165
3. Asadov Yu.M. Individual psychological characteristics of the teacher as factors in
the development of professionalism // Tashkent. - 2007.
–
p. 25.
4. Kurbanova G.N. Ways to improve the effectiveness of training Russian language
of medical students using interactive technologies in the classroom in the Russian
language // Bulletin of the Tajik National University. - 2019. -
№5. –
pp. 207-212.
5.
Kurbanova G.N. Pedagogical and psychological bases on developing students’
professional thinking in medical pedagogical education // International Journal of
Psychosocial Rehabilitation. - 03/2020. -
№24. –
p. 3059-3067.
6. Kurbanova G.N. Development of professional thinking through communicative
skills among students of medical universities. // International Journal of Psychosocial
Rehabilitation. - 2019. -
№415.
- pp. 550-553.
7. Kurbanova G.N. The role of ancestral heritage in the development of professional
thinking of future professionals // International Journal of Psychosocial Rehabilitation. -
2020/1/30. -
№1.
- pp. 447-450.
8. Kurbanova G.N. Formation of professional thinking in the future // International
Journal for Advanced Research in Science. - 2020. - T. 10. -
№ 05.
- pp. 98-102.
9. Kurbanova G.N. PROFESSIONAL DEVELOPMENT HISTORY OF SANITARY-
HYGIENE WORKS IN THE END OF XIX AND THE BEGINNING OF XX CENTURY. //
International Journal for Advanced Research In Science & Technology. - 2020/4. - No. 4
(84). - pp. 1009-1013.
10. Kurbanova G.N. Formation of professional thinking among future medical
teachers // Education and development of gifted specialty.
–
2019.
–
no. 3. - pp. 25-
TADBIRKORLIK FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISHINING ZAMONAVIY ASOSLARI
Xalimova M.V., AndDPI, psixologiya fanlari doktori, professor,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tadbirkorlik faoliyatining umumiy ta'rifini tahlil
qilingan zamonaviy ehtiyojlardan va ilm-fanda taraqiyotidan kelib chiqib ushbu
hodisaning mohiyatini, uning
o‘
ziga xos xususiyatlarini va hatto tadbirkor atamasining
o‘
zi aniq va umuman qabul qilingan ta'rifini tushunishda hali ham birdamlikning y
o‘
qligi
bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan masalalar yoritilgan Tadbirkorlik faoliyatini boshqarishdagi
qiyinchiliklardan biri bu shaxslararo munosabatlar tizimidir. Ushbu niqtai nazardan
kelib chiqib har bir tadbirkor ijtimoiy psixologik xodisalarni amalda q
o‘
llay olishi
dolzarb masala ekanligi ta’kidlangan.
Kalit s
o‘
zlar:
tadbirkorlik,muvaffaqiyat maxsus psixologik fazilatlar, maxsus
psixologik moslashuv, kapital, sheriklik,lider, zamonaviy menejment, Funktsional-rolli
yondashuv.
Respublikamizda barcha ijtimoiy-iqtisodiy sohalarda tub islohotlar amalga
oshirilmoqda. Tadbirkorlik tushunchasi nafaqat iqtisodiy (foyda olish maqsadida
tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ishlab chiqarish), balki psixologik tarkibga ham
ega. Biror narsa qilish, uning shartlari va oqibatlari aniq belgilanmasdan oldin faol, faol
harakatlarni amalga oshirishni, faol b
o‘
lishni anglatadi. Noaniqlik sharoitida qarorlarni
tezda qabul qilish va amalga oshirish qobiliyatini nazarda tutadigan ushbu faoliyat turini
muntazam va muvaffaqiyatli amalga oshirish qobiliyati, kundalik tilda. Shunday qilib,
tadbirkorlik bu iqtisodiy faoliyatning
o‘
ziga xos turi b
o‘
lib, uning sub'ekti maxsus
psixologik fazilatlarga ega b
o‘
lishini taxmin qiladi. Ushbu maxsus psixologik fazilatlarni
ochib berish tadbirkorlik psixologiyasining asosiy vazifasidir.Tadbirkorlik haqidagi
166
qarashlarning tarixiy evolyutsiyasi. Tadbirkor atamasining rivojlanishidagi tarixiy tahlil
bu atama
O‘
rta asrlarda
G‘
arbiy Evropada paydo b
o‘
lganligini va dastlab yirik musiqiy
tomoshalar va paradlar, shuningdek, qurilish va sanoat loyihalari tashkilotchilarini
k
o‘
rsatganligini k
o‘
rsatadi. Keyinchalik, 17-asrdan boshlab, ma'lum bir ishlarni bajarish
yoki mahsulot etkazib berish uchun davlat bilan shartnoma tuzgan va buyurtmachi va
ijrochilar
o‘
rtasida vositachi sifatida ish yuritgan shaxslar. Ishning qiymati oldindan
kelishilganligi sababli, tadbirkor foydani
o‘
z tasarrufiga oldi va shartnomani bajarishdan
kelib chiqadigan zararlar uchun javobgar b
o‘
ldi.
O‘
sha vaqtdan boshlab, korxonani
amalga oshirishni tashkil etish va boshqarish funktsiyalari bilan bir qatorda,
tavakkalchilik sharoitida faoliyat va korxona natijalari uchun javobgarlik
tadbirkorlikning
o‘
ziga xos xususiyatlariga aylandi. Tadbirkorlik t
o‘g‘
risidagi
g‘
oyalarni
rivojlantirishning yana bir muhim bosqichi bu xavfli korxona (venchur kapitalist) uchun
maxsus psixologik fazilatlarga bilan ta'minlash funktsiyalari va korxonaning
o‘
zi
(tadbirkorning
o‘
zi) tomonidan amalga oshirilganligi edi. Tadbirkorlik psixologiyasi
haqidagi
g‘
oyalarni rivojlantirishga nemis sotsiologlari M.Veber (1900) va V. Sombart
(1994) tomonidan q
o‘
shilgan b
o‘
lib, ular tadbirkorlar turlarining batafsil ijtimoiy-
psixologik portretlarini taqdim etdilar.
Xorij tadqiqotchilari psixologik omillarning iqtisodiy, xususan, tadbirkorlik
faoliyatidagi roliga katta e'tibor berilgan S.N.Bulgakov (1871-1944), P.B. Struve (1870-
1944), P.N. Savitskiy (1895-1965). Rossiyalik tadbirkorlarning ishlariga xos xususiyat bu
hodisaning ijtimoiy-psixologik jihatlariga e'tiborni kuchayishi: iqtisodiy faoliyatda
odamlar va guruhlar
o‘
rtasidagi aloqa,
o‘
zaro munosabatlar va munosabatlar
muammolari. Shunday qilib, P.N. Savitskiy tadbirkorlikni nafaqat iqtisodiy va iqtisodiy,
balki alohida ma'naviy va iqtisodiy faoliyat sifatida ham k
o‘
rib chiqadi [1].
Zamonaviy tadbirkorlik haqidagi
g‘
oyalarda funktsional-rol va tarkibiy
yondashuvlarni shartli ravishda ajratish mumkin. Funktsional-rolli yondashuv doirasida
tadbirkorlik iqtisodiy yoki ijtimoiy rivojlanishning muayyan funktsiyalarini amalga
oshirish bilan bo
g‘
liq iqtisodiy yoki kengroq ijtimoiy faoliyat turi sifatida qaraladi. Shu
bilan birga, ba'zi mualliflar tadbirkorlik funktsiyalarini faqat iqtisodiy sohada
cheklashadi, boshqalari buni inson faoliyatining barcha turlari bilan bo
g‘
laydi. Ba'zi
ta'riflar innovatsiyalarning tadbirkorlikdagi funktsiyasini ta'kidlaydi, uni qiymatga ega
b
o‘
lgan yangi narsa yaratish jarayoni sifatida, boshqalari mulkdor va menejerning asosiy
funktsiyalarini ta'kidlaydilar, tadbirkor uni yaratadigan, unga egalik qiladigan iqtisodiy
korxonaning tashkilotchisi sifatida belgilaydilar. va
o‘
z biznesidagi barcha xatarlarni
boshqaradi va javobgarlikni
o‘
z zimmasiga oladi. Qanday b
o‘
lmasin, funktsional
yondashuv doirasida xususiy shaxs sub'ektlarining xususiyatlariga bo
g‘
liq b
o‘
lmagan
faoliyat turi sifatida shaxssiz hisoblanadi.
Ijtimoiy guruh sifatida tadbirkorlar. Strukturaviy yondashuv doirasida, aksincha,
ushbu hodisani empirik ijtimoiy va psixologik tadqiqotlar ob'ektlari toifasiga kiritish
uchun mutlaqo zarur b
o‘
lgan maxsus ijtimoiy guruh sifatida tadbirkorlarni ozmi-k
o‘
pmi
aniq ijtimoiy identifikatsiyalashga urinishlar qilinmoqda. Tadbirkorlik sohasidagi
k
o‘
plab tadqiqotlar allaqachon tadbirkorlik karerasini tanlashda ijtimoiy, iqtisodiy va
hatto siyosiy omillarning ahamiyatini isbotlagan. Afsuski, chet ellik mualliflar
k
o‘
rsatganidek, shaxsda mavjud psixologik portretga mos keladigan psixologik
xususiyatlarning mavjudligi haqiqiy hayotda muvaffaqiyatga kafolat bermaydi [2].
S
o‘
nggi yillarda olib borilgan izlanishlar, mustaqillik, avtonomiya yoki moliyaviy
mustaqillikka ega b
o‘
lgan tadbirkorlik izlanishlarini
o‘
rganishdan
o‘
ziga va dunyoga
ijobiy psixologik munosabat ob'ekti tomon qiziqarli siljish bilan tavsiflanadi. Albatta,
bilim, kompetensiya, professionallik, fidoyilik muhimligini inkor etishdan foyda y
o‘
q,
167
lekin aynan ijobiy psixologiya tadbirkorni muvaffaqiyatga olib boruvchi hal qiluvchi omil
b
o‘
lishi mumkin. Umid, nekbinlik, kelajakka ishonch, yuqori
o‘
zini
o‘
zi boshqarish
qobiliyati va muvaffaqiyatsizlikdan tezda tiklanish qobiliyati ijobiy psixologiyaning
asosiy tarkibiy qismidir. Bandura davridan buyon
o‘
z-
o‘
zini yuqori samaradorligi
murakkab murakkab masalalarni echishda zarurat sifatida qabul qilingan.
Muvaffaqiyatli tadbirkorlar
o‘
z-
o‘
zini samaradorligini doimiy ravishda yuqori
darajalariga ega, shuningdek,
o‘
z-
o‘
zini samaradorligi va daromadlari
o‘
rtasidagi
bo
g‘
liqlikning dalillari mavjud. Optimizm tuy
g‘
usini
o‘
tmishdagi muvaffaqiyat va
muvaffaqiyatsizliklarni talqin qilish bilan bo
g‘
liq bo
‘
lgan tuy
g‘
u deb biladigan Seligman
nazariyasiga asoslanib, tadbirkorning optimizmi va kelajakdagi natijaga erishish uchun
qilgan sa'y-harakatlari
o‘
rtasidagi bo
g‘
liqlikning oddiy manti
g‘
ini k
o‘
rish mumkin [3].
Tadbirkorlik bu shaxsiyat va imkoniyatlarning kesishish sohasidir, shuning uchun
shaxsiyat xususiyatlari bilan bo
g‘
liqlik va yangi imkoniyatlarni aniqlash va ulardan
foydalanish muvaffaqiyatlarini
o‘
rganish sohasi qiziqish uy
g‘
otmoqda. Noaniqlik
sharoitida tadbirkorlar foydalanadigan kognitiv mexanizmlarni
o‘
rganish hali ham
dolzarb va
o‘
rganilmagan muammodir.
Shaxslararo
munosabatlar,
innovatsiya,
tavakkalchilik,
raqobatbardosh
tajovuzkorlik va uzoqni k
o‘
ra bilish ishbilarmonlik psixologiyasining maxsus tadqiqot
y
o‘
nalishi hisoblanadi. Miner va Raju tomonidan olib borilgan ishbilarmonlarning
tavakkalchilik faoliyati tahlili tadbirkorlar va yollangan menejerlarning tavakkalchilik
munosabatlari
o‘
rtasida aniq farq y
o‘
qligini k
o‘
rsatdi. Biroq, Styuart va Roth Miner va
Rajuning tadqiqotlari ularning metodologiyasining haqiqiyligi t
o‘g‘
risida bahslashib,
ularning haqiqiyligini rad etishga urindi. Bu, avvalambor, tadbirkorlar va nodavlat
tadbirkorlar
o‘
rtasidagi psixologik farqlar haqidagi savol ochiq b
o‘
lib qolayotganini, shu
kabi psixologik xususiyatlar barqaror yoki vaqt
o‘
tishi bilan
o‘
zgarib turadimi degan
savolni ochib beradi. Bundan tashqari, Stewart &Roth yirik tadbirkorning psixologik
profilini kichik biznes tadbirkoridan farq qilishini k
o‘
rsatdi. Bu ushbu ijtimoiy guruh
doirasidagi tadbirkorlarning turlarini, biznesning
o‘
sishi uchun muhim b
o‘
lgan
psixologik xususiyatlariga qarab, farqlash zarurligiga olib kelishi mumkin. Ushbu
sohadagi tadqiqotlarning muhim y
o‘
nalishi - bu tadbirkorlik motivatsiyasini
o‘
rganishdir. Ushbu masala b
o‘
yicha olib borilgan tadqiqotlarning hozirgi holati, xorijda
olib borilgan tadqiqotlarning asosiy y
o‘
nalishlari belgilangan.
Tadqiqotning maqsadi - mintaqaviy xususiyatlarni va jinsga bo
g‘
liq farqlarni
hisobga olgan holda
o‘
zbek tadbirkorlarining ijtimoiy psixologiyasining
o‘
ziga xos
xususiyatlari [5]. Tadbirkorlar
o‘
rtasidagi psixologik munosabatlarning ilmiy
kontseptsiyasiga asoslangan. Tadbirkorlarning psixologik munosabatlari - bu
tadbirkorlik faoliyatining turli jihatlari haqidagi hissiy sohadagi fikrlar, baholash va
g
‘
oyalar yuzaga keldi. Tadqiqot ijtimoiy-psixologik hodisalarni (bu holda psixologik
munosabatlarni) tashqi iqtisodiy sharoitlar bilan aniq belgilanishi, shuningdek,
sub'ektning iqtisodiy xulq-atvori (bu holda ishbilarmonlik faoliyati) va uning psixologik
munosabatlari
o‘
rtasidagi qat'iy shubhasiz bo
g‘
liqlik haqidagi
g‘
oyalar cheklovlarini
engishga harakat qilmoqda.
Tadbirkorlik faoliyatini tanlashning eng muhim motivlari mazmuni ochiladi:
yuqori moddiy farovonlikka erishish, ishdagi mustaqillik va
o‘
z qobiliyatini r
o‘
yobga
chiqarish imkoniyati. K
o‘
rsatilganidek, tadbirkorlikni tanlashning asosiy motivi - bu
tizimli foyda va
o‘
z-
o‘
zini ish bilan ta'minlash bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan
o‘
z biznesini
yaratishga intilish, bu esa tadbirkorlikni iqtisodiy faoliyat turi sifatida yollanma
mehnatdan ajratib turadigan markaziy xususiyatdir. Rossiyalik tadbirkorlarning
o‘
ziga
xos xususiyatlari empirik tarzda ochib berildi:
o‘
z imkoniyatlariga y
o‘
naltirilganlik
168
darajasi yuqori, raqobatbardoshlik moyilligi va iqtisodiy faoliyatda
o‘
rtacha xavf, davlat
idoralari va biznes tuzilmalariga past ishonch.
Shaxs tadbirkorligining shakllanishi davri va tadbirkorlarining jins xususiyatlari va
ularning dinamikasini qiyosiy tahlil qilindi. Erkak va ayol tadbirkorlarning tadbirkorlik
faoliyatining asosiy jihatlariga b
o‘
lgan psixologik munosabatidagi
o‘
xshashlik va
farqlarni aniqladik: erkak tadbirkorlarning tavakkalchilik va raqobatga nisbatan ijobiy
munosabati,
o‘
zlarining raqobatbardoshligi va
o‘
z bizneslarining muvaffaqiyatlarini
oshirishda
o‘
zlarining imkoniyatlarini yuqori baholash, shunchalik katta nizoli
vaziyatlarda raqobatlashish istagi. Tadbirkor ayollarning ijtimoiy-psixologik
xususiyatlari dinamikasidagi umumiy tendentsiya aniqlandi, bu ularning erkaklar
tadbirkorlaridan farqlari asta-sekin pasayishi bilan bo
g‘
liq. Tadqiqot davomida olingan
natijalar markaziy va mintaqaviy hokimiyat tomonidan Respublikamiz kichik va
o‘
rta
biznesni q
o‘
llab-quvvatlash va rivojlantirish ishlarida qollash mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Абалкин Л.И. Заметки о российском предпринимательстве. –
М.: Прогресс,
1994.
–
24 c.
2.
Бусыгин В.Ф. Предпринимательство. –
М., 1995. –
56 c
3.
Журавлев А.Л., Позняков В.П.
Деловая активность предпринимателей:
методы оценки и воздействия. –
М.
:
Институт психологии РАН, 1995. 7 c
4.
Марченко В.В. Социальная психология предпринимательства. –
Ярославль:
МАПН и ЯрГУ, 1996. 66 c
.
5.
Mominova
Xijran
Eldarovna.
PSYCHOCORRECTION
OF
THE
RELATIONSHIPBETWEEN THE EDUCATOR AND CHILDREN INPRESCHOOL
EDUCATION. EPRA International Journal of Economic Growth and Environmental
Issues- Peer Reviewed JournalISSN: 2321-6247. Volume: 8 | Issue: 3 | October 2020 |
Journal DOI : 10.36713/epra 0713
РАБОТА НАД ОБОГАЩЕНИЕМ СЛОВАРНОГО ЗАПАСА МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ
В ЦИФРОВОЙ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ СРЕДЕ
Уракова Ф.К., док. пед. наук., проф. ФГБОУ ВО
«Адыгейский государственный университет», Россия
Аннотация:
в статье
определяется понятие «цифровая
образовательная
среда»;
раскрываются
вопросы обогащения словарного запаса младших
школьников в методической
науке; дается характеристика сформированности
лексических
умений
младших
школьников
на
примере
тематической
группы
«Космос».
Ключевые слова:
лексика, словарный запас, цифровая образовательная
среда, дети цифровой эры.
Показателем общей
культуры
человека
является
правильная
устная
и
письменная
речь, умение выбирать адекватные для различных ситуаций общения
языковые
средства. Так, в Примерной основной образовательной программе
начального общего
образования названы результаты изучения раздела
«Лексика». Отмечается, что
выпускник
начальной школы научится: выявлять
слова,
значение
которых
требует
уточнения; определять значение слова по тексту
или уточнять с помощью толкового словаря,
Интернета и др.; выбирать слова из
