61
исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и
перспективы,
1(1),
215–217.
извлечено
от
https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5164
13.
Zhomurodov, D. ., Ulashev, A. ., & Tozhiyev, A. (2023). THE SYSTEM
FOR DETERMINING THE QUALIFICATIONS OF INDUSTRY EXPERTS.
Евразийский журнал академических исследований, 3(4 Special Issue), 280–289.
извлечено от https://in-academy.uz/index.php/ejar/article/view/14519
14.
Xolbutayevich T. O., Mamasoliyevich J. D. OʻQUV JARAYONIDA
TOʻLDIRILGAN
REALLIK
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2022. –
С. 334-338.s
15.
Баратов Ж.Р. (2021). ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ГЕНЕТИЧЕСКОГО
АЛГОРИТМА ПРИ ВЫПОЛНЕНИИ ДИАГНОСТИКИ. Экономика и социум, (3-
1 (82)), 458-464.
16.
Alisher T., Asrorjon U. APPLICATION AND RESULTS OF ARTIFICIAL
INTELLIGENCE TECHNOLOGIES IN EDUCATION //International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research. – 2023. – С. 28-30.
17.
Norqo’ziyev , Q. (2023). MOBIL ROBOTLAR UCHUN YO’LNI
REJALASHTIRISH ALGORITMI. Research and Implementation. извлечено от
https://fer-teach.uz/index.php/rai/article/view/746
18.
Rustamov Maxammadi Jabborovich, Irgasheva Umida Abdimital kizi, and
Iskandarov Azizbek Ilxom o‘g‘li. “BIR JINSLI BO‘LMAGAN ISSIQLIK
TARQALISH TENGLAMASINI FURYE (O‘ZGARUVCHILARNI AJIRATISH)
USULI YORDAMIDA YECHISH”. RESEARCH AND EDUCATION, vol. 2, no. 2,
Feb. 2023, pp. 79-84, https://researchedu.org/index.php/re/article/view/1796.
19.
Maxkamov Shohruh Sarvar oʻgʻli “MA’LUMOTLAR BAZASI (MB) VA
MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMI (MBBT)NING NAZARIY
ASOSLARI”
KOMPYUTER
ILMLARI
VA
MUHANDISLIK
TEXNOLOGIYALARI mavzusidagi Xalqaro ilmiy-texnik anjuman materiallari
13.10.2023. 90-94 bet.
WEB ILOVALARDA AUTENTIFIKATSIYA DASTURIY VOSITALARINI
ISHLAB CHIQISH VA QO‘LLASH
t.f.f.d., dots. Abdumalikov Akmaljon Abduxoliq o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali
Gulmurodova Dinora Akram qizi
O‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali magistranti
Hozirgi kunda dunyo miqyosida axborot texnologiyalarining jadal sur’atlar bilan
rivojlanib borishi ko‘plab qulayliklar bilan bir qatorda yangi muammolarni o‘rtaga
qo‘ymoqda. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida va telekommunikatsiya
tizimlarida aylanayotgan axborotlar hamda ularning xavfsizligiga bo‘ladigan
62
tahdidlarning soni bugunga kelib keskin darajada oshib ketdi. Ushbu muammoli
xolatlar hozirda nafaqat Respublikamizda balki butun dunyoda axborot texnologiyalari
sohasining texnik va dasturiy majmualari kirib borgan xar bir tashkilot va korxonaning
asosiy bo‘ginlaridan biriga aylangan.
Tizimga kirgan foydalanuvchi tomonidan yuborilgan so‘rovlar IS avtorizatsiya
qilish tartib-qoidalariga muvofiq qayta ishlanadi. 1.-rasmda veb-ga asoslangan axborot
tizimlarida foydalanuvchini avtorizatsiya qilish uchun ishlatiladigan algoritm
ko‘rsatilgan.
Quyidagi algoritm taklif etiladi:
1.
Foydalanuvchi so‘rovi yuboriladi.
2.
Yuborilgan so‘rov filtrlashdan o‘tadi. Filtrlash axborot tizimi talablari va
spetsifikatsiyalariga muvofiq amalga oshiriladi.
3.
Kirish huquqlari tekshiriladi. Agar tekshirish muvaffaqiyatli bo‘lsa,
foydalanuvchi tizimga kiradi, aks holda kirish taqiqlanadi.
4.
Kirish taqiqlangandan keyin markazlashgan monitoring tizimlariga tashqi
tomondan kirishga urunganligi holati yuzasidan axborot boradi.
1-rasm. Veb-axborot tizimi uchun avtorizatsiya algoritmi
Autentifikatsiya qilingan shifrlash zarurati alohida konfidensiallik va
autentifikatsiya bloki shifrining ishlash rejimlarini xavfsiz tarzda birlashtirish xatoga
moyil va qiyin bo‘lishi mumkinligini kuzatish natijasida paydo bo‘ldi. Bu noto‘g‘ri
amalga oshirish yoki autentifikatsiyaning yo‘qligi (shu jumladan SSL/TLS) tufayli
ishlab chiqarish protokollari va ilovalariga kiritilgan bir qator amaliy hujumlar bilan
tasdiqlangan. Taxminan 2000-yilda standartlashtirish rejimlari tushunchasi atrofida
to‘g‘ri amalga oshirilishini ta'minlaydigan bir qator harakatlar rivojlandi. Xususan,
2000 -yilda Charanjit Jutla’ning yaxlitlikdan xabardor CBC va yaxlitlikni biladigan
parallelizable , IAPM, rejimlar nashr etilishi mumkin bo‘lgan xavfsiz rejimlarga kuchli
qiziqish uyg‘otdi. Olti xil autentifikatsiya qilingan shifrlash usullari (masalan, ofset
kod kitobi rejimi 2.0, OCB 2.0; Key Wrap; CBC-MAC , CCM bilan hisoblagich;
shifrlash, keyin autentifikatsiya qilish, keyin tarjima qilish , EAX; shifrlash-keyin-
MAC, EtM; va Galois/counter rejimi, GCM) ISO/IEC 19772:2009 da
63
standartlashtirilgan. NIST soʻroviga javoban koʻproq autentifikatsiyalangan shifrlash
usullari ishlab chiqilgan.
Autentifikatsiyaning keng tarqalgan sxemalaridan biri oddiy autentifikatsiya
bo‘lib, u an'anaviy qayta ishlatiladigan parollardan foydalanish va qayta ishlash
vositalarini bir vaqtning o‘zida kelishib olishga asoslangan.
"Yagona tizimga kirish" ning asosiy printsipi foydalanuvchining barcha tarmoq
resurslariga kirishi uchun bir martalik autentifikatsiya protsedurasidan o‘tishi
etarliligini nazarda tutadi.
Parol va foydalanuvchi identifikatorini o‘tkazish quyidagi usullar bilan amalga
oshirilishi mumkin:
1)
shifrlanmagan shaklda; masalan, PAP (Password Authentication Protocol)
parolni autentifikatsiya qilish protokoliga muvofiq, parollar aloqa liniyasi orqali ochiq,
himoyalanmagan shaklda uzatiladi;
2)
himoyalangan; barcha uzatilgan ma'lumotlar (foydalanuvchi identifikatori va
parol, tasodifiy raqam va vaqt belgilari) shifrlash yoki bir tomonlama funksiya bilan
himoyalangan bo‘ladi.
2-rasm. Parolga asoslangan oddiy authentifikatsiya
Kiberjinoyatlardan yo‘qotishlarni kamaytirish uchun foydalanuvchilarning
xavfsizligini ta'minlash usullarini takomillashtirish zarur. Hozirgi vaqtda kuchli
xavfsizlik strategiyasini amalga oshirishga yordam beradigan ko‘plab autentifikatsiya
va avtorizatsiya usullari mavjud, Ular orasida ko‘plab mutaxassislar tokenga
asoslangan avtorizatsiyani eng yaxshisi deb ajratib ko‘rsatishadi.
Ushbu tizimlarni biometrik identifikatsiya tizimlari, masalan, haydovchining
yuzini aniqlash tizimlari va biometrik vaqtni kuzatish tizimlari bilan aralashtirib
yubormaslik kerak. Biometrik autentifikatsiya tizimlari passiv emas, balki faol rejimda
ishlaydi va deyarli har doim avtorizatsiyani o‘z ichiga oladi. Ushbu tizimlar
avtorizatsiya tizimlari bilan bir xil bo‘lmasa-da, ular ko‘pincha kombinatsiyalangan
holda qo‘llaniladi (masalan, barmoq izini tekshirish bilan eshik qulflarida).
Biometrik autentifikatsiya yordamida ko‘zning to‘r pardasi ham, barmoq izi ham
maxfiy foydalanuvchi ma'lumotlari bo‘lib xizmat qilishi mumkin, Ushbu biometrik
tasvirlar har bir foydalanuvchi uchun o‘ziga xos bo‘lib, axborotga kirishni yuqori
darajada himoya qiladi. Oldindan tuzilgan protokollarga ko‘ra, foydalanuvchining
64
biometrik namunalari ma'lumotlar bazasida ro‘yxatga olinadi, "Biometriya" atamasi -
biometrika ingliz tilidagi adabiyotlarda biometrikaning yangi tarmog‘i sifatida paydo
bo‘lib, u insonning shaxsiy jismoniy va xulq-atvor xususiyatlarini o‘lchash usullarini
va ulardan identifikatsiya yoki autentifikatsiya qilish uchun foydalanish usullarini
ifodalovchi bilim sohasini qamrab oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo‘yicha taraqqiyot strategiyasi.
2.
Archana, B. S., Chandrashekar, A., Bangi, A. G., Sanjana, B. M. and Akram,
S. (2017) Survey on us-able and secure two-factor authentication.
3.
Tatli, E. I. (2015) Cracking More Password Hashes With Patterns.
4.
Rouse, M. (2015). knowledge-based authentication (KBA). Available:
https://searchsecurity.techtarget.com/de nition/knowledge-based-authentication.
Last accessed 7th November 2019.
5.
Elets News Network. (2018). From July 1, authen-ticate Aadhaar through face
recognition.
Available:
https://egov.eletsonline.com/2018/01/from-july-1-au-
thenticate-aadhaar-through-face-recognition/. Last accessed 9th November 2019.
6.
Muppidi, S. (2017) Companies Need More Than Two-Factor Authentication
to Keep Users Safe. Har-vard Business Review Digital Articles, 2-4.
7.
Hayot
faoliyati
xavfsizligi.
G‘.Yo.Yormatov,
O.R.Yuldashev,
A.L.Hamrayeva, Toshkent-2018.
8.
Olim Turakulov, Oybek Kayumov, & Nazokat Kayumova. (2023).
MANAGEMENT OF THE INTELLECTUAL RESOURCES OF THE ENTERPRISE
BASED ON ARTIFICIAL INTELLIGENCE DURING THE DEVELOPMENT OF
THE DIGITAL ECONOMY IN UZBEKISTAN. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, (Special Issue), 145–154. Retrieved
from https://journal.jbnuu.uz/index.php/ijcstr/article/view/338
9.
Xolbutayevich T. O., Mamasoliyevich J. D. OʻQUV JARAYONIDA
TOʻLDIRILGAN
REALLIK
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2022. –
С. 334-338.s
10.
Oybek Kayumov, Nazokat Kayumova, & Aliyeva Rayxona, Yo‘ldosheva
Madina. (2023). THE STRATEGIC SIGNIFICANCE OF HUMAN RESOURCE
MANAGEMENT IN UZBEKISTAN ENTERPRISES ON THE BASIS OF
ARTIFICIAL INTELLIGENCE. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical
Research,
268–272.
Retrieved
from
https://journal.jbnuu.uz/index.php/ijcstr/article/view/588
11.
Тоджиев, М., Улугмуродов, Ш., & Ширинбоев, Р. (2022). Tasvirlar
sifatiniyaxshilashning chiziqlikontrast usuli. Современные инновационные
исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и
перспективы,
1(1),
215–217.
извлечено
от
https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5164
12.
Maxkamov Shohruh Sarvar oʻgʻli “MA’LUMOTLAR BAZASI (MB) VA
MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMI (MBBT)NING NAZARIY
ASOSLARI”
KOMPYUTER
ILMLARI
VA
MUHANDISLIK
65
TEXNOLOGIYALARI mavzusidagi Xalqaro ilmiy-texnik anjuman materiallari
13.10.2023. 90-94 bet.
13.
Ахатов, А., Улугмуродов, Ш. А., & Таджиев, . М. . (2022). Аудио для
фонетической сегментации и говори для говори. Современные инновационные
исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и
перспективы,
1(1),
146–149.
извлечено
от
https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5273
14.
Баратов
Ж.Р. (2021). ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ГЕНЕТИЧЕСКОГО
АЛГОРИТМА ПРИ ВЫПОЛНЕНИИ ДИАГНОСТИКИ. Экономика и социум, (3-
1 (82)), 458-464.
15.
Alisher T., Asrorjon U. APPLICATION AND RESULTS OF ARTIFICIAL
INTELLIGENCE TECHNOLOGIES IN EDUCATION //International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research. – 2023. – С. 28-30.
16.
Norqo’ziyev , Q. (2023). MOBIL ROBOTLAR UCHUN YO’LNI
REJALASHTIRISH ALGORITMI. Research and Implementation. извлечено от
https://fer-teach.uz/index.php/rai/article/view/746
17.
Rustamov Maxammadi Jabborovich, Irgasheva Umida Abdimital kizi, and
Iskandarov Azizbek Ilxom o‘g‘li. “BIR JINSLI BO‘LMAGAN ISSIQLIK
TARQALISH TENGLAMASINI FURYE (O‘ZGARUVCHILARNI AJIRATISH)
USULI YORDAMIDA YECHISH”. RESEARCH AND EDUCATION, vol. 2, no. 2,
Feb. 2023, pp. 79-84, https://researchedu.org/index.php/re/article/view/1796.
18.
Zhomurodov, D. ., Ulashev, A. ., & Tozhiyev, A. (2023). THE SYSTEM
FOR DETERMINING THE QUALIFICATIONS OF INDUSTRY EXPERTS.
Евразийский журнал академических исследований, 3(4 Special Issue), 280–289.
извлечено от https://in-academy.uz/index.php/ejar/article/view/14519
19.
Abduraxmanov Ravshan Anarbayevich, Parmonov Abdutolib Abduvahob
o’g’li. (2022). BO’LG’USI MUTAXASSISNING SHAXS SIFATIDAGI
QOBILIYATINI
OSHRISHDA
PEDAGOGIK
VA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARINING OʻRNI. International Journal of Contemporary
Scientific
and
Technical
Research,
1(2),
673–676.
Retrieved
from
https://journal.jbnuu.uz/index.php/ijcstr/article/view/305
20.
Maxamadaliyevich
S.
B.
YER
TUZISH
LOYIHALARIDA
GEOAXBOROT TEXNOLOGIYALARINING AGROLANDSHAFT ASOSLARI
//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2022. –
С. 197-200.
21.
Akhatov A., Saidaliyev B., Quvondikov J. Simulation modeling for
optimizing the crops structure in the conditions of the Jizzakh region //2021
International Conference on Information Science and Communications Technologies
(ICISCT). – IEEE, 2021. – С. 1-4.
22.
Ахатов А., Сайдалиев Б. Qishloq xoʻjalik ekinlarining avtomatlashgan
tasnifini yaratishda yuqori aniqlikdagi kosmik tasvir materiallarini qo'llanish tajribasi
//Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие
тенденции: решения и перспективы. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 144-146.
23.
Hayot faoliyati xavfsizligi. M.X.Tojiyev, I.Nigmatov, Toshkent-2015
24.
66
25.
https://dataprot.net/statistics/two-factor-authentication-statistics
26.
27.
BUL ALGEBRASI FUNKSIYALARI SISTEMASINI POST TEOREMASI
ASOSIDA TOʻLIQLIKKA TEKSHIRISH
Xolmatov Javlon Yusupovich
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Xudoyshukurova Ruxsora Shuxrat qizi,
Ibadullayev Shohruh Sherali oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabalari
Annotatsiya:
Maqolada to`liq funksiyalar sistemasiga ta’rif va Post teoremasi
yordamida funksiyalar sistemasini to`liqlikka tekshirishning chinlik jadvali asosida
yaratilgan yangi algoritmlari qo`llanilgan. Murakkablik darajasi o`rtacha bo`lgan misol
shu algoritmlar asosida yechilgan va natijalari olingan.
Kalit soʻzlar:
Funksiyalar sistemasining to`liqligi, yopiq sinflar, Post teoremasi,
Post jadvali, P
0
- nol saqlovchi funksiyalar sinfi, P
1
- bir saqlovchi funksiyalar sinfi, M
- monoton funksiyalar sinfi, S - o’z-oziga ikki taraflama-dual funksiya sinfi, L - chiziqli
funksiyalar sinfi.
Kirish
Mantiq algebrasining
F=(f
1,
f
2,
...f
n
)
funksiyalar sistemasi berilgan bo‘lsin.
Agar mantiq algebrasining istalgan funksiyasini
F=(f
1,
f
2,
...f
n
)
sistemadagi
funksiyalar superpozitsiyasi orqali ifodalash mumkin bo‘lsa, u holda
F
sistema to‘liq
funksiyalar sistemasi deb ataladi.
Mantiq algebrasida hammasi bo‘lib beshta maksimal funksional yopiq sinf
mavjud. Bular quyidagilardir:
-nol saqlovchi,
-bir saqlovchi,
-monoton,
-
o`z-o`ziga ikki taraflama,
-chiziqli.
Post teoremasi yordamida funksiyalar sistemasi to`liqlikka tekshiriladi.
Asosiy qism
Amerikalik olim E.Post tomonidan funksiyalar sistemasi to‘liqligining yetarli va
zarur shartlari topilgan.
Post teoremasi.
F = {f
1
, f
2
, f
3
,.....,f
n
}
funksiyalar sistemasi to‘liq bo‘lishi uchun
bu sistemada
,
,
,
,
maksimal funksional yopiq sinflarning har biriga
kirmaydigan kamida bitta funksiya mavjud bo‘lishi yetarli va zarur (ya’ni
F = {f
1
,
f
2
, f
3
,.....,f
n
}
funksiyalar sistemasi faqat
,
,
,
,
maksimal funksional yopiq
sinflardan birortasining ham qism to‘plami bo‘lmaganda va faqat shundagina to‘liq
sistema bo‘ladi.
Post jadvali
0
P
1
P
M
S
L
0
P
1
P
M
S
L
0
P
1
P
M
S
L
