S H A R Q M A
S H ’ A L I
101
ТАРИХШУНОСЛИК
ВОБКЕНТ ТУМАНИНИНГ МАЪМУРИЙ-ҲУДУДИЙ
ТУЗИЛИШИ (XIX–XX АСР БОШЛАРИ)
АБДУВАҲОБОВА МАҲФУЗА
таянч докторант, ЎзР ФА ШИ
Аннотация. XVIII асрнинг иккинчи ярмида юзага келган Бухоро амирлигининг маъмурий тузилиши
ва ижтимоий-иқтисодий тарихи ўтган асрдан буён хорижлик сайёҳларни ва ўртаосиёшунос
мутахассисларнинг эътиборини тортиб келган. Аксарият тадқиқотчилар муаммони ўрганишда
европалик элчилар ва Россия империяси маъмурларининг кундаликлари ҳамда расмий ахборотларига
таянганлар. Бундай ёндашувнинг таъсири бугунги кундаги тадқиқотларда ҳам сезилади. Албатта
маҳаллий нарратив ва тарихий манбаларга асосланган фикр-мулоҳазалар ҳам кам эмас. Умуман
олганда, амалга оширилган тадқиқотларда Бухоро амирлигининг маъмурий ҳудудий тузилиши ҳақида
асосий тушунча ва хулосалар шаклланиб бўлган. Масалан, тадқиқотларда билдирилган хулосаларни
умумлаштирганда амирликнинг вилоят ва туман мақомидаги маъмурий бирликлардан, қишлоқлардаги
амлок ва оқсақоллик бошқарув тизими каби муаммолар яхши ёритилган. Лекин билдирилган фикрлар
умумий бўлиб, яхлит бир микроҳудуд бўйича махсус таҳлилий тадқиқот амалга оширилмаган. Тақдим
этилаётган мақолада амирликнинг маъмурий-ҳудудий тузилиши, бошқарув ва ундаги ижтимоий-
иқтисодий муаммоларни Вобкент тумани мисолида очиб беришга ҳаракат қилинган. Бухоро амирлиги
туманлари ҳақида гап кетганда, энг аввало туман мақомига эга бўлган ҳудудларни ўзига оид
мажбуриятлари ва ўлчов бирликларига қараб номланиши, масалани долзарб томонларидан биридир.
Маъмурий-ҳудудлар қория , туман, ҳазора, обхўрларга бўлиниши мақоладаги асосий этиборга олинган
жихатларини биридир. Албатта бу бежиз эмас. Биринчидан, Вобкент ёки Комот номи билан
юритилган ушбу маъмурий бирлик мамлакатдаги тўққизта тумандан бири, минтақадаги қадимий
аҳоли масканларини ўз ичига олган қишлоқ хўжалиги ривожланган муҳим иқтисодий ҳудуд эди.
Иккинчидан, муаммони конкрет бир ҳудуд мисолидаги таҳлилини амалга ошириш амирликнинг маъ-
мурий-ҳудудий бошқарувининг минтақавий хусусиятлари, қуйи тизимдаги муаммолари, ижтимоий-
иқтисодий тараққиёти асослари билан боғлиқ хос жиҳатларини кўриш имконини беради. Шунингдек
туманнинг вақф мулклари акс этган ҳужжатлар ҳам талайгина бўлиб, уларга ҳам тўхтаб ўтилган.
Туманда ирригатция сохасининг ривожлангани ушбу ҳудуднинг деҳқончиликда илғор бўлиб, амирлик
ҳаётида алоҳида ўрин тутган.
Таянч сўз ва иборалар: Бухоро амирлиги, Вобкент,Комот, амлок, оқсоқоллик, қишлоқ,вилоят,
туман,мавзе, гузар.
Аннотация. Административная структура и социально-экономическая история Бухарского
эмирата, возникшего во второй половине XVIII в. с прошлого века привлекают внимание иностран-
ных путешественников и специалистов по Средней Азии. Большинство исследователей при
изучении проблемы опирались на дневники и официальную информацию европейских послов и адми-
нистраторов Российской империи. Влияние такого подхода также очевидно и в исследованиях
проводимых в настощее время. Конечно, и немало мнений и размышлений, основанных на местных
нарративных и документалных источниках. В целом, в осуществленных исследованиях были сфор-
мированы основные понятия и выводы об административно-территориальном устройстве Бухарс-
кого эмирата. Например, при обобщении выводов, сделанных в ходе исследований, из адми-
нистративных единиц эмирата в провинциальном (вилоят) и районном (туман) статусе, хорошо
проиллюстрированы такие проблемы, как, административные единицы в сельской местности –
амляки и система управления старейшин. Однако, были вызказанны только общие мнения, и
S H A R Q M A
S H ’ A L I
102
конкретные аналитические исследования не были проведены на специальном микрорегионе. В данной
статье мы попытались раскрыть административно-территориальное устройство эмирата, его
управление и социально-экономические проблемы на примере Вобкентского тумана. Районы Бухарского
эмирата, прежде всего административных территории, имеющее статус района (туман), в завими-
мости от своих обязательств и единиц измерения, являются одним из наиболее актуальных аспектов
задачи. Административно-территориальные деления “кория”, “туман”, “хазора” и “обхур” являются
одним из важных аспектов, которым уделятся основное внимание в статье.
И конечно, это не случайно. Во-первых, эта административная единица, называемая Вобкент
или Комот, была одиним из девяти районов страны с важной экономической территорией с
развитым сельским хозяйством, включая древние поселения в этом регионе. Во-вторых, осу-
ществления анализа проблемы на примере одной конкретной территории позволяет увидеть кон-
кретные аспекты, связанные с основами социально-экономического развития, проблемами с
территориальные особенности административно-территориального управления Бухарского эми-
рата. А также, упоминается немало документов, где отражены вакуфные имущества района.
Территории района с развитым ирригационным сектором были передовыми в сельском хозяйстве и
занимали особое место в жизни эмирата.
Опорные слова и выражения: Бухарский эмират, Вабкент, Комот, амляк, старейшины
(оқсоқоллик), село, регион (вилоят), район (туман), окрестности(мавзе), гузар.
Abstract. The administrative structure and socio-economic history of the Bukhara emirate, which arose
in the second half of the 18th century, has attracted the attention of foreign travelers and specialists on
Central Asia since the last century. At the problem study, the majority of researchers relied on diaries and
official information from European ambassadors and administrators of the Russian Empire. The effect of
this approach is also evident in studies conducted at this time. Of course, there are a lot of thoughts and
reflections based on local narrative and historical sources. In general, in the research carried out, the basic
concepts and conclusions about the administrative-territorial structure of the Bukhara emirate were
formed. For example, when summarizing the findings of the research, from the administrative units of the
emirate in the provincial (wilayat) and district (tuman) status, problems such as the administrative units in
rural areas – amlak and the system of governance of eldership – are well illustrated. Speaking about the
district (tuman) of the Bukhara Emirate, first of all, the name of the territories that have the status of a
district (tuman) depending on their obligations and units of measure, is one of the most relevant aspects of
the task. The administrative-territorial divisions of “koriya”, “tuman”, “hazor” and “obhur” are one of
the important aspects that will be focused on in the article.
However, only general opinions were expressed, and specific analytical studies were not conducted on
the same micro district. The article presents an attempt to disclose the administrative-territorial structure of
the emirate, its management and socio-economic problems on the example of the Wobkent district. And of
course, this is not an accident. Firstly, this administrative unit, called Wobkent or Komot, was one of nine
regions of the country with an important economic territory with developed agriculture, including ancient
settlements in this region. Secondly, the analysis of the problem on the example of a single territory allows
you to see specific aspects related to the basics of socio-economic development, problems in the subsystems
and the territorial characteristics of the administrative and territorial administration of the emirates. And
also, a lot of documents are mentioned, which reflect the district’s (tuman) waqf facilities. The territories of
the district (tuman) with a developed irrigation sector were advanced in agriculture and occupied a special
place in the life of the emirate.
Keywords and expressions: Bukhara emirate, Wobkent, Komot, amlak, eldership, village, province
(wiloyat), district (tuman),suburbs,guzar.
Кириш
. Бухоро амирлигининг маъмурий-ҳудудий тузилиши ва иқтисодий тарихи хон-
ликлар даври тарихида долзарб муаммолардан саналади. Ушбу муаммолар ҳам советлар
даврида тадқиқот қилган бўлиб, Б.И.Искандаров, М.Абдураимов, А.Р.Муҳаммаджонов,
S H A R Q M A
S H ’ A L I
103
Г.Астановаларнинг илмий ишларида Бухоро амирлигининг маъмурий тузилиши, ижтимоий-
иқтисодий-ижтимоий ҳаётига оид бир қанча масалалар ёритиб берилган. Мустақиллик
йилларида яратилаётган тадқиқотларда ҳам мазкур мавзуни ўрганишда Бухоро амирлиги
вилоят ва туманлари ҳолатини имкон қадар холис ёритишга ҳаракат қилинмоқда. Хусусан
Г. Астанова ва Ҳ. Тўраевнинг
1
илмий тадқиқотларида Бухоро амирлигининг ижтимоий-
иқтисодий ҳаёти ва ер муносабатларига оид баъзи масалалар ёритилган. Ушбу мақола эса
амирликдаги туманларнинг маъмурий-ҳудудий тузилиши Вобкент тумани мисолида очиб
беришга қаратилган бўлиб, Вобкент туманининг XIX аср охири XX аср бошларида Бухоро
амирлиги маъмурий – бошқарув тизимида анъанавий хусусиятларини ва аҳоли манзилла-
рини ва сонига аниқлик киритишдан иборат.
Мақсад ва вазифалари
. Тақдим этилаётган мақолада амирликнинг маъмурий-ҳудудий
тузилиши, бошқарув ва ундаги ижтимоий-иқтисодий муаммоларни Вобкент тумани мисо-
лида очиб беришга ҳаракат қилинган. Бухоро амирлиги туманлари ҳақида гап кетганда, энг
аввало туман мақомига эга бўлган ҳудудларни ўзига оид мажбуриятлари ва ўлчов
бирликларига қараб номланиши, масалани долзарб томонларидан биридир. Маъмурий-
ҳудудлар қория, туман, ҳазора, обхўрларга бўлиниши мақоладаги асосий этиборга олинган
жихатларини биридир.
Бунинг учун қуйидаги ва вазифалар
белгилаб олинди:
–
Вобкент туманининг маъмурий–ҳудудий тузилишига аниқлик киритиш;
–
Туманнинг ҳамда унинг таркибидаги қуйи бирликлар тузилишини ёритиш;
–
Туманнинг ирригация тузилишини ўрганиш;
–
Тумандаги аҳоли манзилгоҳлари руйҳатини шакиллантириш;
–
Топонимларнинг тарихий таҳлилини амалга ошириш;
Тадқиқот усуллари
. Тадқиқот асосини манбашунослик таҳлиллари: Ўзбекистон Рес-
публикаси Марказий Давлат архиви ҳамда Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси
Шарқшунослик институти фондларидаги тарихий ҳужжатлар ташкил этади
2
.
XX аср бошида Вобкент (Комот) тумани Бухоро амирлиги таркибидаги туманлардан
бири бўлиб, у Бухородан 25 чақирим шимоли-шарқда жойлашган. Унинг худуди амирлик-
дагикичик туманлардан бири бўлиб, майдони–58285 танобни ташкил этган
3
. Вобкент ўғуз
шеваларидаги
воб
ёки
ваҳобкент
сўзларидан олинган бўлиб, “бўздаги, қўриқдаги
қишлоқ”маъносини билдиради
4
. Бухоро амирлигининг асосий ҳудуди Амударё ва Сирдарё
оралиғида жойлашган мамлакат бўлиб, XIX асрда у маъмурий жиҳатдан 27 вилоят ва 11
тумандан ташкил топган.Масалан, Зарафшон дарёси бўйлаб рус истилосидан кейин
Кармана, Хатирчи, Зиёддин каби вилоятлар эса Нурота тизмасининг икки тармоғи – Оқтов,
Қоратов ўртасида жойлашган эди. Нурота вилояти; Қашқадарё водийси бўйлаб Қарши,
1
Iskandarov B.I. Sotsialno-ekonomicheskiy i politicheskiy stroy Vostochnoy Buxari Pamira nakanune prisoedineniya
Sredney Azii i Rossiya – Stalinabad, 1960. - 214 s.; Abduraimov M. Voprosi feodalnogo zemlevladeniya i feodalnoy renti v
pismax Emira Xaydara (Opit kratkogo issledovaniya istochnika). – Tashkent, 1961. – 110 s.; Muhammadjonov A.R. Quyi
Zarafshon vodiysining sug‘orilish tarixi (qadimdan to XX asr boshlarigacha). – Toshkent, 1972. – 375 b.; Astanova G.Yu.
Zemlevladeniye i agrarniye otnosheniya v Zapadnoy Buxare vo vtoroy polovine XIX – nachale XIX v. (po dokumentalnim
istochnikam). Dissertatsiya na soiskaniye uchonoy stepeni kandidata istoricheskix nauk. – T., 1981. – 194 s.
2
«Muboraknomajoti Amir Muzaffar. O‘zRFAShI qo‘lyozma № 407” B .105,178, 213.
3
Astanova G.Yu. Zemlevladeniye i agrarniye otnosheniya v Zapadnoy Buxare vo vtoroy polovine XIX – nachale XIX
v. (po dokumentalnim istochnikam). Dissertatsiya na soiskaniye uchonoy stepeni kandidata istoricheskix nauk. – T.,
1981. – S 23.
4
.To‘raev H. Vobkent- tarixiy manbalarda // Sharqshunoslik № 3 – T., 1992. – B. 17-21.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
104
Хузор, Яккабоғ, Чироқчи, Китоб, Шаҳрисабз вилоятлари; Сурхондарё бўйлаб Шеробод,
Бойсун, Дехинав, Сарижўй вилоятлари, Амударё бўйлаб; Чоржуй, Устий, Карки, Келиф,
Бурдалиқ, Кабодиён, Қўрғонтепа, Ҳисор, Қоратегин, Кўлоб, (айрим вақтларда бу икки
туман Қўқон таркибида бўлган) Балжувон, Дарвоз ва Шуғнон вилоятлари мавжуд эди.
Бухоро амирлигининг муҳим иқтисодий, маъмурий йирик маъмурий бирликларидан бири
бу туманлардир. Уларнинг номланишига сабаб бўлган омиллар бўйича қўйидаги манзарани
кузатиш мумкин. Уларнинг аксарияти анҳор (каналлар) номи билан боғлиқ. Булар қуйида-
гилар: Жанубий Руд (руд-дарё, анҳор); Комот(ком) ариқ, канал, Коми Абу Муслим (“Абу
Муслим канали”), Қора кўл (кўл сув ҳавзаси), Харқон руд (катта қазилма ариқ), Шофурком
(Шопур канали), Шимолий руд (шимол томонда жойлашган анҳор, ёки анҳорнинг шимолидаги
ҳудуди). Демак амирликнинг туманларидан 7 таси шу ҳудудлар учун зарур сув манбалари
номлари билан боғлиқ ҳолда аталган.Туманлар ҳудудига кўра кичик бўлса-да, уларнинг
ижтимоий-иқтисодий аҳамияти амирлик ҳаётида муҳим рол ўйнаган. Туман мақомига эга
бўлган маъмурий бирликлар асосан Бухоро атрофида жойлашган. Шулардан 2 та туман
Абдурахмон Тамкин Бухорийнинг «Матали ал-Фахира ва маталиб ат-Ториха» асарида келти-
рилган
1
бўлиб, улар 1915 йилда ташкил этилган, Шимолий-и Руд ва Жанубий-и Руд туманлари
эди. Вобкент ҳам бошқа вилоят ва туманлар каби ўз навбатида амлокликларга бўлинган.
Уларнинг бошқарувчилари амлокдор деб аталган.Амирликнинг пойтахти Бухоро ва унинг
атрофидаги туманлар эса амир томонидан бошқарилган. Вобкент тумани қадимдан шаклланиб
келган аҳоли манзилгоҳлари–қишлоқ ёки деҳлардан иборат бўлган. Амирлик маъмурий тизимига
кўра бошқа туманлардагидек турли катталикдаги амлокларга бўлинган. Амлок арабчада мулк
сўзининг кўплик шакли бўлиб, “эгалик қилиш”, “мулк” маъноларида қўлланилган. Ўрта асрлар
Бухоро хонлигида асосий ер эгаликлари давлатга тегишли бўлиб, қишлоқ ҳўжалигида бу ерларда
ёлланма мардикор ишлаганда, хирож солиғини тўлаган. Амлок ерлари бирор бир ер эгасига
тегишли бўлмаган, бу ерлар амир бошчилигидаги мансабдорларга қарашли бўлган. Амлок
ерлари қишлоқ ҳўжалигига тегишли ерлар бўлиб, шунингдек чўллар ва қаровсиз ётган ерлар ҳам
кирган. Ерларни қайд қилиш ҳужжатларида бундай ерлар “амлок ерлари” ёки “мамлака-йи
подшохи”деб аталган.
2
Бу ерлар вилоят ҳудуд бирлигига кирган. Хусусан қишлоқ ҳудудига
қарашли ерлар 400 таноб ерни суғорса бундай қишлоқларни арабчада қария деб аталган. Катта
суғориладиган ерлари дарё ёки наҳрларга эга бўлиб, у 100 минг таноб ерни суғорганда туман
мақомига эга бўлган. Агар катта суғориладиган ерлар битта катта магистрал каналдан иборат
бўлиб, 50 минг таноб ерни суғорса бундай ерларни ҳазора деб аталган. Ариқлар 25 минг таноб
ерни суғорса бу ҳудудларни нимҳазора деб номланган. Шунингдек бирор бир ариқлар, 10 минг
ёки 15 минг таноб ерни суғорса, бундай ерларга обхўр дейилган.
3
Бундай тартибда бўлинишлар
хирож,закот ва бошқа турдаги солиқларни йиғиб олиш учун қўлланилган.
Вобкент Бухоро амирлигининг расмий ҳужжатларида Комот деб ҳам юритилган. Комот
қўлланилганда маъмурий территориал бирлик, яъни туман назарда тутилган. Тумандаги
аҳоли сони 1914 йил 20.030 кишини, 1924 йилда 271.530 кишидан (аёллар ва эркаклар
бирга)иборат бўлган
4
. Кейинги 10 йил давомида аҳоли 22,2%, яъни 60,425 кишига кўпайган.
1
Muhamedjanov A.R. Nasellenniye punkti Buxarskogo emirata. – T.: Universtitet , 2001. – B. 4.
2
Astanova G, Mannonov B. i Kamoliddinov Sh Proekt reform v Buxare.– Saarbrucken; LAPLAMBERT Academic
Publishing, 2015. – B. 11.
3
Semenov A.A Buxarskiy Traktat o chinax i zvaniyax i ob obyazannotyax nositeley ix v sradnevekovoy Buxare. – M.,
1948 – S. 152.
4
Sovremenniy kishlak sredney azii vabkentskaya volost’ (pod redaktsiey B.B Karp i I.E Suelova. –T., 1926. – S.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
105
Туман маъмурий жиҳатдан Ком-и акка, Ком-и Қасаба, Ком-и Кумушкент, Ком-и
Найокан ва Поён-и Ком-қасаба каби) амлоклардан иборат бўлган. Баъзи ҳужжатларда
уларнинг номи тўлиқ ёки айрим ўзгаришлар билан ҳам берилган.(Ком-и Чарх-и Кумушкент,
Поёни Ком-и Қасаба каби).
Ком
атамаси ушбу ҳудудни сув билан таъминловчи ариқ ва
анҳорларнинг номлари билан боғлиқ ҳолда қўлланган.
Ком
сўзи луғавий жиҳатдан қазилган
ариқ (анҳор) деган маънони билдиради.Вобкенг туманида шундай комлардан тўрттаси
мавжуд эди. Жумладан, Вобкент дарё ҳавзасида Ком-и Акка номли йирик сув магистрали
бўлиб, у Вобкентдан қуйи томонда жойлашган ерларни суғориб турган.Бу ҳолат тумандаги
ерлар деҳқончиликка яроқли бўлганини англатади.Вобкент туманининг суғориладиган
ерлари 1050 қўшни
1
ташкил этган. Бу тумандан Зарафшон дарёсининг ўзи оқади. У халифа
Худойберди қишлоғидан оқиб ўтиб иккига бўлинган. Ғиждувон туманига яқинроқ (Бухо-
родан 48 км узоқликдаги)ерда кўприк бўлиб,Зарафшон дарёси шу ерда иккига бўлинади.
Биринчи бўлаги Бухорога, иккинчи бўлаги эса ғарбий Бухоро туманига яни Комотга қараб
оқади.
2
Ҳозирги Вобкентдарё қуриб қолган Мохондарё, Гурдуш, Ружайли ва бошқалар
Зарафшоннинг тошқинлар ҳосил қилган дельта характеридаги қадимги шаҳобларидир.
Зарафшоннинг қуйи оқимида унинг қадимги энг йирик табиий тармоқларидан биринчиси
ҳозирги Вобкентдарё каналидир. Тарихий манбаларда у Говхитфар, Хитфар номи билан
аталиб ҳозирги вақтда Бухоро вилоятининг Вобкент, Ромитан туманларида 40 минг гектар-
дан ошиқроқ майдонни суғоради. Вобкентдарё суви билан таъминланган қадимги суғорил-
ган ерларда олиб борилган археологик текширишлар қадимги даврларда у ҳеч қандай
сунъий иншоотсиз табиий равишда оқганини кўрсатади. Кейинчалик унинг ҳозирги бош
қисми маҳсус тўғон билан кўтарилганлигини тақозо қилади. Наршаҳий ҳам Бухоро воҳа-
сида X асрда мавжуд йирик ирригация тармоқларини қайд қилганида, Вобкентдарёни
Зарафшоннинг табиий ирмоғи деб хисоблайди. Академик Я.Ғуломов ҳам Хоразмнинг
қадимги йирик суғориш артерияси Говхўра канали номининг этимологиясига эътибор
бериб, Говхўра ва Говхитфар номлари ҳам дарё шахоби оққан томонлардаги жой ёки
туманлари номи билан боғлиқ бўлган ирмоқларни англатади деб қайд қилган. Қадимги
Говхитфарнинг кейинги номи “Вобкентдарё ёки Вобкентга томон оқадиган дарё” деб
бекорга айтилмаган. Шундай қилиб, археологик текширишлар билан бир қаторда, Вобкент-
дарё тўғрисидаги тарихий манбалардаги мавжуд маълумотлар ва унинг топонимлари
этимологияси ҳам ҳозирги Вобкент канали Зарафшоннинг қадимги ирмоғи эканини тасдиқ-
ламоқда.
3
Ҳужжатлар шундан дарак берадики, Вобкент туманининг маъмурий бўлинишида
Ком
атамаси Вобкентнинг маъмурий худудий тузилишида бежиз қўлланилмаган,бу ҳудуд-
дан оқиб ўтувчи ариқлар эса туманни қамраб олган бўлиб, тумандаги сув иншооатлари
бошқа туманлар билан ҳам чамбарчас боғлиқ бўлган. Бундай маълумотларни бошқа
манбалардан ҳам учратиш мумкин.
1
Qo‘sh yoki jufti gov, O‘rta Osiyodagi mahalliy er o‘lchov birligi, XVI-XIX asrlarda 1qo‘sh (jufti gov) 50 tanobga
teng bo‘lgan. Davidovich O. A. 1970, S. 122-123.
2
Sobelev L.N. Geograficheskaya i statisticheskaya svedeniya o Zeravshanskom Okruge s prilojeniem spiska
naselennix mest Okruga / Zapiski Imperatorskago Russkago Geograficheskago Obshestva. Po otdeleniyu Statistiki.
Tom chetvertiy. – Sanktpeterburg, 1874. – S. 96.
3
Muhammadjonov A.R. Quyi Zarafshon vodiysining sug‘orilish tarixi (qadimdan to XX asr boshlarigacha). –
Toshkent, 1972. – B. 375 ; Muxammedjanov A.R. Nasellyonniye punkti Buxarskogo emirata. – T: Universtitet, 2001.
–B. 289-296.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
106
Бухоро амирлиги маъмурий-ҳудудий тузилмалари ўртасида бўлинишлар, қўшилиб ке-
тишлар, биридан иккинчисига мавзеларни ёки амлокларни ўтказиш ҳодисалари рўй бериб
турган
1
.Тадқиқотлар натижаларига кўра, маҳаллий маъмурият намоёндалари
мавзени
қиш-
лоқ ва масжидлардан каттароқ ҳудудий бўлинма деб таърифланганлар. Мисол учун, Карки
вилояти
мавзеларга
бўлинса ҳам улар ўз навбатида
бекчаларга
бўлинган, бекча
қишлоқ-
лардан
иборат бўлган. Помир вилоятларидаги Рўшон ва Шуғнон маъмурий туманлари
оқсоқоллик
дейилган. Аҳоли яшайдиган манзиллар манбаларда учта атама -
қишлоқ,
мавзе, даҳа
номлари орқали қайд этилган.
2
Шунингдек, туманинг гузар номлари ва марказий ҳудудга яқин жой номлари Дорун-и
Вобкант атамаси билан бирга келган. Коми Акка Вобкент туманининг энг катта ҳудудий
бирлиги бўлганлиги манбаларда учратиш мумкин. Жумладан, вақф ҳужжатларида машҳур
сўфий шайхлардан бири Сайфиддин Бохарзийнинг набираси шайх Абдулмафаххир Яҳё 1333
йил Вобкентнинг Вобкентдарё канали бўйлаб жойлашган Коми Акка ҳудудида иккита вақф ер
сотиб олгани ҳақидаги маълумот келтирилган
3
. Бундан шундай хулосага келишимиз мумкинки,
Вобкент тумани XIVасрларда ҳам Комларга бўлинганлиги жуда мухимдир. Туманда қадимдан
ариқ ва анҳорларнирнг мажудлиги эса худуднинг қишлоқ хўжалиги юқори бўлганидан
далолатдир. 1914 йил (Қушбеги архиви), амирликдаги аҳоли манзиллари номланишида
маъмурий жиҳатдан қишлоқ (туркий), мавзе (арабча), деҳ/деҳа (форсча) учта атама маъмурий
бирликлар сифатида ифодаланган.Араблар яшаган қишлоқлар қория деб аталган. Қария араб
тилида қишлоқ маъносини англатади.Марказий Осиёда эса, бу атама аслида (араб босқин-
чилигидан кейин) маълум бир ер тушунчаларини ифодалаган. Мисол учун Афғонистоннинг
шимолий қисмида қория сўзи “қишлоқ” тушунчаларини ифодалаш учун маъмурий манода кенг
қўлланилади, шунинг учун қишлоқ мухторига кориядор деб аталади.
4
Ҳужжатлардаги рўй-
хатларда Дехати вилояти Чароқчи, Қишоқони тумани шаҳри Яккабоғ ёки мавзехои вилояти
Кармана каби тафсилотлар ишлатилган. Бу атамалардан бири деха, кўпинча турли фонетик
вариантларда учрайди. Жумладан, 60 аҳоли манзилига нисбатан Болжуан вилояти буйича Дий,
Дих, Деха, Дехот каби шакллар қўлланган. Қоратегин вилоятининг 30 аҳоли манзилига
нисбатан ҳам ушбу вариантлар қўлланган. Қоратегин вилоятида 22 та, Кўлоб вилоятида 46 та
қишлоқлар Дий, Дей, Деха каби топоформентлар қўлланган. Лекин уларнинг иккиси ҳам
кейинги маъмурий бирлик амлокларга бўлинган
5
.
Қуйида Вобкент тумани таркибидаги амлоклар ва уларга қарашли қишлоқларнинг
номлари жадвалда шакиллантирилди
6
.
1
Abduvaxobova M.R Qushbegi arxivida tarixiy toponimlar va Buxoro amirligining ma’muriy-hududiy tizimi. -T. , –
2006. B. 8.
2
Xoliqova R. Rossiya-Buxoro tarix chorrahasida. –T., 2005. B - 60.
3
Kazakov B. A Dokumentalniye pamyatniki Sredniy Azii. – T ., 1987 – S. 73.
4
Semenov A.A. Buxarskiy Traktat ochinax i zvaniyax i ob obyazannotyax nositeley ix v sradnevekovoy Buxare. – M.,
1948 – S. 152.
5
Abduvaxobova . M.R Qushbegi arxivida tarixiy toponimlar va Buxoro amirligining ma’muriy-hududiy tizimi. – T. ,
– 2006. B. 8.
6
Muxammedjanov A.R. Nasellyonniye punkti Buxarskogo emirata. – T: Universtitet, 2001. – S. 185.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
107
Вобкент туманининг ахоли масканлари жадвали
Амлоклик
номлари
Аҳоли масканлари
Ком-и Акка
1.Авурдувон
15. Кашвон,
29. СўфиДеҳқон
2.Оқ работ,
16. Қипчоқ
30.Ҳажвон
3.Арабон
17. Қўқон
31. Хожа Порсо
4.Арабхона
18. Қўнғирот
32 Чаҳоргарон
5. Бобо-йиТодари
19.Кушк-иОсиё
33.Чангарон
6.Бахринча
20.Мир Сулаймон
34.Читгарон
7.Беш работ
21.Талл-и Гандум
35.Чори Калон
8.Буркўт
22.Мўминабод
36. Чаҳорбоғ
9. Бузундувон
23.Найман
37.Чаҳар Як корон
10. Варғонзиак
24. Работ-иОхунд
38. Чиҳил бачча
11.Гавуздавон
25. Работ-и Мири
39. ШакарРавон
26. Роғкент
40. Ширин
13. Косари Боло
27. Розгир
41.Шўристан
14. Касари Поён
28.Сарун
Ком-и Касаба 1. Арабон
17. Коргарон ёки
(Равон)
33. Наршах-и Болова
Наршах-и Пойон
2.Оғри
18. Қор ёғди
34. Ниёзхўжа
3.Беглар
(1915
Дарун-и Вобкент)
19. Қатағон
35. Работ-и Боло
4.Мир-и
Калон
Дорун-и Вобканд
20. Қум бости
36. Работ-и Сариғ
5.Гузар-и
қози
Абдуллоҳ
21. Қумрийон
37. Работча
6.
Гузар-и
қассоби,Дарун-и
Вобкант
22.Қоза
38. Роми
7.Пул-и
мусича
Дарун-и Вабкант
23.Уба
39.Работ-и сариғ
8. Гузар-и Лаб-и
Осиё,
Дарун-и
Вобкант
(Сар-и
Осиё-и Вобкент)
24.
Масжид-и
Қассоби,
Дарун-и
Вобкент
40. Сарой-и Рўдахўр
9. Гузар-и Пахса,
Даруни Вобканд
25. Масжид-и Пахса
41. ТаллиПушмон
10.Қобиз Дорун-и
Вобкент
26.Бозор-и
Алача(янги)
42.Чармгарон
S H A R Q M A
S H ’ A L I
108
11.Гузар-и Хур
27. Махзумҳо
43. Ўба
12. Диҳа-йи Дароз
28. Лаб-и Дарё
44. Ҳозандори
13. Калта Работ
29.Лўка
45. Халаж
14. Қалмоқон
30 Латиф Сонбўгар
46. Хошимхўжа
15. Қобиз
31. Муғийон
47. Хожалик
16.Кимухтгарон
32. Мўйтоб
48. Шакаркент
Ком-и
Кумушкентва
Ком-и Чарҳ-и
Кумушкент
1.Асбоб-и Алус
15. Исом
29. ОқСамон
2Боғ-шайҳ.
16. Қатағон
30. Найманча
3.Бадой
17.Кўбос
31.Розмоз
4.Баққолон
18.Кўл-и Хатиб
32. Сари Осиё-и
Давлат-бой
5.Бобо-шайх
19. Кумушкент
33. Тоқидўз
6. Болтабек
20. Кўпас
34.Тош масжид
7.Бадриддин
21.Туркон
35.Тешик тепа
8.Бой қозон
22. Кўрагон
36. Ҳолвогарон
9. Буёни Турўқ
23.Қирғизон
37.Хутфариш
10.Бахрин
24. Қум работ
38. Хожа Работ
11. Гаучохўр
25. Работча
39. Воший
12 Жар Работ
26. Мингон
40 Тераклик
13. Зарбофон
27. Муқаввим
41.Талли Гандум
1
14. Йилож-Халож
28. Муштак
Ком-и
Найокан
1. Гадойхона
6. Понджўса
11.Работ-и Хоса
2. Каррокон
7. Қалмоқон
12. Работ-и Шайх
3. Қўржўқ
8. Работак
13. Нигор
4. Лаб-и Сиёб
9.Шаш моҳа
14.Ғариб-шоҳ
5. Найокан
10. Работ-иИшон
Жами :143 та қишлоқ номи қайд этилган
Жадвал 1914 йилги ҳужжат маълумотларини ўз ичига олиб, юздан ортиқ аҳоли маскан-
лари шакиллантирилган. Маълумки, Бухоро амирлиги ағдарилгандан сўнг 1924 йил БХСР
таркибидаги Вобкент волости ташкил топган бўлиб, унда 74 қишлоқ номи қайд этилган
2
.
Кейинги ўн йил ичида қишлоқларнинг қисқаришига баъзи қишлоқларнинг қўшилиб кетиши
сабаб бўлган. Ком-и Касабада 29 та қишлоқ, Ком-и Аккада 22 та қишлоқ ва Ком-и Кумуш-
кентда 23 та қишлоқлар қайд этилган.
Юқоридаги маъмурий бирликларнинг баъзиларида мавзе, деҳ, қишлоқ ва гузарлар-
ларнинг номларида фарқлар бўлган. Қишлоқ ва деҳлар номлари орасида сўғдий (Варғон-
зийак, Роғкент, Ғовуздавон, Муғийон), туркий (Оқ Саман, Жарработ, Қалмоқ) ва форсий
(Лаби Сиёб, Ҳолвагарон, Тоқидуз) номларидан иборат бўлган.
1
Muboraknomajoti Amir Muzaffar. O‘zRFAShI qo‘lyozma № 407” B. 110.
2
Sovremenniy kishlak Sredney AziiVabkentskaya volost’. ( pod redaksiey B.B Karp , I.E Suelova. – T., 1926. – S. 9.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
109
Аҳоли манзиллари орасида шахс номлари (Хожа Порсо, гузари қози Абдуллоҳ, Мир
Сулаймон, Болтабек, Ниёзхўжа, Ҳошимхўжа), этнонимлар (Қалмоқон - қалмоқлар, Арабон -
араблар, Бахрин, Найман, Қипчоқ, Қатағон, Халаж, Буркут), табиий-ландшафт номларидан
(Талли Пушмон, Талл-и Зукон) келиб чиқган. Бундай номларни чуққуроқ таҳлил қилиш,
қишлоқ ва деҳларнинг шаклланиш тарихини хам ўрганишга имкон беради. Айрим
қишлоқлар йирик бўлгани сабаб Арабхона-йи боло ва Арабхона-йи пойон, Наршахи боло ва
Наршахи пойон каби икки қисмдан иборат бўлган. Работлар атрофида шаклланган аҳоли
масканларида Работ номли қишлоқ/деҳлар шаклланган. X асрда яшаган Наршахийнинг
асарларида работ (йўловчилар, савдогарлар тунайдиган маскан) бўлиб, улар карвон-сарой-
лар яқинида жойлашган. Кейинчалик ўрта асрларнинг сўнгги чорагида работлар номи билан
келган ҳудудлар тамоман бошқа вазифани бажарган.
1
Вобкент туманида ҳам кўплаб Работ-
лар бўлган, Жар Работ, Работ-и Шайх, Работ-и Хосса, Работ-и Ишон ва бошқалар. Ширин
қишлоғида Работи хосса Ширин бўлиб, унинг атрофи баланд деворлар билан ўралган ва у
қалъа вазифасини бажарган.
2
Гузарлар ва масжидлар номи билан аталадиган жой номлари
ҳам кўплаб учраган. Масалан, Гузари Кассоби, Гузари Лаби Осиё, Даруни Вобкент ушбу
ҳудуд Дарун-и Вобкент жой номи билан бирга келган. Гузарлар шаҳар марказида асосан
аҳоли зич жойлашган ҳудудларга қурилган. Шаҳардаги гузарлар ўзини-ўзи бошқариб,
марказга бўйсунган ва бевосита Вобкентнинг ўзига қарашли бўлган.
ХХ аср бошларида мавзе ва қишлоқ тушунчалари, баъзан бир ҳил маънода ишлатилган.
Бу даврда қишлоқ оқсоқолларининг ҳокимяти, диний-руҳоний назоратдан кўра устун
бўлган. Ўз навбатида, бу амирлик хазинасига тушадиган солиқ йиғимларининг бўлинмасли-
гини таъминлашдан келиб чиқади. Чунки рухоний бошқаруви солиқ тизимига аралашган
тақдирда диний муассасалар ўз манфаатини таъминлашга ҳаракат қилиши табиий эди.
Туманларда амлокликлар ўз ҳудудларидаги мавзелар, аҳоли жамоаларининг масжидлари
томонидан ҳам назорат қилинган. Ҳар бир мавзе аҳолиси жамоаларининг жойлашган
тартибига кўра қишлоқлар ва уларнинг масжидлари бўйича ҳисобга олинган. Манбаларда
Чағдари мавзеси Вобкент тумани амлоклик ҳужжатларида қайд этилган бўлиб,
3
баъзи
мавзеларда 5 дан ортиқ масжидлар бўлган.
Хулоса
. XIX аср охири XX аср бошларида Бухоро амирлиги маъмурий –бошқарув тизими-
да анъанавий хусусиятларини асосан сақлаган, лекин маъмурий тизимда бир қатор ички
ўзгаришлар ҳам содир бўлган. Масалан, ахоли рўйхатларида 1914 ва 1926 йиллардагини
солиштирганда қишлоқларнинг қисқаришини кўришимиз мумкин. Бунга сабаб қишлоқларнинг
қўшилиб кетиш ҳолатларини сабаб бўлган. Лекин аҳоли сон жиҳатдан юқоридаги йиллар
давомида демографик ўсиш кузатилган. Ўн йил ичида 22%2 га кўпайган. Аҳоли манзиллари
шакллантирилиб, уларни чуққур ўрганилиб тасниф этишлишибиринчи галда туманнинг
маъмурий тизимининг аниқ манзарасини беради. Қолаверса, бу рўйхатдаги юздан ортиқ жой
номлари туман аҳолиси, этник таркиби, хўжалик хусусиятлари, ижтимоий-маданий хаёт,
хунармандчилик, касб - кор турлари, ижтимоий –маънавий тасаввурлар, эътиқод ва ишонч
ақидалари каби кўплаб соҳалар хақида қимматли маълумотлар беради.
Бухоро амирлиги аҳоли манзилларининг маъмурий тобелик тизими кўпроқ давлат
ҳазинасини тўлдириш мақсадларини кўзлаган ҳолда уюштирилган. Шу туфайли маъмурий –
1
Suxareva O.A. Buxara XIX-nachalo XXv. – M., 1966. – S. 52.
2
O‘sha asar B. 40 .
3
Muboraknomajoti Amir Muzaffar. O‘zRFAShI qo‘lyozma № 407” B.148.
S H A R Q M A
S H ’ A L I
110
ҳудудий бирликлар ўртасида мавзе ва қишлоқларнинг тақсимланишида баъзи жузъий ўзга-
ришларга имконият қолдирган. Вилоят ва туман бирликлари ўз атрофларида мавзе ва
қишлоқларни, уларнинг масжидларини бирлаштириб, асосан шу манзилларни сув билан
таъминловчи ариқ ва анҳорлар бўйлаб жойлашган. Аҳоли манзилларининг атамаларидаги
ўзаро фарқлар кўпинча маҳаллий анъаналарга боғлиқ бўлган.
АҲМАД ДОНИШ АСАРЛАРИДА ТАБИИЙ
ФАНЛАРГА ОИД ҚАРАШЛАР
КАРИЕВА НИГОРА
таянч докторант, ЎзР ФА ТИ
Аннотация. XIX иккинчи ярми – XX бошларида Марказий Осиёнинг табиий фанларига оид
минглаб илмий тадқиқотлар, асарлар, рисолалар яратилди. Улар ҳозирги кунда Ўзбекистоннинг
қўлёзма фондлари ва кутубхоналарида сақланмоқда. Шу жумладан, таниқли мутафаккир Аҳмад
Донишнинг бой илмий-маънавий мероси Тошкент Давлат Шарқшунослик институтининг Шарқ
қўлёзмалар фондида сақланади.
Мақолада унинг асарлари ва рисолаларининг фонд рўхатидаги тартиб рақамлари кўрсатилган.
Унинг фаолиятида табиий фанларга оид қарашлари таҳлил қилинган. Муаллиф унинг табиий
фанларга оид қарашлари акс этган асарларини ўрганишга катта эътибор қаратади. Булар қато-
рига Аҳмад Донишнинг “Наводир ул вақоеъ”, “Глобус ва ундан фойдаланиш рисоласи”, “Глобус ва
ундан фойдаланиш рисоласи” каби асар ва рисолалари киради. Бундан ташқари Табиатшунослик,
Ернинг вужудга келиши ва ҳолати, сайёралар ҳаракати, Ой ва Қуёш тутилиши каби ҳодисаларга
нисбатан Аҳмад Донишнинг илмий ёндашуви баён этилган. У ўзининг табиий фанларга оид
асарларининг барчасини илмий ҳулосаларга асосланган ҳолда ёритган.Илмий мақола мавзусини
ёритишда тарихийлик, тизимли таҳлил ва тушунтириш усулларидан фойдаланилди.
Қайд этиш лозимки, XIX иккинчи ярми – XX бошларига келиб Марказий Осиё рус ва хорижий
тадқиқотчиларининг фаол изланишларининг объектига айланди.Бунинг натижасида эса Марказий
Осиёнинг табиий шароитларига бағишланган юзлаб тадқиқотлар яртилди. Бу эса бевосита геог-
рафия фанининг юқори даражада тараққий этганлигидан далолат беради. Бу даврдаги Россияда
табиий фанлар соҳасидаги ўзгаришлар Марказий Осиё мутафаккирлари, маърифатпарварларинг
фаолиятида ҳам сезиларли даражада акс этди. XIX оҳири – XX бошларида ўлкада кенг ривожлана
бошлаган маърифатпарварлик ҳаракати доирасида жамиятнинг илғор фикрли вакилларидан бири
Аҳмад Дониш дунёвий илм-фанни ривожлантириш заруриятини тобора чуқур англаб, анъанавий
фан ва таълимни жаҳон ютуқлари даражасига кўтариш лозимлиги ҳақидаги ташвиқотни ўз
асарларида кучайтирди.
Аҳмад Донишнинг асарлари Марказий Осиё халқларинг XIX асрлаги тарихи ва маданияти, балки
табиий фанлар – топография, хариташунослик, астрономия, географияга оид билимлар бўйича маълу-
мотларни бера олади. Унинг илмий-маънавий мероси халқимизнинг кейинги илмий тараққиётига асос
бўлиб ҳизмат қила олади. Зеро, сўнгги асрларда, ҳусусан, XIX оҳири -XX аср бошларида аждодларимиз
ҳам ўзларидан аввалги яратилган интеллектуал салоҳиятдан унумли фойдаланиб келган эди.
