STARS International University
315
Annotatsiya:
Mazkur maqolada talabalarning g‘oyaviy-mafkuraviy bilimini rivoj lantirish
muammosining falsafiy-pedagogik adabiyotlarda o‘rganilishi yoritib berilgan, muallif to-
monidan nazariy materiallarni tahlil etish asosida “ta’lim-tarbiya”, “g‘oya-mafkura”, “immu-
nitet-mafkuraviy immunitet” tushunchalari mohiyatini ochib bergan.
Tayanch so‘zlar:
g‘oyaviy-mafkuraviy kompetensiya, kasbiy tayyorgarlik, ta’lim-tarbiya,
g‘oya, mafkura, immunitet, mafkuraviy immunitet, intellektual yoshlar, intellektual salohiyat.
“Миллий ғоя: асосий тушунча ва тамойиллар” фани доирасида ғоя инсони-
ят тараққиётининг ҳаракатлантирувчи омили сифатида, бунёдкор ғояларда
гуманистик тенденцияларнинг ифодаси, мафкуранинг функциялари, Ўзбеки-
стон мустақиллигини мустаҳкамлашда миллий ғоя ва мафкуранинг роли, ин-
соният тарихида ғоя ва мафкуралар намоён бўлишининг асосий босқичлари,
ахлоқ ва мафкура, дин ва мафкура, санъат ва мафкура мутаносиблиги, ғоявий
тахдидларнинг йўналишлари мафкуравий фаолият, глобаллашув шароитида
талаба-ёшларда ғоявий мафкуравий иммунитетни ривожлантириш вазифала-
ри, жамият барқарорлигини таъминлашнинг ижтимоий-ғоявий асослари, та-
факкур ўзгариши ва маънавий-маърифий янгиланишда миллий ғоянинг роли,
миллий ғояни ривожлантиришнинг институционал тизими каби мафкуравий
масалалар ўрганилади.
Талабаларда ғоявий-мафкуравий компетентлиликни ривожлан-тиришнинг
назарий билимлари ва амалиётда қўллай билиш ҳолатига назар ташлар экан-
миз, таълим-тарбия, иммунитет ва мафкуравий иммунитет
тушунчаларига
тўхталиб ўтиш керак.
Таълим соҳасида бўлаётган ҳар бир ислоҳотлар жамиятимиз равнақига
ижобий таъсир қилишига шубҳа йўқ. Мамлакатнинг интеллектуал салоҳия-
тини ошириш - давлат таълим стандарти талабларига жавоб бера оладиган,
етук, рақобатбардош кадрлар тайёрлашда муҳим омил ҳисобланади
1
.
1
Мирзиёев Ш.М. “Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз” (Ўзбекистон
Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг
кўшма мажлисидаги нутқи). – Т.: Ўзбекистон, 2016. – 56 б.
MAMATQULOVA OZODA
XIKMAT QIZI
Nizomiy nomidagi TDPU Ijtimoiy-
gumanitar fanlarni o‘qitish
metodikasi (Ma’naviyat asoslari)
2-kurs magistranti
Xo‘jayev Munis Otaboyevich,
Nizomiy nomidagi TDPUning
“Ma’naviyat asoslari va huquqiy
ta’lim”
kafedrasi dotsenti (PhD)
TALABALARDA G‘OYAVIY-
MAFKURAVIY KOMPETENTLIKNI
RIVOJLANTIRISH
MUAMMOSINING FALSAFIY-
PEDAGOGIK ADABIYOTLARDA
O‘RGANILISHI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp315-320
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
316
Миллий тараққиётнинг янги тарихий даврида келажак авлоднинг маъана-
вий қиёфасида акс этувчи сифатлар, жисмоний, касбий, интеллектуал лаёқат-
лилик, шунингдек, миллий, умуминсоний хусусиятлар “озод ва обод Ватан, эр-
кин ва фаровон ҳаёт” барпо этиш жараёнида асосий шахсий кўрсаткичларни
ифодалайди.
Президентимиз Шавкат Мирзиёев маъруза ва нутқларида жамиятни педа-
гогизaциялаш шароитида ғоявий-мафкуравий тарбия жараёнига комплекс ён-
дашиш лозимлиги, ижтимоий институтлар ҳамкорлигини тизимли йўлга қўйиш
муҳимлигига алоҳида эътибор қаратди, яъни: “Ўзини жамиятимиз, ёшларимиз
маънавияти, ғоявий-мафкуравий тарбияси учун масъул деб билган инсонлар
– бу маҳалла ёки диний ташкилотлар бўладими, ҳуқуқ-тартибот идоралари хо-
димлари ёки катта таъсир кучига эга ижодкор зиёлилар бўладими – уларнинг
барчаси айниқса фаол бўлишлари лозим”
1
.
Бугунги кунда мамлакатимизда ёшлар тарбияси давлат сиёсати даражасига
кўтарилган экан, бунинг негизида келажагимиз бунёдкорлари бўлган ёшларни
ҳар тамонлама билимли интеллектуал салоҳиятга эга, мамлакатимизда олиб
орилаётган ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маънавий соҳалардаги ислоҳот-
ларга дахлдорлик ҳисси билан яшайдиган баркамол шахс қилиб тарбиялаш
мақсад қилиб қўйилган.
Интеллектуал ёшлар – Ватанимиз келажаги атамасига изоҳ берилганда
мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларга ўзининг илми, билими,
ақли ва идроки билан қонунларимизга ҳурмат руҳида тарбия кўрган, жа-
миятимиздаги олиб борилаётган ислоҳотларга бефарқ бўлмасдан ташаб-
бускор ғоялари билан жамият тараққиётига таъсир эътувчи ёшлар назарда
тутилади.
Интеллектуал ёшлар мамлакатимизнинг миллий мафкурасида акс этган та-
мойилларнинг мазмун – моҳиятини ҳам чуқур англаган ҳолда юрт тинчлиги,
Ватан равнақи, халқ фаровонлиги, комил инсон, миллатлараро тотувлик, дин-
лараро бағрикенглик, ижтимоий ҳамкорлик ғояларининг мазмун-моҳиятини
тўлақонли тушуниши лозим. Зеро, ўз даврида улуғ аллома Абу Наср Форобий
таъкидлаганидек: “Инсоннинг моҳияти ҳақиқий бахт-саодатга эришув экан,
инсон бу мақсадни ўзининг олий ғояси ва истагига айлантириб, бу йўлда бар-
ча имкониятлардан фойдаланса, у бахт-саодатга эришади”
2
.
Жамиятимиз ривожининг ҳозирги босқичида ёшларнинг маънавий соҳада-
ги фаоллиги уларнинг ўз актив ҳаётий позициясини онгли ва ижодий равишда
амалга оширишидан иборатдир. Бундай позиция - юртимизда озод ва обод
Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт қуриш сиёсатининг моҳиятини билишни, ижти-
моий ҳодисаларга теран муносабатни, жамият тараққиётининг устувор вази-
фаларини чуқур ўрганишни, яъни назария билан амалиётни моҳирона қўшиб
олиб боришни, меҳнатга фаол муносабатни, юксак эътиқод ва ахлоқий фази-
латларни намоён этишни англатади.
Тарбия-ижтимоий аҳамиятга молик эҳтиёжларни шакллантиради. У нафақат
хулқ-атвор меъёрлари тўғрисида билимларни эгаллаб, рағбатланиш ёки жа-
зодан қутилиб қолиш учун уларга амал қилишни, балки уларни хатти-ҳаракат-
1
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 15 июнь куни Тошкент шаҳрида «Ижтимоий
барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби» мавзусидаги анжуманда
сўзлаган нутқи. http://uza.uz/oz/politics/vatanimiz-ta-diri-va-kelazhagi-y-lida-yanada-amzhi-at-b-lib--15-06-2017
2
И.Каримов.
Ватан равнақи учун ҳар биримиз маъсулмиз. Т.9. -Т.: «Ўзбекистон», 2001, (41)
.
STARS International University
317
ларнинг ички меъёрларига айлантириш ва уларга онгли амал қилишини таъ-
минлаши керак
1
.
Я.А.Коменский ўқитувчи образини тасвирлар экан, унинг шахсида қуйидаги
фазилатларнинг намоён бўлиши мақсадга мувофиқлигига урғу беради: “Ви-
ждонли, ишчан, саботли, ахлоқли, ўз ишини севувчи, ўқувчиларга оталаридек
муомала қилувчи, уларда билимга ҳавас уйғотувчи, ўқувчиларни ўз ортидан
эргаштирувчи ва диний эътиқодли инсон бўлиши зарур” – дейди.
Ўрта Осиё мутаффаккирлари Форобий ва Абу Али ибн-Синолар ҳам инсон
инсон тарбиясига таъсир этувчи омиллар аҳамиятига эътибор бериб келган-
лар. Форобий инсон камолатида таълим ва тарбиянинг муҳимлигини таъки-
длаб. “Муносиб инсон” бўлиш учун икки имконият: таълим ва тарбия олиш
имконияти бор. Таълим олиш орқали назарий камолотга эришилади, тарбия
эса кишилар билан мулоқатда ахлоқий қадр-қимматни ва амалий фаолиятни
яратишга олиб борадиган йўлдир ...” дейди.
Абдулла Авлоний эса инсон аклий камолоти хусусида тўхталар экан, қуйи-
дагиларни баён этади: “Илм дунёнинг иззати, охиратнинг шарофатидир. Илм
инсон учун ғоят муқаддас бир фазилатдир, зероки, илм бизга ўз ахволимизни,
харакатимизни ойна каби кўрсатур, зеҳнимизни, фикримизни қилич каби ўт-
кир қилур, илмсиз одам мевасиз дарахт кабидур”. Аллома ўзининг қарашла-
рида билим инсонни жаҳолатдан қутқаришнинг энг самарали воситаси экан-
лигига ҳам урғу беради: “Илм бизни жаҳолат қоронғусидан қутқарар, мадани-
ят, маърифат дунёсига чиқарур, ёмон феъллардан, бузуқ ишлардан қайтарур,
яхши хулқ, одоб соҳиби қилур. Бугун ҳаётимиз, саломатлигимиз, саодатимиз,
маишатимиз, ҳимматимиз, ғайратимиз, дунё ва охиратимиз илмга боғлиқдур”.
Педагогика фанлари номзоди З.Қосимова ўзининг талаба ёшларда маф-
куравий иммунитетни шакллантиришнинг педагогик асосларига бағишлан-
ган номзодлик диссертaциясида соғлом эътиқод, ишонч ва миллий қадрият-
ларнинг устуворлиги ёт мафкураларга қарши иммунитетни шакллантиришда
муҳим омил бўлиб хизмат қилишини таъкидлайди. Бунинг учун, деб ёзади оли-
ма, “миллий истиқлол ғоясининг асосий тушунча ва тамойиллари билан қу-
роллантириш, ҳаёт ҳодисаларини дунёвийлик, илмийлик тамойили асосида
таҳлил қилиш ва баҳолашга одатлантириш, ўз қарашларини ҳимоя қилишга
ўргатиш лозим”
.
Талаба-ёшларнинг турли хил мафкуравий таҳдидларга алданиб қолишининг
олдини олиш мақсадида уларда ғоявий-мафкуравий компетентликни янада
ривожлантириш ахборот хуружларининг олдини олишга хизмат қилади.
Шу ўринда ахборот хуружининг олдини олишнинг қуйидаги йўлларини
келтириб ўтишимиз жоиз: - ёшларда ташқи таҳдидлар, бузғунчи таъсирларга
қарши ўз вақтида тўғри муносабатни шакллантириш; - ёшларнинг билимини
ошириш уларда воқеа-ходисалар моҳиятини таҳлил қилиш малакасини шакл-
лантириш. Токи, ёш авлод оқни қорадан ажратиб олиш имкониятига эга бўл-
син; - ахборот оқимига маҳаллий ахборотларнинг ёшларга тез етиб бориши ва
ишончли бўлишини таъминлаш. Агар бу вазифа амалга оширилса, ташқарида-
ги ғаразли ахборотларнинг ёшлар онгига таъсир кучи кескин камайиб кетади.
2
Педагогика фанлари доктори, профессор М.Қуронов томонидан тадқиқ
этилган ёшлар дунёқарашида соғлом эътиқод, ишонч ва миллий қадриятлар-
1
Симонов П.В, Ершов П.М. Темперамент. Характер. Личность.- М: Мысль, 1994.- 144 с
2
Мухаммад Амин Яҳё
.
Интернетдаги таҳдидлардан ҳимоя “Мовароуннахр”, 2016 (405-б.)
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
318
нинг ёт мафкураларга қарши иммунитетни тарбиялашда қуйидаги жиҳатларга
узлуксиз таълим тизимида таълим-тарбия жараёнларини ташкил этиш ва бо-
шқаришда алоҳида эътибор қаратиш лозим:
1) талаба-ёшларни миллий истиқлол ғоялари билан қуроллантириш;
2) ҳаёт ҳодисаларини дунёвийлик, илмийлик тамойили асосида таҳлил қи-
лиш ва баҳолашга одатлантириш;
3) ўз қарашларини ҳимоя қилишга ўргатиш;
4) бузғунчи мафкураларга ҳар доим, ҳамма жойда муросасиз бўлишга тайёр
бўлишлари зарур
1
. Олим томонидан ишлаб чиқилган узлуксиз таълим тизими-
да талаба-ёшларнинг ғоявий-мафкуравий иммунитетини ривожлантиришда
қуйидаги тўртта фаолият тури бўйича ташкил этиш мақсадга мувофиқ: - та-
лаба-ёшларни миллий ғоянинг мазмун-моҳияти билан яқиндан таништириш;
- тушунчаси бор, лекин чуқур англанмаган; - билимлар мавжуд, аммо назарий
бўлиб, ёшларнинг уларни амалиётда қўллаш даражаси етарли эмас; - тала-
ба-ёшлар миллий ғоя ва мафкурани ўз эътиқодига айлантириш, амалиётга тат-
биқ этиши, ёт ғоя ва мафкураларга қарши тура олиши ва атрофдагиларни ҳам
шунга даъват эта олиши.
Таълим ва тарбия ёшлар дунёқарашини ва хулқ атворини шакллантирувчи
муҳим жараён бўлганлиги учун ҳам бу борада ҳар бир педагог кадрдан энг
таъсирчан технологияларни излаб топишда ва ундан фойдаланишда таълим
муассасасининг имкониятларини инобатга олиш зарурдир. Ватан, халқ ман-
фаатларини, дўстлик ва биродарликни ўзаро ҳурматни тарғиб этувчи маъна-
вий-маърифий мерослардан фойдаланиш шу билан бирга, турли мавзуларда
маънавий-маърифий тадбирларни мунтазам ўтказиб борилиши ёшларда маф-
куравий иммунитетни янада ривожлантириб боришга хизмат қилади.
Ёшларда ғоявий-мафкуравий компетентликни ривожлантириш учун педа-
гогик таълим муассасаларида юрт тинчлиги, ватан равнақи, халқ фаровонли-
ги, комил инсон, миллатлараро тотувлик, динлараро бағрикенглик, ижтимо-
ий ҳамкорлик ғояларининг мазмун-моҳиятига бағишлаб соҳа мутахассислари
иштирокида маънавий-маърифий ва профилактик тадбирлар ўтказиб бориш
талаб этилади.
Масалага фалсафий нуқтаи назардан қаралса, мафкуравий иммунитет муам-
моси шахснинг маънавий идеали билан чамбарчас боғлиқлиги намоён бўла-
ди. Зеро, ҳозирги ривожланиш босқичида жамиятимизнинг маънавий ахлоқий
муҳитини баъзи кучлар томонидан бузишга интилишлар борлиги сир эмас.
Бундай уринишлар ёшлар маънавий идеалининг нотўғри шакллантиришга ҳа-
ракат қилмоқда. Бунда қуйидагилар кўзга ташланмоқда:
- шахс онгида мутаассиблик туйғусини ҳосил қилиш;
- ишончсизлик руҳини уйғотиш;
- маънавий-ахлоқий қиёфасини бузиш
2
.
Файласуф олима М.Қаҳҳорова ўсмирларда мафкуравий иммунитетни шакл-
ланишини “ахлоқий коррекция” иборасига яқин маънода талқин қилади. Яъни,
“Таълим-тарбия жараёни воситасида шахс ахлоқини коррекция қилиб (сай-
қаллаштириб) бориш муҳим масаладир. Бунда ҳам икки йўл бор:
1. Ахлоқий фазилатларни ривожлантириш.
1
М.Қуронов. Мафкуравий таҳдидлар ва ёшлар тарбияси. – Т.: Академия, 2008.- (8-9-б.).
2
Акрамова Ш. Ўсмирларда мафкуравий иммунитетни шакллантириш педагогика фанлари номзоди илмий
даражасини олиш учун ёзилган диссертациясида Тошкент -2012 - 163 б.
STARS International University
319
2. Ахлоқий иллатларни чеклаш.
Бу масалада мақсадли йўналиш керак. Акс ҳолда, фақат ахлоқ ҳақида гапи-
риш билан иш битмайди. Чунки бугунги авлод ахборотлар оламида яшаётган-
лигини унутиб бўлмайди”
1
.
Глобаллашув шароитида талаба-ёшларда турли хил зарарли ёт ғоялардан
сақлаб қолиш, ёвуз ғояларга қарши курашишда авваламбор уларда иммуни-
тет ва мафкуравий иммунитетни ривожлантиришга қаратиш керак бўлади.
Мафкуравий иммунитет
– шахс, ижтимоий гуруҳ, миллат, жамиятни турли за-
рали ғоявий таъсирлардан ҳимоя қилишга хизмат қиладиган ғоявий-назарий
қарашлар ва қадриятлар тизими.
Юқоридаги таҳлиллардан маълум бўладики, ғоя ва мафкура ўзаро бир-бири
билан алоқадор тушунчалар бўлиб, уларни алоҳида қараш ўринли бўлмайди.
Ҳозирги вақтгача амалга оширилган аксарият тадқиқотларда ғоявий-мафку-
равий тарбияни алоҳида объект сифатида тадқиқ этиш кўзга ташланади. Маф-
кура ижтимоий борлиқнинг, кенг маънода жамият ҳаётининг маънавий-сиёсий
инъикосидир, унинг инсон онгида акс этиши, инсон томонидан англаниб, бир
бутун тизим ҳолига келтирилиши ва бу тизимнинг амалий фаолиятида наза-
рий асос ҳамда руҳий таянч бўлиб хизмат қилишидан иборат.
Хулоса қилиб айтганда талаба-ёшларда ғоявий-мафкуравий компетентлик-
ни ривожлантиришдан мақсад ёшларнинг физиологик хусусиятлари, ақлий ва
ҳис туйғулари, билим кўникма ва малакалари, мафкуравий иммунитетини ша-
кллантириш учун яратилган шарт-шароитлар, таълим-тарбиянинг, ижтимоий
муҳитнинг ўрни, жамоатчилик назорати билан ҳамкорликда фаолиятни тизим-
ли йўлга қўйиш ва ёшларда жамиятимизда бўлаётган ислоҳотларга дахлдор-
лик туйғуларини янада ривожлантиришдан иборат.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Мирзиёев Ш.М. “Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз” (Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига
киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг
кўшма мажлисидаги нутқи). – Т.: Ўзбекистон, 2016. – 56 б.
2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 15
июнь куни Тошкент шаҳрида «Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқад-
дас динимизнинг софлигини асраш – давр талаби» мавзусидаги анжуманда
сўзлаган нутқи. http://uza.uz/oz/politics/vatanimiz-ta-diri-va-kelazhagi-y-lida-
yanada-amzhi-at-b-lib--15-06-2017
3. И.Каримов. Ватан равнақи учун ҳар биримиз маъсулмиз. Т.9. -Т.: «Ўзбеки-
стон», 2001, (41).
4. Симонов П.В, Ершов П.М. Темперамент. Характер. Личность.- М: Мысль,
1994.- 144 с
5. Мухаммад Амин Яҳё. Интернетдаги таҳдидлардан ҳимоя “Мовароуннахр”,
2016 (405-б.)
6. М.Қуронов. Мафкуравий таҳдидлар ва ёшлар тарбияси. – Т.: Академия,
2008.- (8-9-б.).
1
Қаҳҳорова М. Маънавий идеал / Масъул муҳаррир Ш.Тўраев.- Тошкент: маънавият, 2008.-64 б.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
320
7. И.Каримов. Ватан равнақи учун ҳар биримиз маъсулмиз. Т.9. -Т.: «Ўзбекис-
тон», 2001, (41-б)
.
8. Акрамова Ш. Ўсмирларда мафкуравий иммунитетни шакллантириш педа-
гогика фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация-
сида Тошкент -2012 - 163 б.
9. Қаҳҳорова М. Маънавий идеал / Масъул муҳаррир Ш.Тўраев.- Тошкент:
маънавият, 2008.-64 б.
10. Khojaev Munis Otaboevich. (2022). Legal fundamentals of developing
ideological and ideological competence in students. World Bulletin of Social
Sciences, 8, 96-100.
11. Otaboevich, K. M. (2021). Model of Developing Ideological Competence in
Students. Annals of the Romanian Society for Cell Biology, 1284-1292.
12. Xo‘jayev, M. O. (2020). The role of theory and practice in the development of
ideological competence in students. Theoretical & Applied Science, (9), 18-20.
