Ergonimlarning o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi

STARS International University

109

Annotatsiya:

Ushbu maqolada dunyo tilshunosligida ergonimlarning lekik-semantik,

lingvistik, lingvostilistik, terminologik va pragmatik nuqtayi nazardan o‘rganish hamda
bu borada amalga oshirilgan ilmiy-tadqiqot ishlaridan olingan natijalar tilshunoslik fanini
yangidan yangi ilmiy-nazariy xulosalar bilan boyitishga xizmat qilib kelgani hamda ergo-
nimlarning lingvistik xususiyatlari tahlilga tortilgan.

Kalit so‘zlar:

lingvistika, onomastika, ergonim, urbanonim, identifikatsiyalash, iqtisodiy

nom, semasiologiya, periferiya, firmino.

Dunyo tilshunosligida ergonimlarni lekik-semantik, lingvistik, lingvositlistik, ter-

minologik va pragmatik nuqtayi nazardan o‘rganish sohasi uncha uzoq bo‘lma-
sa-da, samarali yo‘lni bosib o‘tdi. Bu borada amalga oshirilgan ilmiy-tadqiqot ish-
laridan olingan natijalar tilshunoslik fanini yangidan yangi ilmiy-nazariy xulosalar
bilan boyitishga xizmat qilib keldi. Hozirgi kunda amalga oshiriladigan ishlar o‘zbek
tili leksikasining milliy, shakliy hamda uslubiy jihatdan rivoji uchun xizmat qiladi.
Muhtaram Prezidentimiz e`tirof etganlaridek: “…Sharq donishmandlari aytganidek:
“Eng kata boylik – bu aql-zakovat va ilm, eng katta meros - bu yaxshi tarbiya, eng
katta qashshoqlik – bu bilimsizlikdir!” Shu sababli hammamiz uchun zamonaviy
bilimlarni o‘zlashtirish, chinakam ma’rifat va yuksak ma’naviyat egasi bo‘lish uzluk-
siz hayotiy ehtiyojga aylanishi kerak”

1

. Mazkur fikrlar, shubhasiz, o‘zbek tilshunos-

ligida amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlarga ham aloqadordir. Shu ma’noda
har qanday shaharning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri sifatida onomastik
makon, ergonimlar massivi o‘ziga xoslikni ifodalaydi hamda ijtimoiy sohada sodir
bo‘lgan yoki sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar zamonaviy til tizimining lug‘at qatla-
mi va asosini aks ettiradi. Ergonim, uning lingvistik holati va grafik xususiyatlari
shakl o‘zgarishlariga oid savollar bugungi kungacha ochiqligicha qolmoqda. Bu-
gungi kunda o‘zbek tilshunosligida ergonimlarning aniq terminologik lug‘ati yo‘q,
faqat ergonim tarkibiy qismlarining parcha-parcha tavsiflari, shakllanmagan ter-
minologik tizimlari mavjud. Lingvistik nazariyalar yetarli darajada rivojlanganligiga
qaramasdan, turli shaharlar ergonimlarida lingvistik elementlardan foydalanish-
ning o‘zbek tilshunosligida hali to‘liq va tizimli tavsifi yo‘q.

Ergonimlarni o‘rganish leksik semantika (semasiologiya va onomasiologiya),

1 O‘zbekiston prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2020-yil 24-yanvardagi Oliy Majlisga murojaatnomasidan. “Xalq so‘zi”

gazetasi 2020-yil 25-yanvar soni.

KULTAYEVA FAZILAT,

Termiz davlat universiteti o‘qituvchisi
e-mail: fkultayeva@tersu.uz

ERGONIMLARNING
O‘ZBEK
TILSHUNOSLIGIDA
O‘RGANILISHI

https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp109-113

Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion

rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.

110

so‘z yasash, lingvistik semiotika, kognitiv tilshunoslik, madaniy tilshunoslik va
pragmalingvistika fanlari chegaralarida olib boriladi. O‘rganilayotgan mavzuning
dolzarbligi shundaki, bugungi zamonaviy komunikativ jarayonda shahar obyektla-
rining nomlari yuqori darajada takrorlanishi mumkin hamda til vositasida insonlar
ongida jonlanib, uning dunyo haqidagi tasavvurini shakllantirishda ishtirok etadi.
Shu nuqtayi nazardan, bu ergonimlar tizimining kognitiv imkoniyatlarini, uning
tarkibiy qismlarining semantik va tarkibiy xususiyatlarining o‘ziga xos xususiyatla-
rini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Ko‘pincha, nominatsiyaning ijtimoiy yo‘nal-
ishini aks ettiruvchi shahar ergonimlarining tavsifi (

Arzon

dorixona,

Malika

ayollar

kiyimlari do‘koni), jinsi va yoshga doir omillari (

Begoyim

go‘zallik saloni,

Чудо дети

bolalar mahsulotlari marketi) ham ijtimoiy-lingvistik ahamiyatga ega.

Ergonimlarni har tomonlama o‘rganish zamonaviy tilshunos-semasiolog uchun,

ayniqsa, muhim: bu obyekt va hodisalarning “umumiy otlari” chegara zonasidagi
og‘zaki belgining boyligi, uning o‘ziga xosligi haqidagi tushunchani kengaytirish
imkonini beradi

Onomastikaning bir shoxobchasi bo‘lgan ergonimik birliklarni lingvistik jihatdan

o‘rganish va tadqiq etish, zamonaviy ergonimikaning hosilaviy va funksional im-
koniyatlarini aniqlash va tahlil qilishdan iborat. Bu maqsad quyidagi vazifalarni hal
qilish orqali amalga oshiriladi:

1. Berilgan nomlar korpusidagi tizimli munosabatlarni tahlil qilish.
2. Ergonimik nominatsiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash.
3. Ergonimlarning leksik-semantik va hosilaviy xususiyatlarini aniqlash.
4. O‘zbek tilshunosligidagi ergonimik tizimning rivojlanish dinamikasini kuzatish.
5. Ergonomiyaning kommunikativ salohiyatini baholash.
Tadqiqotning vazifalari:
- “nom” tushunchasini ta’riflashda mavjud yondashuvlarni umumlashtirish ham-

da ergonimlarning leksik va semantik munosabatlarini tavsiflash;

- o‘zbek onomastikasida ergonimning lingvistik maqomini belgilash va ergonim

tushunchasiga ta’rif berish orqali funksional o‘ziga xos xususiyatlar va tasniflash-
ning asosiy yondashuvlarini aniqlash;

- ergonimlarning terminologiya tizimidagi o‘rnini aniqlash;
- ergonimlarni semantik tuzilishi jihatidan tavsiflash, shuningdek, semantik nom-

lanish qoidalari va o‘ziga xosliklarni tahlil qilish;

- zamonaviy ergonimik tizimning rivojlanish dinamikasini kuzatish.
XX asrning boshlarida so‘z nomni ifodalovchi birlik sifatida o‘rganish predmeti-

ga aylandi. Bu haqda A.V. Superanskaya shunday deydi: “Onomastika yoki onimi-
ya har xil nom tiplarining qo‘shilmasi sifatida inson hayoti va faoliyatining hamma
qirralari bilan bog‘liqdir. Qayerdaki individuallashish yoki identifikatsiyalash talab
qilinsa, inson obyektni ajratish uchun, albatta, atoqli otni tanlaydi”

1

.

Hozirgi kunda tilning onomastik sathi o‘zida aniq tizimni ifoda etadi. Uning

markazi, an’anaga muvofiq, antroponimlar va toponimlar hisoblanadi, chunki XX
asrning oxirida izlanuvchilar diqqati onomastika periferiyasiga xos hisoblangan
birliklarga, shu jumladan, ergonimlarga bog‘lanib qolgan edi. Ergonimlar ot so‘z
turkumiga mansub bo‘lib, ba’zan o‘z vazifalarini nomida aks ettiradigan tashkilot
nomlaridir. (Biznes assotsiatsiyalari, o‘quv maskanlari, sanoat korxonalari, banklar,
do‘konlar, madaniyat markazlari, sport komplekslari va stadionlar).

1 Суперанская, А. В. Общая теория имени собственного. – M.,1973.

STARS International University

111

Ergonim – shahar til makonining birliklaridir

1

. Ergonimlar tarix va kundalik hayo-

tni aks ettiradigan ko‘zgu hamda ijtimoiy-madaniy jarayonlarning muhim markeri
(yozuvi) bo‘lishi mumkin. Tilshunoslikda

“ergonim”

atamasi birinchi marta 1978-

yil N.V. Podolskayaning ”Rus onomastik terminologiyasi” lug‘atida taklif qilindi

2

.

Bu atama qadimgi grek tilidagi

“ergo”

- ish ,savdo-sotiq hamda

“nym”

– nom , ism

so‘zlaridan kelib chiqqan

3

.

Ergon

so‘zini yana

“ish”

yoki

“harakat”

deb ham tarjima

qilish mumkin

4

. Jahon tilshunosligida, xususan, rus tilshunosligida ergonimlar urba-

nonimlarning bir turi sifatida, ozarbayjon tilshunosligida esa ktematonimlarning bir
turi sifatida nomshunoslarning e’tiborini tortadi. Bu holat XX asrning 60-yillarida
M. L. Shetinin, B. Z. Bukchina va G. A. Zolotova, A. V. Superanskaya, V. D. Bondale-
tov

5

kabi tilshunoslar tadqiqotlarida o‘z aksini topgan. Unda tilshunoslar murakkab

obyektlarni nomlashning umumiy tamoyillari bilan shug‘ullanishgan. Bunga qadar
tadqiqotchilar

“urbanonim”

atamasidan foydalanganlar.

Ergonimika - onomastikaning ergonimlarni o‘rganadigan bo‘limi. Ergonimiya -

ma’lum davr ergonimlari lug‘ati yoki ro‘yxati. Ergonimiya - ergonimlar majmuyidir.

“Ergonim”

atamasining bir qancha variantlari mavjud. D. A. Yalovets-Konovalova

“tijorat korxonasi nomi”

, Korshunov V. A. va Nikolayeva T. K.

“firmino”

deb nom-

laganlar. Yalovets-Konovalova D. A ergonimlarni

“jamoat birlashmalarining belgi-

si”

desa

6

, Zemskova S. V. ergonimiyani “

mintaqaning sanoat va iqtisodiy obyekt-

lari nomlari majmui”

deya ta’riflagan

7

.

Rus tilshunosligida ergonimik muammolarning rivojlanishi XX asrning o‘rtalari-

dan boshlandi. Ushbu masalaga birinchi marta B. Z. Bukchina, G. A. Zolotova, S. A.
Koporskiy, M. N. Morozova va L. V. Shetinlar e’tibor qaratdilar.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida tashkilot nomlari mijozlarni jalb etishning aso-

siy yo‘li ekanligi bois, o‘z navbatida, uning raqobatbardoshligi hamda umri uzoq
bo‘lishini ta’minlanishi kerak edi. Aynan shuning uchun ergonimlarni o‘rganish fan-
ning turli sohalarida tadqiqot olib borayotganlar uchun, xususan, lingvistlar uchun
ham dolzarb vazifaga aylandi. Ergonimlarning nomlanish usuli ko‘pgina faktor-
larga bog‘liqdir. Ergonimiyada nomlanish tartibi yillar davomida bir necha marta
o‘zgardi, chunki ekstralingvistik faktorlar (dunyoqarashning o‘zgarishi, jamiyatda
baholash mezonlarining o‘zgarishi, nomlanishning xarakterini aniqlovchi til xususi-
yatlari) o‘zgarishi bunga asosiy sabab bo‘ldi.

Ergonimlarni boshqa bir qancha turdagi onomnastik birliklardan ajratish, ularni

tavsiflash muammolari, kategorik xususiyatlari va asosiy farqlariga oid onomas-
tikaning periferik bo‘limiga bag‘ishlangan tadqiqotlar olib borilishi XX asrning
90-yillariga to‘g‘ri keladi va bu A. V. Bespalova, S. V. Zemskova, N. V. Nosenko,

1

Подольская, Н.В. Словарь русской онамастической терминологии. – Москва: Наука, 1978.

2

Подольская, Н.В. Словарь русской онамастической терминологии. – Москва: Наука, 1978.

3 Подольская, Н.В. Словарь русской онамастической терминологии. – Москва: Наука, 1978.

4

Эпитети с большой буквы в трудах Линнея (1758-1767): выводы и последствия в герпетологии. Бионима Фретей,

Tьерри (2-декабр, 2019).

5

а) Щетинин Л.М. Имена и названия. – Ростов-на-Дону,1968.

б) Букчина Б.З., Золотова Г.А. Слово на вывеске// Русская речь. 1968. – 3. С. 49-56.
в) Суперанская, А.В. Общая теория имени собственного. – М.,1973.
г) Бондалетов В.Д. Русская ономастика. – М.,1983.

6

Яловец – Коновалова Д. А Названия коммерческих предприятий: ономасиологическая классификация и

функционирование в современном русском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. - Челябинск,1997.

7

Земскова С.В. Лексико-семантический и словообразовательный анализ эргонимов г.Тольятти Самарской

области Российской Федерации: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Самара, 1996.

Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion

rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.

112

E. S. Otin va boshqalar kabi nomshunoslarning nomlari bilan bog‘liq

1

. Zamonaviy

tadqiqotlar ergonimlarning terminologik tavsifi, shuningdek, ulardan foydalan-

ish masalalari, boshqa til va tildan tashqari elementlarning murakkab obyektlarini

nomlash muammolari bilan shug‘ullanadi (F.F.Alistanova, M.G.Kurbanova, E.S.Bu-

takova, A.M.Emelyanova, M.V.Kitaygorodskaya, I.V.Kryukova, M.Ya.Kryuchkova,

N.N.Rozanova, Man Shu va boshqalar)

2

.

Hozirgi zamonaviy tilshunoslikda ergonimlarga onomnastikaning biri turi sifati-

da qaraladi. Rus tilshunosligida ergonimlarga oid lingvistik materiallar turli jihatlar-

dan, jumladan, mantiqiy, semasiologik, sotsiolingvistik, semiotik, leksikografik va

h.k. tomondan o‘rganilgan. “Rus onomastika lug‘ati” terminologiyasiga ko‘ra (N.V.

Podolskaya), u tomonidan nomlangan so‘z yoki ibora obyektni ta’kidlash, boshqa

obyektlar qatorida uni individuallashtirish va identifikatsiyalash uchun ishlatilgan

deb qaraladi. Nomshunoslar nomlarni ularning asosiy xususiyatlarining o‘ziga xos

tomonlarini hisobga olgan holda to‘g‘ri ism va har xil turdagi noto‘g‘ri otlar o‘rta-

sidagi farqlarni aniqlaydi. Tadqiqotchining fikricha, umumiy lug‘at so‘zlari uchun

asosiy xususiyatlar tushunchasi obyektlar sinfi bilan aloqasi bor yoki bevosita alo-

qasi yo‘qligi bilan bog‘liqlik. Nomlarning kategorik xususiyatlarini aniqlashtirish

uchun biz V.D.Bondaletovga murojaat qilamiz. Uning g‘oyalariga ko‘ra, onomastik

birliklar til birliklaridir, ularga tilshunoslikning yaxlit obyekti sifatida qaralishi kerak,

ismlar tilning kommunikativ emas, nominativ birliklariga tegishli va dunyo tillarin-

ing mutlaq ko‘pchiligida aniq otlar nomlar sinfiga kiritilgan. Ergonimlarning o‘ziga

xosligi nafaqat til (aniq foydalanishdan tashqarida ko‘rib chiqilganda), balki nutq

darajasida ham (aniq kontekst va vaziyatlarda) seziladi.

Joy ergonimlarini o‘rganish uning lingvistik portretini chizish, onomastik sath-

ning tipik va individual aspektlarini tavsiflash hamda kundalik hayotdagi uning ras-

mini chizish demakdir

3

. Ergonim terminining har xil talqini mavjud bo‘lib, ayrim

lotin lingvistlari uni ma’lum maqsadda tashkil etilgan insonlar birlashmasidan ibo-

rat tashkilot, kompaniya, o‘quv dargohlarining nomini bildiradigan atoqli ot deb

hisoblashadi.

Ergonimlarni o‘rganishda qadimiy tarixga ega bo‘lgan rus tilshunosligida esa

ergonimlar aniq yo‘nalish va harakat yo‘lida birlashgan insonlar birlashmasini if-

odalaydigan atoqli ot deb ta’riflanadi. Rus tilshunoslari ergonimlarni aniq maqsad

yo‘lida birlashgan amaliy sohalar birlashmasining nomlari deyishadi

4

.

Nemis tilshunosligida bu atama nafaqat uyushma, balki ayrim shaxslarning bir-

lashuvini ifodalash uchun qo‘llaniladi. Mahsulot va xizmatlarning (mahsulot, kiy-

im, mashina), san’at asarlari nomlari, ko‘rsatuvlar, bolalar o‘yinchoqlari va savdo
nuqtalari (kafe, do‘kon, sartaroshxona) kabi nomlarni ham bildiradi

5

.

1

Курбанова, М.Г. диссертация Эргонимы современного русского языка: Семантика и прагматика. Астрахань

-2014.

2

а) Алистанова, Ф.Ф. диссертация Эргонимы современного русского языка как микросистема. Махачкала-2011.

б) Курбанова, М.Г диссертация Эргонимы современного русского языка: Семантика и прагматика. Астрахань-

2014.

в) Бутакова, Е.С. Эргонимы иноязычного происхождения в коммуникативном пространстве города. Томск-2013.

г) Мань Шу диссертация Восприятие и понимание имени собственного в межкультурной коммуникации (на
материале прагмонимов и эргонимов китайского и русского языков) Пермь – 2021.

3

Смирнова, Н. Именование в публичной сфере города Ставрополя: святое и светское. (2017).

4

Коттичелли, Пауло, Рицца, Альфредо (2018). Язык, медиа и экономика в виртуальной и реальной жизни: новые

перспективы Кембриджские ученые.

5

“Коттичелли, Пауло, Рицца, Альфредо (2018). Язык, медиа и экономика в виртуальной и реальной жизни: новые

перспективы Кембриджские ученые.

STARS International University

113

Finlandiyada bu atamani kam qo‘llashadi. Buning o‘rniga

“kompaniya nomi”

,

”iqtisodiy nom”

atamalarini ma’qul ko‘rishadi

1

. Ammo boshqalar uchun ergonim

tushunchasi tovar belgisi yoki savdo nuqtasi nomidan ko‘ra kengroq bo‘lishi mum-
kin. Ularning fikricha, “

ergonim

” maktab, teatr, ibodatxona, byurokratik tashkilotlar

nomlarini ham ifodalaydi

2

.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. O‘zbekiston Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning 2020-yil 24-yanvardagi Oliy Ma-

jlisga murojaatnomasidan. “Xalq so‘zi” gazetasi 2020-yil 25-yanvar soni.

2. Суперанская, А. В. Общая теория имени собственного. – M.,1973.
3. Подольская, Н.В. Словарь русской онамастической терминологии. –

Москва: Наука, 1978.

4. Эпитети с большой буквы в трудах Линнея (1758-1767): выводы и

последствия в герпетологии. Бионима Фретей, Tьерри (2-декабр, 2019).

5. а) Щетинин Л.М. Имена и названия. – Ростов-на-Дону,1968.
6. б) Букчина Б.З., Золотова Г.А. Слово на вывеске// Русская речь. 1968. – 3.

С. 49-56.

7. в) Суперанская, А.В. Общая теория имени собственного. – М.,1973.
8. г) Бондалетов В.Д. Русская ономастика. – М.,1983.
9. Яловец – Коновалова Д. А Названия коммерческих предприятий:

ономасиологическая классификация и функционирование в современном
русском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. - Челябинск,1997.

10. Земскова С.В. Лексико-семантический и словообразовательный анализ

эргонимов г.Тольятти Самарской области Российской Федерации: Автореф.
дис. ... канд. филол. наук. – Самара, 1996.

11. Курбанова, М.Г. диссертация Эргонимы современного русского языка:

Семантика и прагматика. Астрахань -2014.

12. а) Алистанова, Ф.Ф. диссертация Эргонимы современного русского

языка как микросистема. Махачкала-2011.

13. б) Курбанова, М.Г диссертация Эргонимы современного русского языка:

Семантика и прагматика. Астрахань- 2014.

14. в) Бутакова, Е.С. Эргонимы иноязычного происхождения в ком

му-

никативном пространстве города. Томск-2013. г) Мань Шу диссертация
Восприятие и понимание имени собственного в межкультурной коммуникации
(на материале прагмонимов и эргонимов китайского и русского языков)
Пермь – 2021.

15. Смирнова, Н. Именование в публичной сфере города Ставрополя:

святое и светское. (2017).

16. Коттичелли, Пауло, Рицца, Альфредо (2018). Язык, медиа и экономика в

виртуальной и реальной жизни: новые перспективы Кембриджские ученые.

1

Сьоблом, Паула. (2017) Коммерческие названия и не установленная терминология.

2

Смирнова, Н (2017). Именование в публичной сфере города Ставрополья: святое и светское.