Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
326
ANNOTATSIYA:
Ushbu maqolada bilingvizm tushunchasi, uning kelib chiqishi,
mohiyati, biologiya darslarida bilingvizm amaliyotidan foydalanish, bilingvizm aso-
sida o‘quvchilarda ikki tillilik kompetensiyasini shakllantirishning didaktik tamoyillari
to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilgan.
KALIT SO‘ZLAR:
bilingvizm, didaktika, bilim, ko‘nikma, malaka, kompetensiya, in-
tegratsiya, tilshunoslik, professional ta’lim, ikki tilli ta’lim.
Bugungi kunda zamonaviy jamiyat jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Ijtimoiy-iqti-
sodiy, texnologik sohada modernizatsiya qilish, ishlab chiqarish hajmini oshirish,
xalqaro aloqalarni rivojlantirish inson faoliyatining turli sohalarida mutaxassislarni
tayyorlash jarayonlariga bo‘lgan talabni oshiradi. Ilm-fan sohasida integratsion alo-
qalarni kuchaytirish zamonaviy mehnat bozorida talab qilinadigan mutaxassislar-
ni tayyorlashni takomillashtirish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shu munosabat bilan
keng ko‘lamli o‘qituvchilar va o‘quvchilarning ilmiy harakatini ta’minlash zarur. Glob-
allashuv va internet tarmog‘ining jadal sur’atlar bilan rivojlanishi mehnat bozorida,
xususan, yirik xalqaro kompaniyalarda takliflar oshishiga xizmat qilmoqda. Shu bi-
lan bir qatorda, ikki tillilik asosida biologiya sohasidagi mutaxassislarni tayyorlash
ham dolzarbdir. Bu ehtiyojning sabablaridan biri shundaki, katta hajmdagi biologik
ma’lumotlar, ilmiy fundamental ishlar va biologiyadagi ilmiy kashfiyotlarning asosiy
manbalari ingliz tilida taqdim etilgan.
Bilingvizmga bo‘lgan ilmiy qiziqish XIX asrning oxirida paydo bo‘ldi va bevosita
tilshunoslik va tegishli fanlarning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsata boshladi. Bilinguizm
haqidagi asosiy bilimlar I.Bodwin, De Courtenay, F. F. Fortunatova, L. V. Shcherba,
E. D. Polivanov, A. A. Shaxmatov, U. Weinreich,A. Maye, G. Shuxardt, A. Martin, S.
Rodesh, E. Haugen, S. Edvin, Ch. Osgood va boshqa olimlarning asarlarida keltiril-
gan.
Til va tilshunoslik fanining rivojlanishining hozirgi bosqichida xorijiy adabiyotlarda
ko‘plab nashrlar chop etildi. Ilm – fanning turli sohalari (psixologiya, falsafa, iqtisodi-
yot, didaktika, sotsiologiya va boshqalar) vakillari tomonidan bilinguizmni o‘rganish
davrida yangi o‘rganish sohasi bilinguologiya paydo bo‘ldi. Ushbu fan doirasida
MANNOBXONOVA
MUQADDAMXON
O‘KTAMXON QIZI
Chirchiq davlat pedagogika
universitaeti magistranti.
RAXIMOV ATANAZAR
KARIMOVICH
CHDPU p.f.d, professor, Tabiiy
fanlar fakulteti dekani
BIOLOGIYA DARSLARIDA
BILINGVIZM
AMALIYOTIDAN
FOYDALANISHNING
DIDAKTIK TAMOYILLARI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp326-328
STARS International University
327
olimlar tomonidan ushbu hodisani o‘rganish yondashuvlarida o‘ziga xos xususiyatlar
mavjud bo‘lgan «ikki tilli» ta’riflari mavjud. G. M. Vishnevskaya fikricha – «Tushun-
chalarning barcha xilma-xilligi ikki qarama - qarshi guruhga bo‘linishi mumkin: bir
guruh tushunchalar ikkinchi tilni o‘z oilasi bilan bir xil darajada egallashni nazarda
tutadi, ikkinchisi ikki tilni bilishda sezilarli farqlarga imkon beradi, lekin tabiiy aloqa
sharoitida ikkinchi tilni (mahalliy bo‘lmagan) ishlatishni o‘z ichiga oladi. Bu ikki tush-
unchalar bilinguizmning tor (birinchi) va keng (ikkinchi) tushunchalarini aks ettiradi.
Qanday bo‘lmasin, bilinguizm keyinchalik sodir bo‘ladi, qachonki ikki tilli shaxs ye-
tarli darajada ikki tilning har birida nutq so‘zlashni samarali amalga oshirishsa”.
Tadqiqotlarda biz ikki tilli kompetensiyani shakllantirish vositasi sifatida biologiya
bo‘limlarini ikki tomonlama asosda o‘rganishni ko‘ramiz. Biologik til va ingliz tilida
bir etimologiya mavjudligi sababli, biologik jihatdan, lotin tilidan olingan so‘lar ingliz
tiliga kelib chiqqan holda, ushbu sohadagi tillarning yaqinligi haqida gapirish o‘rinli
bo‘ladi. Va yana agar biz biologik tilni va ingliz tilini tegishli til tizimlari deb hisobla-
sak, yaqin qarindoshlik haqida gapirishimiz mumkin. Misol uchun, rus va ingliz tili-
dagi ba’zi atamalar biologik mavzular bilan xorijiy matnlarni o‘rganishda taxminan
bir xil va tushunarli. Ikki tilli biologik ta’limining asosiy maqsadlaridan biri biologiya
darslarida o‘quvchilarda ikki tilli kompetensiyani shakllantirishdir. Ushbu kompeten-
siya o‘z navbatida quyidagi ko‘’nikmalarni o‘z ichiga oladi:
• chet tilida biologiya bo
‘
yicha ma’lumotni xorijiy manbalardan qabul qilish;
• biologik ixtisoslashtirilgan axborotni qayta ishlash qobiliyati, mazmuni va
haqiqiyligini tushunish ;
• olingan m’’lumotlardan vosita sifatida foydalanish professional muhitda muloqot
qilish;
• bilingual kompetensiyani shakllantirishda mavzuni integratsiyalashgan ta’lim
metodikasiga murojaat qilish mantiqan to
‘
g
‘
ri bo
‘
ladi.
Mavzu va tilni o‘rganishni integratsiya qilish g‘oyasi chet tili o‘qituvchisining chet
tili darslarida professional, tor yo‘naltirilgan mavzulardan foydalanishini yoki chet
tilida o‘qitilmaydigan fanlarni o‘qitishni amalga oshiradigan ta’lim texnologiyasining
asosidir. Shunday qilib, bilingvizmda chet tili aloqa va bilim vositasidir hamda ona
tili va chet tillarini o‘rganish yagona jarayonga aylanadi. Ushbu g‘oya gumanitar va
tabiiy fanlarni o‘rganishda keng qo‘llaniladi.
O‘quvchilarda ikki tomonlama kompetensiyani shakllantirish modeli biologiya
darslarida bilingual kompetensiyani shakllantirish jarayoni natijasida ikki tomonlama
ta’limni tashkil etish uchun ikki tomonlama o‘rganishga murojaat qilish tavsiya etila-
di. Ushbu usulning asosiy maqsadi chet tiliga bo‘lgan qiziqishni kuchaytirish orqali
mavzuni o‘rgatish va til o‘rganish xususiyatlarini yaxshilashdir. Bilingual ta’lim usuli
sinovdan o‘tkazildi va Finlyandiya, Vengriya ta’lim tizimiga muvaffaqiyatli kiritildi,
shuningdek, ushbu ta’lim usuli Litva, Estoniya kabi Boltiqbo‘yi davlatlari tomonidan
qo‘llaniladi. Ushbu usulni muvaffaqiyatli joriy etish Qozog‘iston Respublikasida o‘rta
va oily ta’lim tizimida amalga oshirildi. Bu yerda xalq ta’limining asosiy maqsadi ikki
tilli va ko‘p tilli ta’limdir.
Ushbu mamlakatlarda tajribaning ijobiy qo‘llanilishi bizga ikki tilli ta’lim usulining
afzalliklarini aniqlash uchun asos bo‘ladi. Ushbu usulning shubhasiz afzalligi shunda-
ki, unda til bilimi va mavzu bilimlarini takomillashtirishda cheklovlar yo‘q.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, chet tilini tilsiz ta’limda o‘rganish muassasalari haqi-
da hammasi bosqichlarida (umumta’lim maktablari, kollejlar, universitetlar) rasmiy
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
328
xususiyatga ega. Yuqorida sanab o‘tilgan afzalliklarga qo‘shimcha ravishda, ikki tilli
ta’lim o‘quv rejasida qo‘shimcha soat talab qilmasdan chet tilini o‘rganishni kuchayt-
irish imkonini beradi. Bilingual ta’limdan foydalanish odatda kontent, aloqa, fikrlash
qobiliyati va madaniy bilimni hisobga oladi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, bilingvizm amaliyoti o‘quvchilarda biologik bilimlar bilan
bir qatorda ularning til kompetensiyalarini ham yaxshilaydigan hamda ta’lim samara-
dorligining ortishini ta’minlaydigan o‘qitish uslubidir. Biologiya darslarida bilingvizm-
ni qo‘llash orqali biz bir vaqtning o‘zida ikki tomonlama ta’limni yo‘lga qo‘yish, o‘qu-
vchilarning xalqaro musobaqalardagi ishtirokini kengaytirish va O‘zbekiston ta’lim
tizimini jahon miqyosiga olib chiqishga erishamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.Mirzayeva N.A “Methods of using creative tasks of the pisa program in the devel-
opment of natural literacy”. Chirchiq Xalqaro konferensiyasi 2021. 1481-bet.
2.Mirzayeva N.A “Relevance and pedagogical basis development of environmen-
tal competence in students” . Science and education 2020. 565 pages.
3.Raximov A.K, Mannobxonova M.O‘ “Advantages of bilinguism practice in teach-
ing biology”. London Conference Proceedings 2021. 319 pages.
4.Raximov A.K, Mannobxonova M.O‘ “Integration of biology and english”. Ger-
man conference 2022. 369 pages.
5.Вайнрайх, У. Одноязычие и многоязычие Текст. / У. Вайнрайх // Языковые
контакты. Новое в лингвистике. Вып. 6. - М, 1972. - С. 25-60.
6.Oбучение на билингвальной основе как компонент углубленного
языкового образования [Текст] / Н. Д. Гальскова [и др.] // Иностранные
языки в школе. – 2003. – № 2. – С. 12-16
7.Вишневская, Г.М. Билингвизм и его аспекты Текст. : учеб. пособие / Г.М.
Вишневская. Иваново, 1997. - 97 с.
8.Салехова, Л.Л. Дидактическая модель билингвального обучения
математике в высшей школе [Текст] : дис. пед. наук : 13.00.01, 13.00.02 / Л.
Л. Салехова ; Татар. гос. гуманитар.-пед. ун-т. –Казань, 2008. – 447 с.
