94
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics, Controls, Forms,
Dialogs, StdCtrls, Grids, DBGrids, DB, DBTables, ExtCtrls, DBCtrls;
type
TForm1 = class(TForm)
Label1: TLabel;
Table1: TTable;
DataSource1: TDataSource;
DBGrid1: TDBGrid;
DBNavigator1: TDBNavigator;
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
implementation
{$R *.dfm}
end.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
S.Iriskulov, M.Ataxanov “Algoritmik tillar va dasturlash”, Namangan, 2000
yil.
2.
S.Bobrovskiy «Delphi 7» uchebniy kurs. Sankt-Peterburg. Moskva. Xarkov.
Minsk. 2000.
3.
Носков Ю.М. Система программирования Delphi. - раздел «Основы
http://www.mgopu.ru/PVU/2.1/Delphi/index.html
4.
Hakimov М.Х., Gaynazarov S.M. Berilganlar bazasini boshqarish tizimlari.
Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. 2- nashr / T.: Fan va texnologiyalar, 2015 648 б.
5.
https://www.terabayt.uz/
ENERGIYA TA’MINOTI TIZIMLARIDA ENERGIYA SAMARADORLIGINI
OSHIRISHDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNING O‘RNI
t.f.d., prof. Siddikov Ilxomjon Xakimovich
Jahon bankining loyihalarni boshqaruv guruhi
“Energiya samaradorlikni oshirish” koordinatori
Abdumalikov Akmaljon Abduxoliq o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Jahonda
energiya
ta’minoti
manbalari
monitoringida
axborotlarni
taqsimlashning turli signal o‘zgartgichlarini keng qo‘llash, ular yordamida doimiy
95
monitoring jarayonlarini amalga oshirishda elektr energiya istemol qiluvchi
obektlarning uzluksiz va sifatli ishlashini ta’minlash bo‘yicha signallar bilan
ta’minlovchi apparatlar, qurilmalar, vositalar hamda algoritm va dasturiy vositalarini
takomillashtirishga qaratilgan qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Energiya
ta’minoti tizimlarining ishonchli ish holatlarini ta’minlashda ishlab chiqarilayotgan
energiya miqdori va sifatini manbalar quvvatini monitoring qilish asosida
rejalashtirish, dasturiy vositalar va texnik yechimlarni ishlab chiqishga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Shu bilan birga elektr energiya manbalarining kattalik va parametrlarini
ikkilamchi signallarga o‘zgartirish apparatlari tuzilish tamoyillari hamda ularning
dasturiy vositalarini yaratish dolzarb masalalardan hisoblanmoqda.
1- rasm. Energiya ta’minoti ob’etlarini masofadan monitoring qilish
apparat-dasturiy vositalari sxemasi
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarga qo‘shimcha ravishda energiya ta’minoti
monitoringi qurilmalarida quyidagi xolatlarni e’tiborga olish kerak :
•
monitoring qilish qurilmalar yetarli darajada dasturiy vositalar bilan
taminlanmagan;
•
aniq natijalar asosida ishlaydigan qurilma va vositalarning yetishmasligi;
•
qurilmadan real vaqt tizimida malumotlarni monitoring qilish va boshqarish
imkoniyatini pastligi;
•
hizmat ko‘rsatish xarajatlari kam (qurilma va qurilmalarga texnik hizmat
ko‘rsatish, panellarni tozalash va boshqalar).
Qurilmalar asosida signal o‘zgartirishning o‘ziga xos kamchiliklari mavjud:
•
monitoring va rostlash imkoniyati cheklangan;
•
signallarni taqsimlashda muammolar mavjud;
•
signal o‘zgartiruvchi qurilmalarni individual o‘rnatishda monitoringi
qurilmalarning o‘zini qoplash muddati juda kam miqdordaligi.
96
2-rasm. O‘rnatilgan tizimlar ierarxik modeli
Bugungi kunga kelib dunyodagi taniqli rivojlangan korxonalar mutaxassislari
tomonidan IoT platformasini ishlab chiqarilayotganini ijtimoiy tarmoqlar va turli xil
axborot beruvchi vositalar orqali o‘qiganimizda yoki eshitganimizda ko‘p vaqt
o‘tmasdan uni amaliy natijalarini ko‘rishga erishmoqdamiz. Buning sababi oddiy –
ko‘pchilik IoT texnologiyasi bugungi kunda jamiyatdagi mavjud bo‘lgan ko‘plab
soxalarga kirib bormoqda. Jumladan energiya ta’minoti obektlarining asosiy tayanchi
bo‘lgan energiya ta’minoti qurilmalarini xam masofadan monitoring qilishda IoT
texnologiyalarining xozirgi davrdagi o‘rni aloxida ajralib turadi. Energiya ta’minoti
obektlarining internet tarmog‘iga ulanishi o‘z navbatida ularni nazorat qilish va
boshqarish jarayonlarini amalga oshirishni taminlab beradi.
Ushbu fiklardan kelib chiqqan xolda shunday deyishimiz mumkin,
infokommunikatsiya obektlarining energiya ta’minoti manbalarini masofadan
monitoring qilish nuqtai nazaridan IoT tushunchasini quyidagi formula orqali ifodalash
mumkin:
IoT = gibrid energiya +sensorlar + ma’lumotlar + tarmoq + xizmat+ilovalar.
IoT texnologiyasi ob’ektlar, vaqt va manzil to‘g‘risida ko‘plab ma’lumotlarni
taqdim etadi. Bugungi kunda internet texnologiyasi va IoT birlashishi natijasida
xamyonbop narxlardagi sensorlar va simsiz aloqa uzatish vositalari asosida ishlaydigan
katta hajmdagi elektron platformalar va innovatsion xizmatlarni hosil qiladi.
Energiya ta’minoti manbalari monitoring jarayonlarida signal o‘zgartirish,
monitoring qilish va boshqarishda birlamchi elektr toklar va kuchlanishlar ikkilamchi
me’yorlangan kuchlanish ko‘rinishidagi chiqish signaliga o‘zgartirish jarayoni xamda
ushbu jarayonda ishtirok etayotgan signal o‘zgartirish apparatlari va ularda kechuvchi
fizik texnik effektlarini modellashtirishni taqozo etadi.
Monitoring apparatining 2-rasmda keltirilgan graf model asosida tuzilgan
matritsa ko‘rinishidagi analitik ifodasi quyidagicha shakllantiriladi.
AU=F (2.1)
A-
parametrlar va uzatish funksiyasi matritsasi
U-
tugun kattaliklari matritsasi
F-
chegara kattaliklari matritsasi.
97
𝐾
𝑈
𝐴
𝐾
𝑈
𝐵
𝐾
𝑈
𝐶
𝐾
𝐼
𝐶
𝐾
𝐼
𝐵
𝐾
𝐼
𝐴
𝐾
𝐼
𝑐
𝐾
𝑀
1
𝐾
𝑀
2
𝐾
𝑀
3
𝐾
𝐶
2
𝐾
𝐶
1
𝐾
𝐶
5
𝐾
𝐶
4
𝐾
𝐶
3
𝐾
𝑈𝑒
𝐼
𝑈
АРЎ
𝑈
АҚИБ
𝑈
ЭББХ
𝑈
КВ
𝑈
АИ
𝑈
𝐾
𝑈
КЭЭМ
𝑈
МЎБ
𝑈
𝐴
𝑈
𝐵
𝑈
𝐶
𝐼
𝐴
𝐼
𝐵
𝐼
𝐶
3-rasm. Monitoring apparatida signal o‘zgartirish va signal uzatish jarayonlarining
graf modeli
Model tugunlari xolatini belgilovchi chiqish kuchlanishlarini aniqlash uchun M
ij
va N
jk
ulanishlar matritsasi xamda 3- rasmda keltirilgan signal o‘zgartirish jarayonlari
graf modeli asosida uning tugunlarini ifodalovchi kattaliklarning analitik ko‘rinishdagi
modeli.
Energiya ta’minoti ob’ektlarida ishlab chiqarish va iste’moli jarayonlarining
monitoringini asosiy vazifasi sifatida iste’molchilarga yetarli quvvat ishlab
chiqarilishini, energiya va quvvat ta’minotini uzluksizligi va sifat ko‘rsatkichlarini
ta’minlash ko‘rsatkichlari ekanligi aniqlandi. Monitoring jarayonini uchun ishlab
chiqilgan signallar o‘zgartirish apparati va uning elementlarining tuzilishlari ko‘p
fazali birlamchi kuchlanishlar va toklarni ikkilamchi kuchlanish ko‘rinishidagi
signalga aniq va tezkorlik o‘zgartirishga bo‘lgan asosiy talablarni qoniqtirishi
aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Abdumalikov A.A., Siddikov O.I. Hisoblash va infokommunikasiya
qurilmalari energiya ta’minoti monitoringining apparat-dasturiy vositalari. “Ilm-fan va
innovasion rivojlanish” ilmiy jurnali. № 2/2022. ISSN 2181-9637. Toshkent -2022. -
B. 125-139. (05.00.00; 28.02.2019 № 262/9.2-son rayosat qarori).
2. Abdumalikov A.A., Yalg‘ashov A.I., Baltabayev D.M. Energiya
samaradorligini nazorat va boshqarishning axborot dasturiy ta’minoti va smart
qurilmalar // “Yosh tadqiqotchi” Ilmiy elektron jurnali. Volume 1. Issue 2. Qo‘qon-
2022. –B. 50-54. (№ 23; Scientific Journal Impact Factor).
3. Abdumalikov A.A. A study of static and dynamic characteristics of
multifunctional signal converters // International scientific and technical journal.
98
“Chemical Technology. Control And Managment” Tashkent. ISSN: 1815-4840, E-
ISSN 2181-1105. Volume -2020. Issue 4(94). -P.38-45. (05.00.00; №12).
4. Siddikov I.Kh., Abdumalikov A.A., Sobirov M.A., Sattarov X.A. Equipment
and software for energy supply monitoring and control process // International
Conference on Information Science and Communications Technologies ICISCT
2021(scopus), Tashkent, Uzbekistan-2021.-4r. (05.00.00; 30.10.2021 № 525-son
rayosat qarori.).
5. Siddikov I.Kh., Abdumalikov A.A. Modeling and research signals conversion
proceses of multhipase power measure and control devices // International Conference
on Information Science and Communications Technologies ICISCT 2020 (scopus),
Tashkent, Uzbekistan - 2020.-4r (05.00.00; 30.10.2020 № 368-son rayosat qarori.).
6. Siddikov I.Kh., Makhsudov M.T., Abdumalikov A.A. Modeling and Research
Multiphases Signal Transducers of Power Control Systems // International Conference
on Information Science and Communications Technologies ICISCT 2020 (scopus),
Tashkent, Uzbekistan - 2020. -4r. (05.00.00; 30.10.2020 № 368-son rayosat qarori.).
7. Siddikov I.Kh., Anarbaev M.A., Abubakirov A.B., Makhsudov M.T.,
Khonturaev I. M., Abdumalikov A.A. Modeling of transducers of nonsymmetrical
signals of electrical nets // International Conference on Information Science and
Communications Technologies ICISCT 2019. Tashkent, Uzbekistan - 2019. -6r.
(05.00.00;30.09.2019 №269/8-son rayosat qarori.) II bo‘lim (Chast' II; Part II).
8. Abdumalikov A.A. Hisoblash va infokommunikasiya majmualarining
energiya ta’minoti qurilmalarini masofadan monitoring qilish algoritmlari va apparat-
dasturiy majmuasi // “Avtomatlashtirilgan elektr mexanik va elektr texnologik
tizimlarning energiya samaradorligini oshirishning dolzarb masalalari” Xalqaro ilmiy-
texnik anjumanning ma’ruzalar to‘plami. II qism Toshkent-2022. –B. 274-277.
9. Abdumalikov A.A., Siddikov I.X. Hisoblash va infokommunikasiya
qurilmalariningenergiya ta’minotini monitoringi apparat-dasturiy vositalari //
“Avtomatlashtirilgan elektr mexanik va elektr texnologik tizimlarning energiya
samaradorligini oshirishning dolzarb masalalari” Xalqaro ilmiy-texnik anjumaning
ma’ruzalar to‘plami. Toshkent-2022. –B. 298-302.
10. Siddikov I.X., Abdullaeva S.M., Maksudov M.T., Abdumalikov A.A. Qayta
tiklanuvchan energiya manbalarining toklarini monitoringi va boshqaruv signaliga
o‘zgartirish datchiklarining statik tavsiflari // “Iqtisodiyotning tarmoqlarini innovasion
rivojlanishida axborot-kommunikasiya texnologiyalarining ahamiyati” Respublika
ilmiy-texnik anjumanining ma'ruzalar to‘plami. Toshkent - 2020. – P. 50-53.
11. Siddikov I.X., Mirzaev N.N., Abubakirov A.B., Anarboev M.A.,
Abdumalikov A.A. Elektr energiyasini uzatish va taqsimlashda releli himoyasi va
avtomatikasini modernizasiya qilish orqali energiya samaradorlikka erishish. //
Respublikanskaya nauchno-texnicheskaya konfrensiya, “Sovremennie tendensii
sovershenstvovaniya sistem kontrolya i upravleniya texnologicheskimi prosessami i
proizvodstvami”. Tashkent-2019 g. - S. 174-179.
99
12. Siddikov I.X., Abubakirov A.B., Utemisov A.D., Abdumalikov A.A Qayta
tiklanuvchan energiya manbali elektr ta’minoti tizimlarida reaktiv kuvvati
manbalarining ko‘p fazali toklarini kuchlanishga o‘zgartirish datchiklarini
modellashtirish
//
Respublikanskaya
nauchno-texnicheskaya
konfrensiya,
"Sovremennie tendensii sovershenstvovaniya sistem kontrolya i upravleniya
texnologicheskimi prosessami i proizvodstvami”. Tashkent-2019 g. - S. 192-194.
13. Siddikov I.X., Lejina Yu.A., Xonto‘raev I.M., Maksudov M.T.,
Abdumalikov
A.A.
Issledovanie
pokazateley
nadejnosti
i
veroyatnosti
rabotosposobnosti datchikov kontrolya i upravleniya energopotrebleniem // Injenerno-
stroitel’niy vestnik Prikasniya: nauchno-texnicheskiy jurnal. Astraxan': GAOU AO
VO “AGASU”, 2020. № 1(31). -S. 74-78.
МЕТОДЫ ПРЕОБРАЗОВАНИЯ ТАБЛИЦ ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ В
УПРАВЛЕНИИ СЛОЖНЫМИ СИСТЕМАМИ
1
Норматов И.Х.,
2
Ибодуллаев Д,
3
Жураев М.,
4
Отахонов А.,
5
Аллаберганова А.Х.
1,5,
Национальный университет Узбекистана имени Мирзо Улугбека
2,3
Джизакский филиал Национального университета Узбекистана
4
Ферганский государственный университет
Аннотация.
В статье рассматривается стандартного описание рабочих
мест для решения проблем алгоритмизации управления сложными системами.
Предлагается описание процесса решения задачи управления объектом на основе
алгоритмического подхода. Разработаны методы композиции ТФ для
алгоритмического синтеза комплексов рабочих мест, управляющих мониторов.
Ключевые слова:
алгоритм, метод, схема, монитор, операция, процесс,
позиция, маркировка, граф, композиция.
Рассмотрим динамические таблиц функционирования (ТФ) определенные
следующим образом:
ТФ=
, , , , , , ,
,
P D I O R T
F
где
P
- множества позиций,
D
- операций,
I
- входных и
O
- выходных состояний,
A
- рабочих мест,
T
- интервалов времени,
- множество координат рабочих
мест системы,
F
- функция изменения ТФ во времени или функция управления
А
-системой.
Если
i
t
T
,
( )
,
F t
const
=
то такая таблица функционирования называется
статической. Функция
( )
F t
, задающая изменения ТФ, называется функцией
управления агрегатной системой.
