S H A R Q M A S H ’ A L I
36
ТИЛШУНОСЛИК
АРАБ ТИЛИДА ҲАРАКАТ ФЕЪЛЛАРИ ҲАҚИДА
БАЪЗИ МУЛОҲАЗАЛАР
ШОМУСАРОВ ШОРУСТАМ
филология фанлари доктори, профессор, ТДШУ
МИРЗАМУХАМЕДОВА ЗИЛОЛА
ўқитувчи, ТДШУ
Аннотация. Ушбу мақолада араб ва ўзбек тилларида феъл сўз туркуми, унинг тилшунослар
томонидан ўрганилиши, ҳар икки тилдаги ҳаракат феълларининг қиёсий лексик-семантик таҳлили
қисқача тарзда ёритиб ўтилган. Араб тилидаги ҳаракат феълларининг лексик-семантик муноса-
батларини ўрганишда, улар ўртасидаги синонимлик, антонимлик каби феъллар маъносига тааллуқли
жиҳатларга алоҳида аҳамият бермоқ лозим. Араб тилидаги ҳаракат феъллари орасида полисе-
мантик маъноларни англатувчи феъллар кўп учраб, улар баъзан ўзининг асл маъносида қўлланса,
баъзан эса умуман бошқа маъноларда ҳам келади. Ушбу феълларнинг қандай мазмунни ифодалаши
эса, уларнинг қандай воқеа ёки ҳолат билан боғланганлигига ҳам қарайди. Феълнинг дастлабки, асл
маъноси асосан, субъектнинг оддий ҳолати билан алоқадор бўлса, бошқа маънолари эса унинг
эмоционал ҳолатини ифодалашга хизмат қилади. Араб тилида ҳаракат феълларига тааллуқли
лексик-семантик муносабатларни ўрганишда, ушбу феълларнинг қайси предлоглар билан бирга
келаётганлигига ҳам алоҳида аҳамият бермоқ лозим, чунки муайян бир ҳаракат феъли иш-ҳаракат
қаратилган объектнинг жонли ёки жонсиз эканлигига кўра ҳам турфа хил предлогни талаб қилиши
мумкин. Синонимлик муносабатларида эса, ҳаракат феъллари иш-ҳаракатнинг қай даражада давом
этганлигига, қандай мақсад билан амалга оширилганлигига ёки унинг қандай воситалар ёрдамида
бажарилганлиги каби ҳолатларга кўра бир-биридан фарқланади.
Ўзбек тилидаги “келмоқ” ҳаракат феълининг араб тилида ифодаланишида, ўхшаш ва фарқли жи-
ҳатлар мавжуд эканлиги маълум бўлди. Ўзбек тилида ушбу ҳаракат феълининг бош семаси анчагина
содда кўринишда бўлсада, мазмунан араб тилидаги “келмоқ” лексемасига деярли мос келади. Ўзбек
тилида ушбу феъл ўзи қаратилган объектнинг, асосан, тушум, ўрин-пайт, чиқиш ва жўналиш
келишикларида келишини талаб қилса, араб тилида улар тушум келишиги ёки муайян келишик
маъносини берувчи предлог билан ифодаланади. Ўзбек тилидаги “келмоқ” феълига хос баъзи
маъноларни ифодалашда, уларнинг айнан арабча муқобил вариантини қўллаш лозим бўлса, баъзи
ҳолатларда эса ўзбек тилидаги ушбу ҳаракат феълининг англатган маънолари араб тилида ҳам,
айнан “келмоқ” феъли билан ифодаланади, бироқ ушбу ҳолатда араб тилида “келмоқ” маъносини
берувчи синоним феъллардан кутилган маънони ифодаловчи айнан бир феълни танлаш лозим.
Таянч сўз ва иборалар: феъл категорияси, феъл замонлари, феъл майллари, феъл семантикаси,
араб ва ўзбек тилшунослиги.
Аннотация. В статье кратко описан набор глаголов арабского и узбекского языков, его изучение
лингвистами, сравнительный лексико-семантический анализ глаголов действия в обоих языках. При
изучении лексико-семантических отношений глаголов действия в арабском языке особое внимание
следует уделять аспектам, связанным со значением глаголов, таким как синонимические и
антонимические связи между ними. Среди глаголов действия в арабском языке есть много глаголов,
которые являются многозначными, которые иногда используются в исходном значении, а иногда и в
других значениях. Значение этих глаголов также зависит от события или ситуации, с которой они
S H A R Q M A S H ’ A L I
37
связаны. В то время как исходное первоначальное значение глагола в основном связано с нормальным
состоянием испытуемого, другие значения служат для выражения его эмоционального состояния.
При изучении лексико-семантических отношений, связанных с глаголами действия в арабском языке,
особое внимание следует уделять предлогам этих глаголов, поскольку конкретный глагол действия
зависит от того, является ли объект, на который направлено действие, одушевленным или неоду-
шевленным. Требуется другой предлог. В синонимичных отношениях глаголы действия различаются
по продолжительности действия, с какой целью оно было совершено или с помощью каких средств
оно было выполнено.
Есть сходства и различия в выражении глагола «приходить» на узбекском языке в арабском языке. В
узбекском языке основная семантика этого глагола действия довольно проста, но по содержанию
практически идентична арабской лексеме «приходить». В узбекском языке этот глагол требует, чтобы
объект, к которому он направлен, в основном использовался в глаголах инфинитива, места-времени,
выхода и направления, тогда как в арабском языке они представлены предлогом, дающим значение
инфинитива или определенного союза. При выражении некоторых значений глагола «приходить» в
узбекском языке необходимо использовать их арабскую альтернативу, а в некоторых случаях - значения
этого глагола в узбекском языке. В арабском языке он также выражается глаголом «приходить», но в
этом случае необходимо выбрать глагол, который выражает ожидаемое значение синонимических
глаголов, которые означают «приходить» на арабском языке.
Опорные слова и выражения: категория глаголов, времена глаголов, времена глаголов, семантика
глаголов, арабское и узбекское языкознание.
Abstract. This article briefly describes the set of verbs in Arabic and Uzbek, its study by linguists, comparative
lexical-semantic analysis of action verbs in both languages. In the study of the lexical-semantic relations of action
verbs in Arabic language, special attention should be paid to aspects related to the meaning of verbs, such as
synonyms and antonyms between them. Among the verbs of action in Arabic, there are many verbs that have
polysemantic meanings, and sometimes they are used in their original meaning, and sometimes in other meanings
as well. The meaning of these verbs also depends on the event or situation to which they are related. While the
original, original meaning of the verb is mainly related to the normal state of the subject, other meanings serve to
express his emotional state. During study of lexical-semantic relations related to action verbs in Arabic, special
attention should be paid to which prepositions these verbs come with, because a particular action verb depends
on whether the object to which the action is directed is animate or inanimate may require a different preposition.
In synonymous relations, the verbs of action differ according to the extent to which the action lasted, for what
purpose it was performed, or by what means it was performed.
There are similarities and differences in the expression of the verb "to come" in Uzbek and in Arabic. In
Uzbek, the main semantic of this action verb is quite simple, but the content is almost identical to the Arabic
lexeme "to come". In Uzbek, this verb requires that the object to which it is directed come mainly in the
infinitive, place-time, exit, and direction verbs, while in Arabic they are represented by a preposition giving
the meaning of an infinitive or a definite conjunction. In expressing some of the meanings of the verb "to
come" in the Uzbek language, it is necessary to use their Arabic alternative, and in some cases, the meanings
of this verb in the Uzbek language. in Arabic it is also expressed by the verb "to come", but in this case it is
necessary to choose a verb that expresses the expected meaning from the synonymous verbs that mean "to
come" in Arabic.
Keywords and expressions: verb category, verb tenses, verb semantics, Arabic and Uzbek linguistics.
Туркий тиллар, хусусан, ўзбек тилидаги ҳаракат феълларидаги лексик-семантик муноса-
батларни ўрганишда ушбу феълларнинг синонимлик ва антонимлик хусусиятлари алоҳида
аҳамият касб этади. Ўзбек тилидаги ҳаракат феълларининг синонимлик хусусиятлари ўрга-
нилганда, кўп маънони касб этган бир ҳаракат феъли икки ёки ундан ортиқ маънога эга ўзаро
синонимик қаторни ташкил этиши мумкинлиги маълум бўлди (
айнимоқ, бузулмоқ).
Ҳаракат
феълларининг синонимик қаторига кирувчи сўзлар тушунчанинг белгисини турли даража
S H A R Q M A S H ’ A L I
38
билан ифодалаши мумкин. Синонимик қатордаги баъзи сўзлар белгини нормал даража билан
ифодаласа, баъзилари кучли даражани кўрсатиши, айримлари эса белгини кучсиз даража
билан ҳам ифодалаши мумкин (овора қилмоқ, сарсон қилмоқ, саргардон қилмоқ). Шунинг-
дек, ҳаракат феълларининг синонимик хусусиятини ўрганганда, уларнинг эмоционал бўёқ-
дорлигига кўра, адабий тилга ёки диалектларга хос бўлишига кўра, кўп ёки оз қўлланилишига
кўра ўзаро фарқланишини ҳам ҳисобга олиш лозим
1
.
Ҳаракат феълларининг антонимлик хусусияти ўрганилганда, улар асосан белгини билду-
рувчи антоним сўзлардан (сифатлардан, равишлардан) ясалган феъллар бўлиши ойдинла-
шади (кенгаймоқ-тораймоқ,кўпаймоқ-озаймоқ, секинлашмоқ-тезлашмоқ). Бундан ташқари,
антонимлар қарама-қарши ҳаракатни билдирувчи феъллар орасида ҳам мавжудлигини
кўрамиз (бормоқ-келмоқ, кирмоқ-чиқмоқ)
2
.
Ўзбек тилидаги феъллар лексик-грамматик хусусиятларига кўра мустақил ва ёрдамчи
феълларга бўлинади.
Араб тилшунослигида феъл деганда ҳаракатни ифодалайдиган сўзлар тушунилади. Бундай
сўзлар қатъийликни , янгиланиш ҳамда содир бўлишни ифодалайди. Араб тилшунос олимлари
феълга шундай таъриф берадилар. “Феъл муайян бир хатти- ҳаракатни ифодалаб, ушбу хатти-
ҳаракат эгага ёки бирор бир воқеа-ҳодисага тегишли бўлади.” Доктор Мустафо Жамолиддин
шундай дейди: “Фикримча, содир бўлиш ибораси феъл сўзининг рамзий маъносини ифодалайди.
Шунингдек, бу ибора янгиланиш, ўзгариш маъносига ҳам бир мунча яқиндир”.
Машҳур араб тилшуносларидан Ҳифни Носиф ўзининг “Ад-дурус ан-наҳвия ” асарида
феълга шундай таъриф беради: “Иш- ҳаракат замонни англатувчи ҳар бир сўз феъл деб
аталади. Феъл уч қисмга бўлинади: ўтган замон , ҳозирги замон, буйруқ майли. Масалан:
ёзди, ёзаяпти, ёз!.
Иш-ҳаракатнинг ўтган замонда содир бўлганини англатувчи феъл ўтган замон феъли
(фиъл мозий) деб аталади.
Иш-ҳаракатнинг ҳозирги-келаси замонда содир бўлганини англатувчи феъл ҳозирги
замон (фиъл мудориъ) деб аталади. Иш –ҳаракатда талаб буйруқ маъносини англатадиган
феъл буйруқ майли (фиълу амрин) деб аталади.
Замонавий араб тилшунослари феълларни маъносига кўра бир неча гуруҳга бўладилар.
1.
Бошланиш-макон ва замонга кириш маъносини ифодаловчи феъллар
)ذخأ ,عرش ,أدب لثم عورشلا لاعفأ(;
2.
Ҳолат-белгини ифодаловчи феъллар )ىمعأ ,رمحإ ,دوسإ لثم ةلاحلا و ناوللأا ةدیفملا لاعفلأا(;
3.
Касб-ҳунар соҳалари доирасида қўлланувчи феъллар
)عرز,دصح لثم نھملا لاعفأ(;
4.
Бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиш маъносини ифодаловчи феъллар
نم لاقتنلاا ةدیفملا لاعفلأا(
) ةیناثلا ىلإ ةدحاولا ةلاحلا
.
Араб олимларидан Сибавайҳи, Доктор Муҳаммад Довуд, Аҳмад Бериссул каби олимлар
феъл ҳамда унинг маъновий гуруҳлари бўйича изланишлар олиб борганлар. Баъзи замонавий
араб олимлари ҳаракат феълларининг бир гуруҳини “бодй лангуаге” атамаси билан узвий
боғлайдилар. Бунга кўра, инсоннинг айни вақтида содир этаётган хатти-ҳаракатлари юз
ифодалари орқали унинг руҳий ҳолати ҳақида ҳам билиб олишимиз мумкин.
1
HojiyevA.O’zbek tili sinonimlarining izohli lug’ati.-Toshkent.-O’qituvchi,1974
2
Sh.Rahmatullayev, N.Mamatov, ShukurovR.O’zbek tili antonimlarning izohli lug’ati.-Toshkent:O’qituvchi,1980
S H A R Q M A S H ’ A L I
39
Шунингдек, атоқли араб тилшунос олимларидан Доктор Абдул Қодир Хусейн
асарларида феълнинг араб тилига хос ҳосила боблари феълларининг маъно ва семантик,
стилистик ҳамда морфологик жиҳатларини чуқур ёритиб берган.
Шу билан бир қаторда, араб тили балоғат илмининг етук олимлари Абдул Мутаадийс
Саидий, Ас-Сайид Аҳмад Алҳашимий, Доктор Шауқий Сайф каби араб тилшунослари араб
тили грамматикасида аввало феълнинг ўрни ҳақида ва ҳар бир гапнинг асосида феъл
туришини, араб тилидаги феълларнинг нозик жиҳатларини, феъл вазнлари, аниқ ва мажҳул
даража сифатдошлар, ўрин-жой номлари, қурол-аслаҳа номлар кабиларни изоҳлаганлар.
Араб тилшунослигида феъл деганда ҳаракатни ифодалайдиган сўзлар тушунилиб, бундай
сўзлар қатъийликни, янгиланиш ҳамда содир бўлишни ифодалайди. Тилшунослар, асосан,
араб тилидаги феъл сўз туркумига анъанавий ёндашган ҳолда, уни морфологик жиҳатдан
бафуржа ўрганганлар. Бу мавзуга оид илмий маълумотларда феъллар бошланиш-макон ва
замонга кириш маъносини ифодаловчи, ҳолат-белгини ифодаловчи, касб-ҳунар соҳалари
доирасида қўлланувчи, бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиш маъносини ифодаловчи феъл-
ларга бўлинган, холос.
Араб изоҳли луғати - "عماجلا يناعملا مجعم " да ىتا -келмоқ ҳаракат феълининг 24 та маъноси
ифодаланган
1
.
I.
бирор бир киши келди. Буни англатган маънолари: -
2
صخشلا ىتا
a)
ءاج маъносида – бир киши бирор бир яқин жойдан (пиёда) келди.
b)
رضح маъносида- бир киши бирор бир таклифга биноан келди.
c)
لصو маъносида- бир киши бирор бир транспорт воситасида келди.
d)
لزن ва لح маъносида- бир киши келиб ўрнашди.
Масалан
; Ҳисоб куни эртами-кечми барибир келади
3
.
Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, араб тилидаги ҳаракат феъллари ўзбек тилида
бир оз бошқача ифодаланади. Араб тилида келмоқ феълининг бир неча синонимлари мавжуд
бўлиб, улар восита, вазият, сабабларга кўра бир-биридан фарқланади. Араб тилида биргина
феълнинг ўзи кенгайтирган маънони ўз ичига қамраб олса, ўзбек тилида эса, келмоқ феълини
бошқа сўзлар билан биргаликда қўллаб, сабаб, вазият, ҳолатларни ифодалаш мумкин.
II.
ىتا феълини IV боб феъли вазнида келиши :
Бермоқ, ҳосил бермоқ , мевалар бермоқ
a)
هاطعأ :امیمع قزر الله هاتآ
۰
- Аллоҳ унга тўлиқ ризқ берди: унга берди
b)
ەیلإ اھقاس : معنلا هاتآ
۰
- унга неъматларини берди: унга етказди
c)
ەیلإ ەب ىتأ : هءادغ هاتآ
۰
- у унга тушлигини келтириб берди: уни унга келтириб берди.
Биз юқорида айтиб ўтганимиздек, ىتا келмоқ феъли ب предлоги билан биргаликда
келганда
олиб келмоқ, келтириб бермоқ
маъносида келади.
a)
закот бермоқ: закотни адо этмоқ -
4
اھادأ : ةاكزلا ىتآ
Араб тилидаги феъл бобларининг маъноларини ўзбек тилидаги феълнинг нисбат ва майл
шакллари ифодалайди. ىتا келмоқ феъли ўзининг асл маъносидан ташқари юқорида кўрсатиб
ўтилган маъноларини ҳам билдиради. Шуниси эътиборга моликки, бундай маънолар кўп
ҳолларда муайян иборалар таркибида келади. Ўзбек тилида ҳам келмоқ феъли ўзининг хос
1
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
2
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
3
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
4
S H A R Q M A S H ’ A L I
40
семасидан ташқари бошқа қўшимча маъноларни ҳам ифодаланишини кўриб чиқдик. ىتا
феъли араб тилида қўлланганда, баъзи ҳолатларда ундан кейин воситасиз тўлдирувчи ёки
воситали тўлдирувчи келади. Бундай ҳолатда турган сўз бирикмалари ўзбек тилида асосан,
жўналиш ҳамда тушум келишиклари орқали ифодаланади.
III.
ىتا феъли III боб феъли вазнида келганда, ўзбек тилида ярашмоқ, ёндашмоқ, мос келмоқ,
рози қилмоқ маъноларини беради. III боб феъли икки киши ўртасида амалга ошган хатти-
ҳаракатни билдиради, бироқ ىتا феъли ушбу бобда келганда хатти-ҳаракатнинг бировга нисбатан
ўтказилаётганини яъни бошқача қилиб айтганда, орттирма нисбатни билдиради. Араб тилида III
боб вазнида келган ىتا феъли воситасиз тўлдирувчи ҳамда ىلع предлоги билан бирга келса, у
ўзбек тилида кимнидир нимагадир “кўндирмоқ, рози қилмоқ” маъноларини ифодалайди.
ملأا ىلع هاتآ
ر
-Уни ишга кўндирди (рози қилди) .
ىتا феъли III бобда келганда қуйидаги
ەعواط ، هاراج ، ەقفاو феъллар билан синоним бўлади
ҳамда ушбу феъллар барчасининг маъноси “кўндирмоқ, рози қилмоқ” ни билдиради.
ةص َرَفلا ەتنآ • ەل تحنس ، ەتقفاو -У бу имконга кўнди, Унга имкон туғилди
1
.
Шуниси қизиқки, I боб феъли шаклида турган ىتا
келмоқ феъли ىلع предлоги билан бирга
келса, у ўзбек тилида йўқ қилмоқ, битирмоқ, тугатмоқ, йўқотмоқ, қириб ташламоқ маъносида
келади.
IV.
ەب ىتأ – “уни олиб келмоқ” маъносида . ىتا феъли ب предлоги билан келганда ўзбек
тилида “ниманидир олиб келмоқ” маъносини билдиради ҳамда ушбу феълга ءاج , ەبلج, هرضحأ
ەب
,
ەلصوأ
феъллари синоним бўла олади. Араб тилида ҳам,ўзбек тилида ҳам ушбу феъллар
умумий битта “олиб келмоқ” маъносини англатсада, улар қўлланиш ҳолатига кўра бир-
биридан фарқланади. Масалан,
ەب ءاج - уни пиёда олиб келди ёки уни келтирди (пиёда)
ەبلج - чет элдан молларни олиб келмоқ
هرضحأ -кимнингдир таклифига биноан уни олиб келмоқ
ەلصوأ - уни транспортда келтирди ёки олиб келди
ەثحب يف ديدجب تأي مل - у ўзининг илмий ишида бирор бир янгилик келтирмади
-
ةديدج ةطخب ىتأ و 1)у янги режани келтирди
2)У янги режани бажарди
ةعقوتم ریغ ةظوحلمب ىتأ
2
- у кутилмаган янги фикрни олиб келди
V.
ارابد ةلاصلا ىتأ – намозни қазо қилиб адо этмоқ ( ибора)
تقولا تاف امدعب يأ- яъни, вақт ўтиб кетганидан кейин намозни адо этмоқ
رابد ةلاصلا و ىتأ لُج َر ةلاَص الله َلَبقَي لا –Аллоҳ ибодатининг вақтини ўтказиб адо этган инсоннинг
намозини қабул қилмайди
Араб тилида ىتا келмоқ феъли ةلاصلا яъни, намоз сўзи билан келганда, адо этмоқ, бажармоқ
маъноларини англатади.
VI.
елди” маъносини билушбу арабча иборанинг ўзбек тилида амр “буйруқ к–
3
رملأا يتأ
диради, ҳамда ىتا- келмоқ феълининг баъзи ҳолатларда برق ва اند - яқинлашмоқ, ناح – вақти
бўлмоқ феъллари билан синоним бўлиб келади. ىتا феъли вақтни ифодаловчи сўз билан ёнма-
ён келганда, “яқинлашмоқ” деган маънони беради.
1
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
2
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
3
"عماجلا يناعملا مجعم "
S H A R Q M A S H ’ A L I
41
ەتعاس " هولجعتسَت لاَف ِالله رمأ ىتأ " اندو برق ، ناح - вақти келди, яқинлашди. “Аллоҳнинг амри келди
(тушди), шошилманглар” унинг вақти-соати келди.
VII.
) ةیھقف تاحلطصم ( : ةاكزلا ىتآ – шунингдек, ىتا феъли араб тилидаги баъзи фиқҳий
(юридик ) иборалар таркибида ҳам келади, бироқ бу феъл бундай иборалар таркибида
келганда: келмоқ” маъносини эмас, балки бермоқ, адо этмоқ маъноларини билдиради.
Масалан, закот бермоқ
اھادأو اھاطعأ
1
– закот бермоқ , закотни адо этмоқ
VIII.
ةیھقف تاحلطصم ( : لاملا يتآ
)
– “пул сарфламоқ” иборасида ىتا феъли мутлақо бошқа
маънони акс эттиради. Аммо, бу иборанинг асосий маъноси асл маъноси замирида яхшилик
қилиш мақсадида пул сарфлаш мазмунини ифодалайди.
لاملا قفنأ - эҳсон қилмоқ
IX.
ناتھبلا ىتأ – бўҳтон қилмоқ.
طابلا
ل
– бўлмаган, йўлғон нарсани гапирмоқ
لا
ز
في
- ёлғон гапирмоқ
(نارق)
-
میظع ناتھب اَذھ
бу катта бўҳтондир. ( Нур сураси 16-оят)
Баъзи бир ҳолатларда ىتأ феъли салбий характерга эга бўлган мавҳум отлар билан
келганда, “қилмоқ” маъносини билдиради. Юқоридаги, Х ва ХI бандларда келтирилган
иборалар бунга мисол бўла олади.
X.
ةروُذاقلاب ىتأ – жирканч иш қилмоқ
фаҳш иш қилмоқ –
2
ةشحافلاب
XI.
لصفلا لوقلاب ىتأ –ҳал қилувчи гапни айтмоқ (келтирмоқ)
نیبلا قحلاب - аниқ, равшан ҳақиқатни келтирмоқ. Ушбу мисоллардан маълум бўладики, ىتا
феъли ب предлоги билан келганда, “ниманидир келтирмоқ” маъносини англатади.
XII.
ةیقطنم ءارآو راكفأب ىتأ - мантиқий ўй-фикрларни келтирмоқ
.
3
ةحیحص جئاتن ىلإ تامدقم نم لقتنت يأ ،لقعلا ىلع دمتعت ,ةلوقعم – “ақлга таянадиган”, яъни бошланғич
фикрлардан тўғри натижаларга олиб борадиган мантиқий фикрларни билдирмоқ (келтирмоқ).
XIII.
مطب ىتأ – иборасининг сўзма-сўз таржимаси “катта миқдордаги сувни олиб келмоқ”
маъносини билдиради, аммо бу инсоннинг ўта ҳайратланганлиги ҳолатига қўлланади.
жуда ҳам ҳайратланмоқ –
4
بیجع بجعي
XIV.
таъна қилмоқ –
5
بتعب ىتأ
داسفو صقنب – юзига солмоқ ( бирор бир кимсанинг камчиликларини ва ахлоқсизлигини
гапирмоқ)
XV.
ءاروعب ىتأ - арабча иборанинг сўзма–сўз таржимаси “бир кўзли одамни келтирмоқ”
маъносини беради. Бу ибора инсонларга ёқимсиз бўлган нарсаларни гапириш ёки шундай
хусусиятга эга бўлган ишларни қилиш маъносини беради.
ءاعنشلا ةلعفلا ,ةحیبق ,ةعینش ةملكب - хунук ва жирканч гапни гапирмоқ ёки жирканч иш қилмоқ
XVI.
صيوع ملاكب ىتأ - чалкаш гапирмоқ
ةصيوع ةلاسم ەجاو ةصيوع اياضق . ەمھف بعصي ملاك
.
- тушуниш учун қийин бўлган гапларни
гапирмоқ, чалкаш муаммолар . У чигал масалага дуч келди.
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
2
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
3
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
4
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
5
"عماجلا يناعملا مجعم "
S H A R Q M A S H ’ A L I
42
XVII.
-
غوسمب ىتأ ўринли сабабни келтирмоқ
رربمب - оқламоқ (бирор бир нарса ёки нарса воситасида кимнидир оқламоқ)
XVIII.
شحاف رکنمب ىتأ – қайтарилган фаҳш ишни қилмоқ
الله
رماوا و عرشلل فلاخم لعف وأ لوق نم ناسنلاا ەب يتأي ام – инсоннинг Аллоҳ амрларига ҳамда
шариатга қарши бирор бир гапни гапириши ёки бирор бир хатти- ҳаракатни қилиши
XIX.
ب ىتأ
ن
بیجع سوما
– ажойиб қонунни келтирмоқ (ибора). Ушбу иборада سومان сўзи
“ҳийла” ва “топқирлик”, “сиёсат” маъносида келган.
ةلیحب ىتأ - ажойиб сиёсатни ишлатмоқ.
.ةراھمب ىتأ –бор маҳоратини ишга солмоқ
دوعیس ەنأ عیمجلا نظ
راجحلاا بلقت سیماونو فراعمل
-барча уни тошларни остин-устин қилиб
юборадиган топқирлиги ва таниш-билишларига қайтади, деб ўйлади. Баъзи ҳолларда ىتا
феъли ب предлоги ҳамда нутқ фаолияти билан боғлиқ сўзлар ملاك сўзи билан бирга келганда
гапирмоқ маъносини беради.
XX.
1
ازجر ىتأ - нопок ишларни қилмоқ. Бу ерда زجر (1.Аллоҳ томонидан берилган жазо.
2. ифлослик,нопоклик) сўзи хунук иш маъносида келган.
ارذق ،احیبق لامع – нопок , ёмон ишларни қилмоқ
XXI.
اشحاف لاعف ىتأ – фаҳш ишни қилмоқ. Бу иборада фаҳш, хунук бирор бир ишни қилмоқ
ёки ёмон гапларни гапирмоқ.
احیبق , ائیس ىتأ – ёмон иш қилмоқ
شحاف نحل شحاف ملاك – фаҳш (ёмон) гапларни гапирмоқ
XXII.
لجرلا ىتأ – киши келди.
.)لثم ( ەیف امب دغ لك كیتأي .ءاج –ҳар бир эртанги кун ўзининг ичидаги нарсалар билан сенга келади.
XXIII.
2
ةحضاولا ةنیبلاب ىتأ –аниқ исботни келтирмоқ. Ушбу иборада –“ ةنیبلا” , яъни “исбот”
далил, ҳужжат маъносида келган.
لیلدلا ،ةجحلا - ҳужжат, далилни келтирмоқ
XXIV.
ярамас ишни қилмоқ –
3
ثیبخ لمعب ىتا
ءيدر ,ەيرك ,دساف - фисқу-фасод, жуда ёмон, ёқимсиз , ножўя иш
Бундан ташқари, ىتا- келмоқ феълининг бир неча синонимлари ҳам мавжуддир. Ушбу
синоним феъллар қўлланиш вазиятига кўра бир-биридан фарқланади. Масалан;
Узоқ жойдан келмоқ -
مدق
Катта хоҳиш билан келмоқ –
لبقا
Таклифига биноан келмоқ - رضح
Бирор бир яхши мақсадда келмоқ - راز
Кечқурин (тунда) келмоқ - قرط
Кутилмаганда келмоқ - يشغ
Йўлдаги бирор бир нарсадан хавотир олиб келмоқ – ىفاو
Сувни заҳира қилиб олиб қўйиш мақсадида келмоқ - درو
Жамоа билан (гуруҳ бўлиб) келмоқ - دفو
Пиёда келмоқ - ءاج
Машинада келмоқ - لصو
Келмоқ – ىتا феълининг синонимлари:
1
"عماجلا يناعملا مجعم "
2
https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/ /يتآ
3
S H A R Q M A S H ’ A L I
43
َدَف َو , َد َر َو , ىَفاو , ىفاو , َمِدَق , َيِشَغ , َق َرَط , َراز , َرَضَح , َلَصَح , َثَدَح , ى َرَج , َءاج , َّمَت , َلَبْقَأ
َبَلَتْجِا , َرَضَح ، عَق َو ,
1
َم ِدَق ، َلَبْقَأ , َقاس ،
Шундай қилиб, араб тилидаги ҳаракат феъллари семантик жиҳатдан таҳлил қилинганда,
улар орасида полисемантик маъноларни англатувчи феъллар кўплиги аниқланди. Бундай
феъллар гапда баъзан ўзининг асл маъносида, баъзан эса умуман бошқа маъноларда ҳам
келади. Ушбу феъллар ифодалаётган маъно-мазмун, уларнинг қандай воқеа ёки ҳолат билан
боғланганлигига ҳам қарайди. Феълнинг асл маъноси асосан, субъектнинг оддий ҳолати
билан алоқадор бўлса, бошқа маънолари эса унинг эмоционал ҳолатини ифодалашга хизмат
қилади. Шунингдек, араб тилида ҳаракат феълларининг қайси предлоглар билан бирга кела-
ётганлигини ҳам алоҳида эътиборга олиш лозим, чунки иш-ҳаракат қаратилган объектнинг
жонли ёки жонсиз эканлигига кўра ҳам, ҳаракат феъли ҳар хил предлогларни талаб қилиши
мумкин. Синонимлик муносабатларида эса, ҳаракат феъллари иш-ҳаракатнинг қай даражада
давом этганлигига, қандай мақсад билан амалга оширилганлигига ёки унинг қандай
воситалар ёрдамида бажарилганлиги каби ҳолатларга кўра бир-биридан фарқланади.
Ўзбек ва араб тилларидаги “келмоқ” ҳаракат феъли ўзаро қиёсланганда, ҳар икки тилда ҳам
бундай феълларнинг ифодаланишида ўхшаш ва фарқли жиҳатлар мавжуд эканлиги аниқланди.
Ўзбек тилида мазкур ҳаракат феълининг бош семаси анчагина содда кўринишда бўлсада,
мазмунан араб тилидаги “келмоқ” лексемасига деярли мос келади. Ўзбек тилида ушбу феъл ўзи
қаратилган объектнинг тушум, ўрин-пайт, чиқиш ва жўналиш келишикларида келишини талаб
қилса, араб тилида улар тушум келишиги ёки муайян келишик маъносини берувчи предлог
билан ифодаланади. Араб тилида ўзбек тилидаги “келмоқ” феълига хос баъзи маъноларни
ифодалашда, уларнинг айнан арабча муқобил вариантини қўллаш лозим бўлса, баъзи ҳолатларда
эса ўзбек тилидаги ушбу ҳаракат феълининг англатган маънолари араб тилида ҳам, айнан шу
маъно билан ифодаланади, бироқ ушбу ҳолатда араб тилида “келмоқ” маъносини берувчи
синоним феъллардан кутилган маънони ифодаловчи айнан бир феълни танлаш лозим.
ВЛИЯНИЕ ПЕРСИДСКОЙ КУЛЬТУРЫ НА ЛЕКСИКУ КИТАЙСКОГО
ЯЗЫКА В ПЕРИОД ВЕЛИКОГО ШЕЛКОВОГО ПУТИ
ДАНА КАМИЛЛА
PhD, ТГУВ
Аннотация. В данной статье рассматривается влияние персидской культуры на лексику китайс-
кого языка в период Великого Шелкового пути. Великий шелковый путь - важнейший цивилизационный
проект в истории человечества. До сих пор его значение не изучено и не осознано до конца. Маршруты
представляли собой не только караваны с товарами, но и интенсивный обмен идеями, культурой,
традициями и обычаями. Подъем экономики и культуры, развитие стран и переход от античности к
средневековью во многом были обусловлены функционированием этого важного маршрута, который
соединял государства и народы, иногда расположенные на разных концах ойкумены. Иран, ранее
известный как Персия и Парфия, поддерживал дружеские контакты с Китаем еще во втором веке до
нашей эры, а также имел экономические и культурные связи на «Шелковом пути».
1
