi. Agar odamlar
deviant xatti-harakatlar qiladigan tengdoshlari yoki namunalariga duchor bo'lsalar, ular
bunday xatti-harakatlarni qabul qilishlari va taqlid qilishlari mumkin. O'rganish
nazariyasi xulq-atvorni shakllantirishda mustahkamlash va jazoning rolini ta'kidlaydi.
Deviant xulq-atvorni ijobiy mustahkamlash yoki salbiy oqibatlarning yo'qligi deviant
xatti-harakatni kuchaytirishi va davom ettirishi mumkin.
Ijtimoiy ta'sirlar deviant xulq-atvorning shakllanishiga yordam berishi mumkin
bo'lsa-da, bu ta'sirlarni yumshata oladigan himoya omillarining mavjudligini tan olish
juda muhimdir. Kattalar uchun ijobiy rol modellari, kuchli ijtimoiy qo'llab-quvvatlash
tarmoqlari, ta'lim va resurslarga kirish va ijobiy ishtirok etish imkoniyatlari odamlarda
chidamlilikni oshirishi va ularning deviant xatti-harakatlarga moyilligini kamaytirishi
mumkin.
Deviant xulq-atvorni shakllantirishdagi ijtimoiy ta'sirlarni bartaraf etish ko'plab
manfaatdor tomonlarni, jumladan, ota-onalar, maktablar, jamoalar va siyosatchilarni
o'z ichiga olgan kompleks yondashuvni talab qiladi. Ba'zi samarali aralashuv
strategiyalari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
a. Ota-onalarni tarbiyalash dasturlari: Ota-onalarni samarali tarbiyalash usullari,
ijobiy intizom va bolalar faoliyatini nazorat qilish bo'yicha qo'llab-quvvatlash va ta'lim
berish deviant xatti-harakatlar xavfini kamaytirishga yordam beradi.
b. Mentorlik dasturlari: Xavf ostida bo'lgan yoshlarni yo'l-yo'riq, qo'llab-
quvvatlash va ijobiy rol modelini ta'minlay oladigan ijobiy kattalar murabbiylari bilan
bog'lash salbiy ijtimoiy ta'sirlarga qarshi turishga yordam beradi.
585
c. Maktabda profilaktika dasturlari: Ijobiy ijtimoiy ko'nikmalarni, nizolarni hal
qilishni va xarakterni rivojlantirishni targ'ib qiluvchi dasturlarni amalga oshirish
o'quvchilarda tegishlilik hissi va ijtimoiy xulq-atvorni rivojlantirishi mumkin.
d. Jamiyatni jalb qilish: Resurslardan foydalanish, dam olish tadbirlari va ijobiy
rol modellari bilan xavfsiz va qo'llab-quvvatlovchi jamoa muhitini yaratish deviant
tengdoshlar guruhlari ta'sirini kamaytirishga yordam beradi va sog'lom
ijtimoiylashuvni rag'batlantiradi.
e. Media savodxonligi dasturlari: shaxslarga tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini va
media savodxonligini o'rgatish ularga deviant xulq-atvorni targ'ib qiluvchi media
xabarlarni boshqarish va tanqidiy baholashga yordam beradi.
f. Qayta tiklanadigan adolat dasturlari: Hisobdorlik, hamdardlik va zararni
tuzatishga qaratilgan muqobil intizomiy yondashuvlarni qo'llash shaxsiy o'sishni va
ijobiy ijtimoiy integratsiyani rag'batlantirishda deviant xatti-harakatlarni hal qilishga
yordam beradi.
g. Siyosat tashabbuslari: Ijtimoiy tengsizliklarni bartaraf etish, ta'lim, sog'liqni
saqlash va ish bilan ta'minlash imkoniyatlaridan foydalanishni yaxshilash va jamiyat
rivojlanishini rag'batlantirish siyosatini ishlab chiqish deviant xatti-harakatlar bilan
bog'liq xavf omillarini kamaytirishga yordam beradi.
h. Manfaatdor tomonlar o'rtasidagi hamkorlik: Ota-onalar, maktablar, huquqni
muhofaza qilish organlari, jamoat tashkilotlari va siyosatchilar o'rtasidagi hamkorlik
va muloqotni rag'batlantirish ijtimoiy ta'sirlarni bartaraf etish va ijobiy rivojlanishga
yordam beradigan keng qamrovli strategiyalarni amalga oshirish uchun juda muhimdir.
Deviant xulq-atvorni shakllantirishdagi ijtimoiy ta'sirlarni tushunish samarali
oldini olish va aralashuv harakatlari uchun zarurdir. Asosiy ijtimoiy omillarni hal
qilish, ijobiy sotsializatsiyani rag'batlantirish va qo'llab-quvvatlash tizimlarini
ta'minlash orqali deviant xatti-harakatlarning tarqalishini kamaytirish va sog'lom
rivojlanish va ijtimoiy xulq-atvorni qo'llab-quvvatlaydigan muhitni yaratish mumkin.
Ota-onalar, maktablar, hamjamiyat va siyosatchilarning birgalikdagi sa'y-harakatlari
ijobiy ijtimoiy ta'sirlarni rivojlantiruvchi va odamlarga o'z farovonligi va jamiyat
farovonligiga hissa qo'shadigan tanlov qilish imkoniyatini beradigan qo'llab-
quvvatlovchi, inklyuziv va xavfsiz jamiyatni yaratishda juda muhimdir. bir butun
sifatida.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Barno, N., & Buvirobiya, H. (2023). MAKTABGACHA YOSH
DAVRIDAGI
BOLALAR
PSIXOLOGIYASINING
O
‘ZIGA
XOS
TOMONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research
, 394-397.
2. Shavkatovna, N. B. (2022). Axborot texnologiyalari bilan ishlovchi
shaxslarning
psixologik
xolatining
patologiyasi.
International
Journal
of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 658-662.
3. Mingboyevich, U. B., & Shavkatovna, N. B. (2022). TA’LIM
TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA DARS JARAYONINI TASHKIL ETISHNING
PSIXOLOGIK MEZONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research
, 276-279.
586
4. Норбекова, Б., & Орокбоева, М. (2022). Sharq mutafakkirlarining oilada
bolalar
shaxsida
etnopsixologik
xususisyatlarni
tarbiyalash
haqidagi
qarashlari.
Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы
,
1
(1), 440-442.
5.Norbekova, B. S. (2021). The Role of National Traditions in the Formation of
Ethnopsychological Characteristics in Children and Teenagers.
Turkish Journal of
Computer and Mathematics Education (TURCOMAT)
,
12
(10), 1848-1853.
6. Norbekova, B. (2021). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR
NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI: MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI.
Мактабгача таълим
журнали
,
3
(3).
7.
Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In
E Conference
Zone
(pp. 11-16).
8. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In
E Conference
Zone
(pp. 11-16).
9. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In
E Conference
Zone
(pp. 11-16).
10. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In
E Conference
Zone
(pp. 11-16).
11. Umidjon, Y., & Farangiz, A. (2023). GLOBALLASHUVNING IJTIMOIY-
PSIXOLOGIK VA TARIXIY XUSUSIYATLARI.
International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 382-386.
12. Umidjon, Y., & Farangiz, A. (2023). GLOBALLASHUVNING IJTIMOIY-
PSIXOLOGIK VA TARIXIY XUSUSIYATLARI.
International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 382-386.
13. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In
E Conference
Zone
(pp. 11-16).
14. Umidjon, Y., & Munavvar, E. (2023). O ‘SMIRLARDA AGRESSIV
XULQ-ATVOR
SHAKLLANISHINING
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK
JIHATLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research
, 391-394.
15. Umidjon, Y., & Humora, V. (2023). GENDER FARQLARNING IJTIMOIY
PSIXOLOGIK TOMONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research
, 386-390.
16. Usmanov, S., & Abduraxmanov, Z. (2023). VIRTUAL EDUCATIONAL
SYSTEM FOR THE DEVELOPMENT OF INFORMATION AND PROFESSIONAL
COMPETENCE OF FUTURE ENGINEERS. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, (Special Issue), 55-63.
587
17. Alimov, N. (2023). CULTURE OF WESTERN AND ORIENTAL
COUNTRIES. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире.
18. Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
19. Sunatullaevna, K. A., & Axmedovich, R. O. (2022). Internet is a depression.
The benefits and harms of cyberspace on the human psyche. Eurasian Scientific Herald,
5, 69-73.
20. Комилова, А. С., & Равшанов, О. А. (2022). TALABALARDA O ‘ZIGA
BO ‘LGAN ISHONCH VA PSIXOLOGIK MADANIYATNI OSHIRISH: Komilova
Aziza Sunatullaevna, Mirzo Ulug ‘bek nomidagi O ‘zbekiston Milliy Universitetining
Jizzax filiali “Psixologiya” kafedrasi katta o ‘qituvchisi Ravshanov Olim Axmedovich,
Mirzo Ulug ‘bek nomidagi O ‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali
“Psixologiya” kafedrasi katta o ‘qituvchisi. Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал, (4), 267-270.
21. Ibaydullayeva, U. (2022). OILADA FARZAND TARBIYASINING
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. Журнал Педагогики и психологии
в современном образовании, 2(6).
22. Равшанов, О. (2022). Конфликты между учителем и учениками и
способы их решения. Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari
va rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar, 1(1), 508-511.
23. Axmedovich, R. O. (2022). GLOBALLASHGAN AXBOROT DAVRI VA
SHAXSNING AXBOROT-PSIXOLOGIK XAVFSIZLIGI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 38-44.
24. Komilova, A., & Adilova, M. (2023). AGRESSIYA–OSMIRLARDA
YUZAGA
KELADIGAN
TAJOVUZKORLIK
RIVOJLANISHIGA
TASIR
ETUVCHI FENOMEN SIFATIDA. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
25. Adilova, M. (2023). THE PSYCHOLOGICAL EFFECT OF TRAPS IN
THE SOCIAL NETWORK ON YOUTH MIND AND SPIRITUALITY. Open Access
Repository, 4(2), 500-505.
26. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
27. Yuldashev, S., & Arakulov, G. (2023). ETHNOPSYCHOLOGICAL
CHARACTERISTICS OF AGGRESSIVE BEHAVIOR IN FAMILY DISPUTES.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, (Special
Issue), 81-88.
28.
Arakulov,
G.
(2023).
ТАЖОВУЗКОРЛИК-ЎСМИРЛАРДА
ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА. Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(3), 15-21.
