S H A R Q M A S H ’ A L I
147
Ҳ
АЛ£АРО МУНОСАБАТЛАР
ЎЗБЕКИСТОН ЗАМОНАВИЙ ДИПЛОМАТИЯСИ РИВОЖЛАНИШ
ТАРИХИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШНИНГ НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ
САЙФУЛЛАЕВ ДУРБЕК
сиёсий фанлар доктори, доцент, ТДШУ
Аннотация. Мақолада Марказий Осиё давлатлари, уларнинг тасарруфида бўлган ҳудудларда дип-
ломатиянинг шаклланиши ва ривожланиши, шунингдек, ўзбек дипломатияси тараққиёти масалалари
тарихи ижтимоий-гуманитар фанлар вакиллари томонидан ҳозиргача етарли ўрганилмаган бўлса-
да, муаммо тарихининг турли даврларини, шу жумладан, замонавий халқаро ҳамкорлик масалала-
рини ҳар томонлама тадқиқ этиш асосан мустақиллик йилларида бошланганлиги таъкидланади.
Муаллиф ўтказилган тадқиқотларни муаммовий-хронологик метод асосида шартли равишда бир
неча йўналишга ажратган.
Таянч сўз ва иборалар:
Марказий Осиё, дипломатия, халқаро муносабатлар, ташқи сиёсат,
геосиёсат, иқтисодий дипломатия, иқтисодий дипломатия, парламент дипломатияси, оммавий ва
рақамли дипломатия.
Аннотация. В статье отмечается, что хотя представителями общественно гуманитарных наук
пока недостаточно изучены процессы формирования и развития дипломатии государств Центральной
Азии и территорий, находившихся в их подчинении, а также история развития узбекской дипломатии,
всестороннее изучение различных периодов истории проблемы и вопросов международного сотрудни-
чества в основном началось в годы независимости. Автор на основе проблемно-хронологического метода
условно подразделяет проведенные исследования по нескольким направлениям.
Опорные слова и выражения: Центральная Азия, дипломатия, международные отношения,
внешняя политика, геополитика, экономическая дипломатия, парламентская дипломатия, публичная
дипломатия, цифровая дипломатия.
Аbstrаct. The article notes that although representatives of the social and humanitarian sciences have not yet
sufficiently studied the processes of formation and development of diplomacy of the Central Asian states and
territories, subordinate to them, as well as the history of the development of the Uzbek diplomacy, a comprehensive
study of various periods in the history of the problem and issues of international cooperation mainly began in the
years independence. The author on the basis of the problem-chronological method conditionally subdivides the
conducted research into several directions.
Keywords аnd ex
pressions:
Central Asia, diplomacy, international relations, foreign policy, geopo-
litics, economic diplomacy, parliamentary diplomacy, public diplomacy, digital diplomacy.
Кириш.
Тарихдан маълумки, Ўрта Осиёнинг давлатлараро алоқалари ва дипломатияси ҳам кўп
асрлик тарихга эга. Ўзбекистон ҳудудида дипломатик муносабатлар тарихи энг қадимги
даврлардан бошланган бўлиб, унда саклар ҳукмдори Зарина қўшинлари билан парфияликлар
ўртасида бир неча йил давом этган уруш тинчлик шартномаси билан якунланган
1
. Шартномага
кўра, парфияликлар амалда ўз мустақилликларини сақлаб қолишган. Бу шартнома Ўрта Осиё
дипломатияси тарихида тарих фанига маълум бўлган биринчи халқаро битим ҳисобланади.
1
Retveladze E., Saidov A. О‘zbekiston hududida eng qadimgi davrda diplomatik munosabatlarning rivojlanishi
(Development of diplomatic relations in the territory of Uzbekistan since ancient times). Toshkent, “Inson xuquqlari
bо‘yicha Milliy markaz”., 2001. 40 pp.
S H A R Q M A S H ’ A L I
148
Ўрта асрлар дипломатияси тарихига оид дастлабки манбалар суғд, форс, араб ва туркий
тилларда битилган. Бу ўринда илк ўрта асрларда Самарқанд ҳокими Диваштич Чочга Суғд
элчиси сифатида Фатуфарнни жўнатган . Диваштич Фатуфарнни билан билан бирга 712-714
йилларда алоҳида ҳам ҳам ёзиб юборган. Мазкур мактубда Чоч турк ҳоқони ва Фарғона
подшоҳи ҳузурига борган элчи орқали махсус дипломатик вазифа қўйилган, унда араб
истилочиларига қарши биргаликда курашишга даъват қилинган
1
.
Ўрта асрлар дипломатиясига оид ноёб манбаларда давлатни идора қилиш усуллари,
сиёсати, қонун-қоидалари, расм-русумлар ва ахлоқ тамойиллари билан бир қаторда элчилик
масалалари ҳам баён этилган. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билик” асарида “Тамоми
кишилардан сараси элчи (бўлиши) керак, билимли, заковатли, жуда етук (бўлиши) керак”
дейилган. Шунингдек, у элчиларни “кўзи тўқ” кишилардан тайинлаш, очкўз ва мол-дунёга
хирс қўйганларни хорижий алоқа билан боғлиқ ишларга яқинлаштирмасликни маслаҳат
беради
2
. Низомулмулкнинг “Сиёсатнома” (“Сияр ул-мулук”) асарида “Элчи ҳам подшоҳлар
хизматида бўлган, сўзлашда жасур, жаҳон кўрган, донишманд, ўткир хотирали, андишали ва
чиройли бўлсин. Агарда элчи ёши улуғ ва олим бўлса яхшидир, юборилган надим шу йўсинда
бўлса, ишонч уйғотади,” деб подшоларга ўгит беради
3
.
Юқорида зикр этилган асарлар ўтмишда ҳам туркий халқлар дипломатияси юксак маънавий
асосларга таянганини кўрсатади. Темурийлар даври дипломатияси ўзига хос бўлган бўлиб, Амир
Темур дипломатиясини асосли равишда “Ақл ва жасорат билан қўлга киритилган қадр-қиммат
ва улуғворлик” дея баҳолаш мумкин
4
. Ўрта Осиё дипломатияси тарихига оид қимматли маълу-
мотлар АҚШ, Англия, Ҳиндистон, Туркия ва Эронда нашр этилган адабиётларда ҳам учрайди.
Масалан, Э. Олвортнинг АҚШда чоп қилинган “Ўзбеклар" монографиясида “Ўзбек диплома-
тияси” ҳақида айрим фикрлар баён этилган бўлса, хорижий шарқ мамлакатларида эълон
қилинган қатор илмий тўпламларга Ўрта Осиёнинг бу давлатлар билан олиб борган алоқалари,
турли даврлардаги ёзишмалари ҳақида қимматли маълумотлар киритилган. Тадқиқотда қадим
замонлардан то XIX асрнинг ўрталаригача бўлган даврда юртимиз ташқи алоқаларида рўй
берган тарихий воқеалар баён этилган.
Мақолада давр тараққиётига мос равишда дипломатиянинг фаолият кўлами тобора кенгайиб
бораётганлиги, шунингдек, ҳозирги пайтда кечаётган халқаро глобаллашув жараёни дипломатия
фаолиятига ҳам жиддий таъсир кўрсатаётганлиги таҳлил қилинган. Дипломатик фаолиятнинг
мумтоз шакллари ва вазифалари сақланиб қолганига қарамасдан, халқаро муносабатлардаги янги
жиҳатлар – кўп томонлама ва минтақавий дипломатиянинг жадал ривожланиши, мисли
кўрилмаган халқаро иқтисодий муносабатлар, “дипломатия иккинчи йўналиши оқими” барибир
XX аср охири ва XXI аср бошларидаги дипломатияга жиддий таъсир кўрсатди.
5
Тадқиқотлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, сўнгги юз йилликда халқаро муносабатлар
тизимида айрим мамлакатларнинг ҳукмрон мавқени эгаллашга уринишлари, жаҳон иқти-
содий инқирозининг чўзилиши дунё миқёсида зиддиятлар ва бетартибликнинг янада кучайи-
шига олиб келди. Шундай вазиятда замонавий дипломатия олдига тинчлик ва барқарорликни
таъминлаш каби долзарб вазифа қўйилди.
1
Xayrullayev M. О‘zbek diplomatiyasi tarixidan. (From the history of Uzbek diplomacy). Toshkent, 2003. 41 pp.
2
Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilik (Saodatga eltuvchi bilim). Toshkent, “Fan”., 1971. 419-421 pp.
3
Nizomulmulk. Siyosatnoma (Policy). Toshkent, “Yangi asr avlodi”., 2008. 97 pp.
4
Xidoyatov G.A. Osnovi diplomatii (Fundamentals of Diplomacy). Toshkent, UMED., 2002. 18 pp
5
Mavlanov I.R. Ekonomicheskaya diplomatiya Indii v usloviyax transformatsii mirovogo poryadka (India's Economic Diplomacy Amid
the Transformation of the world order). Toshkent, 2010. 96 pp.
S H A R Q M A S H ’ A L I
149
Тадқиқотнинг мақсади:
Ўзбекистон замонавий дипломатияси ривожланиш тарихини
тадқиқ этишнинг назарий асосларини тадқиқ этишдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифаси:
ўрганилаѐтган муаммонинг назарий ва концептуал асосларини
очиб бериш.
Усуллар:
Мақолада тарихийлик, тизимлаштириш, қиёсий, муаммовий-хронологик ҳамда
фанлараро ёндашув каби илмий тадқиқот усулларидан фойдаланилди.
Натижа ва мулоҳазалар.
Ўзбекистон олимлари ва тадқиқотчилари, шунингдек
амалиётчилар дипломатиянинг турли йўналишлари бўйича методологик, илмий, амалий,
таҳлилий изланишлар олиб бормоқдалар. Бу соҳадаги тадқиқотлар дипломатиянинг узоқ
тарихий ўтмишидан тортиб, ҳозирги кунларгача бўлган фаолияти, тажрибаларини ўрганиш-
ни ўз ичига олади. Таъкидлаш жоизки, ўтмишда Марказий Осиё давлатлари, уларнинг
тасарруфида бўлган ҳудудларда дипломатиянинг шаклланиши ва ривожланиши тарихи
ҳозиргача етарли даражада ўрганилмаган.
Дипломатия бўйича тадқиқотлар инсоният тарихида дастлабки давлат тузилмалари
қарийб бир вақтда, яъни милоддан аввалги IV-III минг йилликларда Мисрда ва Месопота-
миянинг жанубий ҳудудларида вужудга келганини кўрсатади.
1
Бу давлатлар тарихини
ёритиш мазкур тадқиқот объектига кирмасада, Бобил подшоси, моҳир сиёсатчи ва дипломат
Хаммурапи (мил. авв. 1792-1750)нинг давлат ва жамиятни бошқаришга оид ишлаб чиққан
282 моддадан иборат қонунлари, давлат ва жамиятни бошқариш ҳамда халқаро муносабат-
ларни тартибга олишга оид фаолияти муҳим аҳамиятга эга. Базальтга миххат ёзувида
битилган бу қонунлар ижтимоий ҳаётнинг турли тармоқларини қамраб олган. Бевосита
Ўзбекистоннинг мустақилликкача бўлган даври дипломатияси тарихи Марказий Осиёда
жойлашаган халқларнинг давлатлари тарихи билан чамбарчас боғлик бўлган.
Марказий Осиёнинг давлатлараро алоқалари ва дипломатияси ҳам кўп асрлик тарихга эга.
Э.Ртвеладзе ва А.Саидов муаллифлигидаги ёзилган “Ўзбекистон ҳудудида энг қадимги даврда
дипломатик муносабатларнинг ривожланиши”
2
асари Ўзбекистон ҳудудида энг қадимги
даврлардан то V асргача бўлган даврлардаги дипломатик муносабатларга бағишланган. Мазкур
асарда келтирилишича, Ктесий Книдскийнинг маълумотларига кўра, Мидия подшоси Киаксар
даври (мил. авв. 685-625 йй.)да Бақтрия босиб олинган, подшолик чегаралари Амударё
бўйларигача чўзилган. Бу ерда сак қабилалари мидияликларга қаттиқ қаршилик кўрсатган.
Кейинчалик, подшо Астиабара даврида парфияликлар мидияликларга қарши қўзғолон кўтариб,
Мидиядан ажралиб чиқишган. Улар ўзларини Мидиядан ҳимоя қилиш учун сакларни ёрдамга
чақиришган. Саклар ҳукмдори Зарина қўшинлари билан парфияликларга ёрдамга келган. Бир неча
йил давом этган уруш тинчлик шартномаси билан якунланган. Шартномага кўра, парфияликлар
амалда ўз мустақилликларини сақлаб қолишган. Бу шартнома Ўрта Осиё дипломатияси тарихида
фанга маълум бўлган биринчи халқаро битим ҳисобланади
3
.
Ўша даврда Рим ва Хитой империяларини бир-биридан ажратиб турган Парфия подшо-
лиги билан дипломатик алоқалар ўрнатиш ҳар иккала империя учун муҳим аҳамиятга эга
бўлган. Милоддан аввалги II аср охирида Хитой императори У-ди ташаббуси билан Хитой ва
1
Xidoyatov G.A. Istoriya diplomatii (History of diplomacy). Toshkent, 2002. 8 pp.
2
Retveladze E., Saidov A. О‘zbekiston hududida eng qadimgi davrda diplomatik munosabatlarning rivojlanishi
(Development of diplomatic relations in the territory of Uzbekistan since ancient times). Toshkent, “Inson xuquqlari
bо‘yicha Milliy markaz”., 2001. 40 pp.
3
Shu joyda. 40 pp.
S H A R Q M A S H ’ A L I
150
Парфия подшолиги ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилган. Хитой элчиси шарқий
чегарада 20000 отлиқ суворийси бўлган парфиялик қўмондон томонидан кутиб олинган ва
Парфия давлати пойтахтига кузатиб борилган
1
. Инсоният цивилизацияси тарихида қадимда
Шарқ ва Ғарб мамлакатларини боғлаган биринчи трансконтинентал йўл – Буюк ипак
йўлининг пайдо бўлиши ўша давр элчилари эришган улкан ютуқ бўлди.
Мамлакатимизнинг илк ўрта асрлар дипломатияси тарихига оид дастлабки манбалар
форс, араб ва туркий тилларда битилган бўлиб, уларда ўрта асрларга оид ноёб материаллар
мавжуд. Жумладан, Суғд элчиси Фатуфарннинг Самарқанд ҳокими Диваштичнинг Чочга
жўнатган мактуби алоҳида ўрин тутади. Подшо Диваштичнинг 712-714 йилларда ёзилган деб
фараз қилинаётган мактубида Чоч, турк ҳоқони ва Фарғона подшоҳи ҳузурига борган элчи
орқали махсус дипломатик вазифа қўйилган, унда араб истилочиларига қарши биргаликда
курашишга даъват қилинган
2
.
Ўрта асрлар дипломатиясига оид ноёб манбалардан бири Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу
билик” асари бўлиб, унда давлатни идора қилиш усуллари, сиёсати, қонун-қоидалари, расм-
русумлар ва ахлоқ тамойиллари билан бир қаторда элчилик масалалари ҳам баён этилган.
Муаллиф: “Тамоми кишилардан сараси элчи (бўлиши) керак, у билимли, заковатли, жуда
етук (бўлиши) керак”, – дейди. Шунингдек, у элчиларни “кўзи тўқ” кишилардан тайинлаш,
очкўз ва мол-дунёга ҳирс қўйганларни хорижий алоқа билан боғлиқ ишларга яқинлаш-
тирмасликни маслаҳат беради
3
.
XI асрда салжуқийлар давлати ҳукмдорлари Алп Арслон (1063-1072) ва Маликшоҳ (1072-
1092) даврларида хизмат қилган Низомулмулкнинг “Сиёсатнома” (“Сияру-л-мулук”) аса-
рида: “Элчи ҳам подшоҳлар хизматида бўлган, сўзлашда жасур, жаҳон кўрган, донишманд,
ўткир хотирали, андишали ва чиройли бўлсин. Агарда элчи ёши улуғ ва олим бўлса, яхшидир,
юборилган надим шу йўсинда бўлса, ишонч уйғотади”, – деб подшоларга ўгит беради
4
.
Юқорида зикр этилган асарлар узоқ ўтмишда ҳам туркий халқлар дипломатияси юксак
маънавий асосларга таянганини кўрсатади.
Темурийлар даври дипломатияси тарихшунослигини ўрганишга оид кўплаб асарлар
яратилган бўлиб, улар орасида Г.Ҳидоятовнинг “Основы дипломатии” асари муҳим ўрин
тутади. Маълумки, XIV аср охирларида усмонийлар империясининг Европага ҳужум
қилишидан хавфсираган ғарб давлатлари Боязид таҳдидидан қутилиш ва шарқ мамлакатлари
билан савдо алоқаларини йўлга қўйиш мақсадида Амир Темур давлати билан дипломатик
муносабатларини кучайтиришга интилиб, ундан ёрдам сўрашади. Г.Ҳидоятовнинг ёзишича,
“Амир Темур усмонийлар империясини мағлуб этгандан кейин унинг ўрнида Боязиднинг
ўғиллари ва собиқ ҳарбий бошлиқлар раҳбарлигида бир неча қарам давлатларни ташкил этди.
У бу давлатларнинг исрофгарчилик ва малол келтирувчи жиҳатларини ҳисобга олиб, уларни
ўз давлати таркибига қўшиб олмади. Бироқ уларни ҳушёрлик билан назорат қилиб боришни
Озарбайжонни (маркази Табриз шаҳри) бошқариб турган ўғли Мироншоҳга топширди. Амир
Темур Мироншоҳнинг ўғлини Боязиднинг қизига уйлантириб қўйди. Агар Амир Темур
хоҳласа, бу никоҳдан туғилган ўғил усмонийлар империяси тахтига асосий даъвогарлардан
бири бўлиши мумкин эди. Амир Темур кечаги ашаддий душманини ўзининг қудасига
1
Shu joyda. 25 pp.
2
Xayrullayev M. О‘zbek diplomatiyasi tarixidan. (From the history of Uzbek diplomacy). Toshkent, 2003. 41pp.
3
Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilik (Saodatga eltuvchi bilim). Toshkent., “Fan”, 1971. 419-421pp.
4
Nizomulmulk. Siyosatnoma (Policy). Toshkent., “Yangi asr avlodi”, 2008. 97pp
S H A R Q M A S H ’ A L I
151
айлантирди. Бу Осиё анъаналари, менталитети ва ислом цивилизациясининг маънавий
маданиятига асосланган дипломатия эди. Узоқни ўйлаб устомонлик билан амалга оширилган
бундай келишув туфайли Туркия аҳолиси орасида ҳарбий мағлубиятларга қарамасдан, Амир
Темурга нисбатан яхши хотира сақланиб қолди.
Амир Темур усмонийлар империяси устидан ғалаба қозонди, бироқ ичиқоралик қилмади,
Боязид уруғларига барҳам бермади. Туркиянинг мактаб ўқувчилари учун чиқарилган тарих
дарсликларида ҳозиргача Амир Темур туркий халқлар тарихида энг ёрқин шахс сифатида тилга
олинади. Амир Темур дипломатиясини асосли равишда “Ақл ва жасорат билан қўлга киритилган
қадр-қиммат ва улуғворлик” дея баҳолаш мумкин
1
. Тадқиқотлар Ўзбекистонда дипломатик
фаолият вужудга келишининг бошланғич босқичи сабоқ олса арзийдиган ўзига хос жиҳатларга
бой бўлганини кўрсатади. Бу ушбу йўналишда мавжуд бўлган илмий-тадқиқот, таҳлилий,
монография ишларини тизимга солиш, умумлаштириш заруратидан келиб чиқади.
Марказий Осиё дипломатияси қадимги даврларданоқ ўзига кўплаб тадқиқотчиларнинг
эътиборини тортган. Бу макон қадимдан жаҳон дипломатияси тараққиёти марказларидан бири
бўлган. Жумладан, ўзбек дипломатиясининг тарихи ҳақида тўпланган маълумотлар ва сақланиб
қолган дипломатик ҳужжатлар академик М.М.Хайруллаевнинг умумий таҳрири остида чоп қилган
“Ўзбек дипломатияси тарихидан” китобида келтирилган. Мазкур китоб Ўзбекистон ва Марказий
Осиё ҳудудларида қадимги даврлардан бошланган дипломатия тарихини ўз ичига олади.
2
Тадқиқот ишида қадимги замонлардан то Россия истилосигача юртимиз ҳудудларида
фаолият кўрсатиб ўтган давлатларнинг ташқи алоқаларига доир қимматли маълумотлар жам-
ланган ва турли даврлардаги элчилик ишлари, дипломатик ёзишмалар хусусида фикр юритил-
ган. Унда Марказий Осиё билан хорижий мамлакатларнинг элчилик ва дипломатик ёзишмалари-
ни ўзида акс эттирган мажмуалар, хорижий мамлакатлар ва юртимизда чоп этилган асарлар,
шунингдек, мавзуга алоқадор қуйидаги манбалар келтирилган: Масалан, XV-XVIII асрларга оид
ёзишмалар, жумладан, Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузуридаги Абу Райҳон
Беруний номидаги шарқ қўлёзмалари маркази хазинасида сақланаётган нодир асарларга
киритилган. Жумладан, Бухоро хони Абдуллахон II нинг Ҳиндистон подшоҳи Акбаршоҳга ёзган
мактублари, Акбаршоҳнинг “Абдуллахон Ўзбекка бирликни кучайтирувчи мактуби”, Абдулазиз
Муҳаммад Баҳодирнинг Ҳиндистон подшоҳлари Шоҳ Жаҳон ва Аврангзебга мактублари ҳамда
“Амир Хайдар мактублари” битилган қўлёзма манбалар, шунингдек, Давлат архивларида
сақланаётган ҳужжатларни кўрсатиш мумкин.
Собиқ СССР даврида чоп этилган бу китобларда ўрта асрларда Ўрта Осиё давлатлари
билан олиб борган алоқалари ҳам маълум даражада ўз аксини топган. Жумладан, академик
Б.Ахмедовнинг “Историко-географическая литература Средней Азии XVI-XVII вв.” китобида
қизиқарли маълумотлар учрайди. “Абдуллахон II ва Акбаршоҳ тахтни эгаллаганидан кейин, –
деб ёзади муаллиф, – ўз давлатларини мустаҳкамлашга, мустақил хонлик ва князликларни
бўйсундиришга, янгидан-янги ўлкаларни босиб олишга киришдилар, Абдуллахон қаттиқ
курашлар натижасида Балх ва Ҳиротни (1573), Шаҳрисабз, Қарши ва Ҳисорни (1574), худди шу
йиллари Акбар Малва, Гондван, Читор ва Гужаратни забт этди. Ўша даврда иккала давлат
ўртасида бир қатор дипломатик алмашинувлар бўлиб ўтди. Масалан, Абдуллахон 1572-73, 1577-
78 ва 1586 йилларда Ҳиндистонга элчилар юборди
3
.”
1
Xidoyatov G.A. Osnovi diplomatii (Fundamentals of Diplomacy). Toshkent, 2002. 18 pp.
2
Xidoyatov G.A. Istoriya diplomatii (History of diplomacy). Toshkent, 2002. 376 pp.
3
Axmedov B. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii XVI-XVII vv (Historical and geographical literature
of Central Asia XVI-XVII centuries). Toshkent. “Fan”., 1985. 53 pp.
S H A R Q M A S H ’ A L I
152
Ўрта Осиё дипломатияси тарихи ҳақидаги қимматли маълумотлар АҚШ, Англия, Ҳиндистон,
Туркия ва Эронда босилган адабиётларда ҳам учрайди. Масалан, Э.Олвортнинг АҚШда чоп
қилинган “Ўзбеклар" монографиясида “Ўзбек дипломатияси” ҳақида анча-мунча фикрлар баён
этилган бўлса, хорижий шарқ мамлакатларида эълон қилинган қатор илмий тўпламларга Ўрта
Осиёнинг бу давлатлар билан олиб борган алоқалари, турли даврлардаги ёзишмалари ҳақида
қимматли маълумотлар киритилган. Тадқиқотда қадим замонлардан то XIX асрнинг иккинчи
ярмигача бўлган давр ичида юртимиз ташқи алоқаларида рўй берган воқеалар баён этилган.
Назарий методологик аҳамиятга эга дипломатик тадқиқотлар ичида “Основы дипломатии”
1
ва
“История дипломатии”
2
асарлари алоҳида аҳамиятга эга. “Дипломатия асослари” асари давлат
суверенитети ва замонавий дипломатия, халқаро ҳуқуқ, ташқи сиёсат, дипломатик протоколлар ва
тадбирлар, консуллик хизматлари сингари боблардан иборат. Мазкур китобда дипломатик
касбнинг асосий тамойиллари кўриб чиқилган. Буюк дипломатлар – Цезарь, Талейран, Бисмарк ва
бошқа кўплаб машҳур дипломатларнинг фаолиятидан қизиқарли тарихий мисоллар келтирилган.
Бу машҳур дипломатларнинг алоҳида ажралиб турадиган қобилиятлари сифатида ўз мамлакати
тақдири ва халқаро муносабатларга нисбатан дипломатик моҳирлиги орқали кўрсатган таъсир
кучлари ёритилган. Жумладан, Гай Юлий Цезарнинг ўз сиёсий фаолиятини демократик гуруҳ
тарафдори сифатида бошлаб, кейинчалик, қўлида республиканинг энг муҳим лавозимлари (дикта-
тор, консул ва б.)ни жамлаб, амалда монарх бўлиб олгани; Шарль Морис Талейраннинг нозик
дипломатик “ўйинлар” устасига айлангани; Отто фон Бисмаркнинг Германияни прусс милитариз-
ми асосида бирлаштиргани, унинг Франция ва Россияга қарши қаратилган Учлар иттифоқи (1882)
ташкилотчиларидан бири сифатидаги фаолияти қизиқарли мисоллар орқали ёритилган.
Г.Хидоятовнинг “История дипломатии” асарида Марказий Осиё, жумладан, Амир Темур
ва Бобурнинг жаҳон дипломатияси тарихидаги ўрни ўрганилган. Мазкур асарда дипломатия-
ни тадқиқ этишда муаллиф томонидан назарий асос сифатида олинган тарихий методга
нисбатан муносабат алоҳида ўрин тутади. Муаллифнинг таъкидлашича, “халқаро муносабат-
ларнинг қандайдир аниқ назариясини ишлаб чиқишнинг имконияти йўқлиги тарихий
тажрибага мурожаат қилишга ундайди. Бу эса, шунга мувофиқ хулосалар ва фикрлар
қилишга ҳамда уларни ҳозирги замон дипломатларининг амалий фаолиятида фойдаланишга
имкон беради. Тарих ҳаётнинг буюк ўқитувчисидир ва ҳеч бир шубҳа йўқки, дипломатия
тарихи ҳам худди шундай ўқитувчи бўла олади. Дипломатия тарихининг ёрқин саҳифалари
таниқли дипломатларнинг ишлари, буюк дипломатик ғалабалар ва мағлубиятлар бўлажак
дипломатлар учун тенгсиз дарслик бўла олиши мумкин ҳамда маълум бир даврнинг
эҳтиёжларини акс эттирадиган назарияларнинг ўрнини боса олади”
3
.
Тарихий тадқиқотлар жараёнида дастлабки дипломатик кадрлар, уларнинг фаолиятига
ҳам эътибор қаратилган. Дастлабки ўзбек дипломатик кадрлари ҳақида Қ.Хоназаровнинг
2011 йилда ЖИДУда нашр қилинган “Дипломатиямизда биринчи қалдирғоч кадрлар”
4
номли
монографиясини, шунингдек, Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети
базасида чоп этилган “Халқаро муносабатлар ва дипломатия тарихи”
5
номли тадқиқот ишини
ҳам алоҳида қайд этиш лозим.
1
Xidoyatov G.A. Osnovi diplomatii (Fundamentals of Diplomacy). Toshkent., 2002. 18 pp.
3
Xidoyatov G.A. Istoriya diplomatii (History of diplomacy). Toshkent, 2002. 377 pp.
3
Xayrullayev M. О‘zbek diplomatiyasi tarixidan. (From the history of Uzbek diplomacy). Toshkent, 2003. 376 pp.
4
Xonazarov Q. Diplomatiyamizda birinchi qaldirg‘och kadrlar (The first swallow cadres in our diplomacy). Toshkent.
JIDU., 2011. 120 pp.
5
Istoriya mejdunarodnix otnosheniy i diplomatii (History of international relations and diplomacy). Toshkent.
NUUIMU., 2002. 60 pp.
S H A R Q M A S H ’ A L I
153
А.Расулов, А.Воҳидов, И.Мавлонов, С.Сафоев, Қ.Жўраев, C.Жўраев, Ҳ.Нуриддинов,
С.Шаропова, А.Файзуллаев ишларида замонавий дипломатиянинг фаолияти, иқтисодий дип-
ломатия, парламент дипломатияси, оммавий ва рақамли дипломатия, бу соҳаларда кадрлар
тайёрлаш масаласи бўйича тадқиқотлар олиб борилган
1
.
Жумладан, тадқиқотчи И.Р.Мавло-
новнинг таъкидлашича: “дипломатия биринчи навбатда ўз субъектларидан фойдаланган
ҳолда миллий манфаатлар ҳамда ташқи сиёсий йўналиш амалга оширилишини таъминлайди,
унинг субъектлари орасида давлатлар ва ҳукуматлар раҳбарларининг, ташқи ишлар вазир-
лари, ташқи ишлар муассасалари, хориждаги дипломатик ваколатхоналар, халқаро анжуман-
лардаги делегациялар фаолияти ажралиб туради”. Муаллиф Ўзбекистон дипломатиясининг
устувор йўналишларини таҳлил қилар экан: “... мамлакат тараққиётининг у ёки бу босқичида
муайян вазият ва миллий манфаатлар шакллантирилишига боғлиқ ҳолда ҳамкорликнинг
қандайдир муайян кўринишига урғу берилиши мумкин. Масалан, мустақилликка эришил-
гандан сўнг, Ўзбекистон дипломатиясида иқтисодий ҳамкорлик марказий ўринлардан
бирини эгаллай бошлади. Мамлакатдаги иқтисодий вазият мураккаб эди, шу сабабдан
иқтисодий алоқалар ҳар томонлама ривожланишга муҳтож экани алоҳида таъкидланган.
Ўзбекистон раҳбарияти мураккаб халқаро вазиятларда мамлакат иқтисодиёти масалаларини
ҳал қилган ҳолда мустақилликнинг илк кунлариданоқ ўз ташқи сиёсатини ишлаб чиқишга ва
дипломатияни ривожлантиришга киришди,”
2
– деб таъкидлайди.
Дипломатик фаолиятнинг янги йўналишларини тадқиқ қилган ҳолда И.Мавланов “дипло-
матик фаолиятнинг мумтоз шакллари ва вазифалари сақланиб қолганига қарамасдан, халқаро
муносабатлардаги янги жиҳатлар – кўп томонлама ва минтақавий дипломатиянинг, олий ва
юксак даражадаги дипломатиянинг жадал ривожланиши, мисли кўрилмаган халқаро иқтисо-
дий муносабатлар, “дипломатия иккинчи йўналиши оқими” барибир XX аср охири ва XXI
1
Rasulova A. [Stanovleniye i formirovaniye diplomatii i diplomaticheskoy slujbi Respubliki Uzbekistan i podgotovka
diplomatov v sovremennix usloviyax]. Materiali kruglogo stola na temu: “Voprosi formirovaniya i razvitiya uzbekskoy shkoli
diplomatii [Issues of formation and development of the Uzbek school of diplomacy]. Toshkent, 2012. pp. 38-43. (In Uzbekistan);
Vaxidov A. [Rol sistemnogo povisheniya kvalifikatsii diplomaticheskix kadrov] . Materiali kruglogo stola na temu: “Voprosi
formirovaniya i razvitiya uzbekskoy shkoli diplomatii”. [Issues of formation and development of the Uzbek school of diplomacy].
Toshkent, 2012. pp. 17-20. (In Uzbekistan); Mavlanov I.R. [Razvitiye ekonomicheskoy diplomatii Respubliki Uzbekistan,
sovremenniye vizovi i nekotoriye podxodi k ix preodoleniyu]. Materiali kruglogo stola na temu: “Voprosi formirovaniya i
razvitiya uzbekskoy shkoli diplomati”. [Issues of formation and development of the Uzbek school of diplomacy]. Toshkent, 2012.
pp. 23-32. (In Uzbekistan); S.Safoyev [Hozirgi zamon xalqaro munosabatlari va parlamentlararo hamkorlik]. XXI asrda jahon
siyosati va О‘zbekiston tajribasi: siyosiy, huquqiy va ijtimoiy jihatlari [World politics and the experience of Uzbekistan in the
XXI century: political, legal and social aspects] О‘zbekiston Respublikasi miqyosida ilmiy-amaliy konferensiya materiallari
tо‘plami. Toshkent, 2015. pp. 6-8. (In Uzbekistan); Jо‘rayev Q. О‘zbekiston diplomatiyasi mustaqillik yillarida: yutuqlar va
vazifalar [Diplomacy of Uzbekistan in the years of independence: achievements and tasks] . Xalqaro munosabatlar, 2002. №2.
pp 55-58; Jurayev S.A. [Noviye tendensii publichnoy diplomatii]. Ilmiy-amaliy konferensiya materiallari tо‘plami. “XX asrda
jahon siyosatida Arxitektonik о‘zgarishlar: Realpolitik konsepsiyasi va О‘zbekiston amaliyoti” [Architectural changes in world
politics in the twentieth century: the concept of realpolitik and the practice of Uzbekistan]. Toshkent, 2014. pp. 69-70. (In
Uzbekistan); Nuriddinov H. О‘zbekistonning kо‘p vektorlik zamonaviy diplomatiyasining SHHT doirasida rivoj topish
istiqbollari [Prospects for the development of modern multi-vector diplomacy of Uzbekistan within the SCO]. Xalqaro
munosabatlar, №1, 2010. pp. 99-104; Sharapova S.Sh. Mnogostoronnyaya diplomatiya Respubliki Uzbekistan: uchastiye v
universalnix, regionalnix i subreginalnix organizatsiyax, mejgosudarstvennix obyedineniyax. Avtoref. dis. d-ra polit. nauk.[
Multilateral diplomacy of the Republic of Uzbekistan: uchastiye v universalnix, regionalnix i subreginalnix organizatsiyax,
mezhgosudarstvennix obyedineniyax. Autoref. dis. polit. science]. Toshkent, 2006; Fayzullayev A. Psixologicheskiye aspekti
diplomaticheskoy deyatelnosti [Psychological aspects of diplomatic activity]. Mejdunarodniye otnosheniy. 2003. №3. pp. 50-57.
2
Mavlanov I.R. Ekonomicheskaya diplomatiya Indii v usloviyax transformatsii mirovogo poryadka (India's Economic Diplomacy
Amid the Transformation of the world order). Toshkent. UMED., 2010. 96 pp.
S H A R Q M A S H ’ A L I
154
аср бошларидаги дипломатияга жиддий таъсир кўрсатди ҳамда энг аввало дипломатик
ваколатхоналар орқали амалга ошириладиган анъанавий дипломатияга нисбатан катта
шубҳаларни вужудга келтиргани”
1
борасидаги фикрларни илгари суради.
Муаллифнинг фикрига кўра, “иқтисодий глобаллашувнинг, халқаро иқтисодий инқироз-
ларнинг кучайиши юз бераётган бугунги шароитларда дипломатик фаолият ҳар қачонгидан ҳам
зарурроқ бўлиб қолди. XXI асрнинг бошларида дипломатия зиммасидаги иқтисодий юклама ўта
муҳим ўринни эгаллай бошлади”. Сўнгра у “шунга боғлиқ ҳолда дипломатик фаолиятнинг
шакллари ҳам янада турлича бўла бошлади ва бугунги кунда фақат элчихоналар ва лавозимли
дипломатлар фаолияти билан чекланмайди. Халқаро иқтисодий муносабатларни йўлга солиш
муаммолари эндиликда аксарият давлат тузилмаларининг, шунингдек, жаҳон саҳнига кириб
келган ноҳукумат иштирокчиларнинг муаммоларига айланмоқда”2.
Замонавий дипломатия фаолияти А.Қосимов, А.Саидов, М.Рахимов, Э.Нуриддинов,
А.Қирғизбоев, Д.Бобохўжаева, А.Шаропов, С.Пўлатова, Г.Табак, Н.Ибрагимова,
К.Асирбобоева, К.Тошматова, Р.Асадова, Қ.Маҳолиқов, С.Атажанова, Н.Зиямов,
Х.Бекмуродов, Д.Маҳкамова, Г.Мўминова, А.Холлиев, Б.Ғиёсов каби тадқиқотчилар
Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатининг устувор йўналишлари ва дипломатиясининг
шаклланиш босқичлари, мамлакатимизнинг халқаро ва минтақавий ташкилотлардаги
иштироки, у ёки бу давлатлар билан минтақавий хавфсизликни таъминлаш, иқтисодий,
илмий, илмий-техникавий,маданий ва маданий-гуманитар соҳалардаги икки томонлама ва
кўп томонлама ҳамкорлиги масалаларини ёритишган
3
.
1
Shu joyda.
2
Shu joyda.
3
Kasimov A.M. Vaskin I. Osnovniye napravleniya vneshney politiki Respubliki Uzbekistan (The main directions of foreign policy
of the Republic of Uzbekistan) Toshkent, 1994; Saidov A.X. Uzbekistan i OBSE: grani sotrudnichestva (Uzbekistan and the OSCE:
the verge of cooperation) Toshkent, 1998; Raximov M. Sotrudnichestvo Respubliki Uzbekistan so spetsializirovannimi
uchrejdeniyami OON v 1991 – 1999 gg. (na primere YUNESKO). Avtoref. Diss [Cooperation of the Republic of Uzbekistan with
specialized UN agencies in 1991 - 1999 (on the example of UNESCO). Abstract of thesis. diss.]. Toshkent, 2000; Nuriddinov E.
Mejdunarodnoye sotrudnichestvo Respubliki Uzbekistan so stranami Yevropi (International cooperation of the Republic of
Uzbekistan with European countries) Toshkent, “Chо‘lpon”., 2002; Qirg‘izboyev A. О‘zbekiston Respublikasining Osiyo mamlakatlari
bilan xalqaro hamkorligi (International cooperation of the Republic of Uzbekistan with Asian countries) Toshkent, “Fan”., 2004;
Babaxajayeva D. Osnovniye tendensii i napravleniya mejdunarodnogo kulturno-gumanitarnogo sotrudnichestva Respubliki
О‘zbekistan. Avtoref. diss. d.i.n.[ Osnovniye tendensii i napravleniya mejdunarodnogo kulturno-gumanitarnogo sotrudnichestva
Respubliki O'zbekistan. Avtoref. diss.]. Toshkent, 2011; Sharapov A.A. Osiyo-Tinch okeani mintaqasi davlatlari О‘zbekiston
Respublikasi xalqaro munosabatlari tizimida (XXR, Yaponiya, Janubiy Koreya, Malayziya, misolida). Siyos. fan. nomzodi diss.
[The countries of the Asia-Pacific region in the system of international relations of the Republic of Uzbekistan (China, Japan, South
Korea, Malaysia, for example). Politics. fan. candidate diss.] .Toshkent, 2008; Pulatova S.A. Razvitiye mejdunarodnix kulturnix
svyazey nezavisimogo Uzbekistana i ix znacheniye kak faktora ukrepleniya yego stabilnosti. Avtoref. dis. k.i.n.[ Development of
international cultural ties of independent Uzbekistan and their importance as a factor in strengthening its stability. Abstract of thesis.
dis. Ph.D.]. Toshkent, 1994; Tabak G. Rol kulturnix i istoricheskix traditsiy vo vneshney politike Respubliki Uzbekistan. Diss. na
soisk. uch. step. kand. polit. n [The role of cultural and historical traditions in the foreign policy of the Republic of Uzbekistan. Diss.
for a job. uch. steppe. Cand. polit. ]. Toshkent, 2004; Ibragimova N.Sh. Sravnitelniy analiz politicheskix vzaimootnosheniy
Respubliki Uzbekistan s Respublikoy Indiya i Islamskoy Respublikoy Pakistan na sovremennom etape. Diss. na soisk. uch. step.
kand. polit. n. [Sravnitelniy analiz politicheskix vzaimootnosheniy Respubliki Uzbekistan s Respublikoy Indiya i Islamskoy
Respublikoy Pakistan na sovremennom etape. Diss. na soisk. uch. step. kand. polit. n.]. Toshkent, 2004; Asirbabayeva K.S.
Respublika Uzbekistan i Respublika Koreya: protsessi modernizatsii i perspektivi sotrudnichestva. Diss. na soisk. uch. step. kand.
polit. n. [The Republic of Uzbekistan and the Republic of Korea: processes of modernization and prospects for cooperation. Diss. for
a job. uch. steppe. Cand. polit. ]. Toshkent, 2007; Tashmatova K. Ekonomicheskoye i kulturnoye sotrudnichestvo Uzbekistana i
drugix gosudarstv Sentralnoy Azii s Kitayskoy Narodnoy Respublikoy (1991–2011 gg.) (Economic and cultural cooperation of
S H A R Q M A S H ’ A L I
155
И.Мавлоновнинг фикрига кўра, “XXI асрда дипломатия давлатлар ва жаҳон саҳнидаги
бошқа иштирокчиларнинг ўзаро ҳаракатини таъминлаган ҳолда ташқи сиёсат ва
иқтисодиётда асосий ролни ўйнашда давом этади. Бу энг аввало биз маҳаллий институтлар
асосида янгича жаҳон тартиботи пойдеворининг пайдо бўлиши ва тикланиши ибтидосида
турганимиздан, буларда эса янгича иқтисодий тартибот барпо этишнинг зўравонлик
усуллари маъқул келмаслиги, балки икки томонлама, кўп томонлама ва минтақавий
дипломатиянинг таъсирчан воситалари зарур бўлишидан келиб чиқади”.
1
Ҳақиқатан ҳам, жаҳонда давом этаётган глобал ўзгаришлар шароитида халқаро муноса-
батлар вазифаларининг мураккаблашиши, унинг амалдаги иштирокчилари ва дипломатия
шакллари миқдорига қараб, ташқи иқтисодий масалаларни бошқариш ва мувофиқлаштириш
масалаларида бош иштирокчиларнинг дипломатик фаолияти ҳам мураккаблашиб боради. Бу
маънода эса дипломатия ҳамда иқтисодий дипломатия йўналишининг таназзули эмас балки
ривожланаётгани борасида сўз юритиш жоиз.
Бугунги кунда дипломатияда миллий манфаатларни ҳимоя қилиш, минтақавий ва глобал
хавфсизликни таъминлаш масалаларининг долзарблиги ошиб бормоқда. Шу муносабат билан,
Марказий Осиёда минтақавий хавфсизликнинг тизим сифатида шаклланиши билан боғлиқ
тадқиқотлар муҳим ўрин тутади. Бу жиҳатдан Р.Алимовнинг “Марказий Осиё: манфаатлар
умумийлиги” номли монографияси алоҳида қийматга эга. Унда Марказий Осиёда минтақавий
ҳамкорликнинг объектив имкониятлари, тарихий, маданий, сиёсий, ижтимоий-иқтисодий шарт-
шароитлар, минтақавий ҳамкорликнинг тажрибалари тадқиқ қилинган.
2
Шунингдек, Марказий Осиёда геосиёсий кучлар мувозанати, АҚШ, Россия, Хитой, ЕИ,
Япония ва бошқа қудратли марказларнинг манфаатлари кесишуви муаммолари ёритилган.
Минтақавий хавфсизликни таъминлаш борасида БМТ, НАТО, ЕХҲТ, ШҲТ, КХШТ сингари
халқаро ташкилотларнинг роли ҳам ўрганилган. Муаллиф минтақавий хавфсизликка асосий
Uzbekistan and other states of Central Asia with the People's Republic of China (1991-2011) Toshkent, 2012; Asadova R.
Sotrudnichestvo mejdu Uzbekistanom i Indiyey v oblasti ekonomiki i kulturi: istoricheskiye osnovi i sovremennoye sostoyaniye
(1991 –2001). Avtoref. diss. k.i.n. [Sotrudnichestvo mejdu Uzbekistanom i Indiyey v oblasti ekonomiki i kulturi: istoricheskiye
osnovi i sovremennoye sostoyaniye (1991-2001). Avtoref. diss.]. Toshkent, 2007; Maxoliqov Q. О‘zbekiston Respublikasi va
Yevropaning frankafon davlatlari о‘rtasida madaniy aloqalar tarixi (Fransiya, Shveysariya va Belgiya misolida (1991-2005)). T.f.n.
diss. Avtoref. [History of cultural relations between the Republic of Uzbekistan and the Francophone countries of Europe (on the
example of France, Switzerland and Belgium (1991-2005)). diss. Autoref.]. Toshkent, 2008; Bekmuratov X.I. О‘zbekistonning
Turkiya bilan iqtisodiy va madaniy hamkorligi (1991–2000 yillar). T.f.n. diss. Avtoref. [Economic and cultural cooperation of
Uzbekistan with Turkey (1991-2000). diss. Autoref.]. Toshkent, 2001; Ziyamov N. Rol Uzbekistana v mejgosudarstvennom
ekonomicheskom i kulturnom sotrudnichestve stran Sentralnoy Azii (1991 – 2001gg.). Avtoref. diss. k.i.n. [The role of Uzbekistan
in the interstate economic and cultural cooperation of the countries of Central Asia (1991 - 2001). Abstract of thesis. diss. Ph.D.].
Toshkent, 2002; Maxkamova D. Uzbekistan v sisteme mejdunarodnix kulturnix svyazey (osobennosti i zakonomernosti
istoricheskogo razvitiya). Avtoref. diss. k.i.n. [Uzbekistan in the system of international cultural relations (features and patterns of
historical development). Abstract of thesis. diss. Ph.D.]. Toshkent, 2005; Muminova G.M. Politiko-pravovoy aspekt sotrudnichestva
Respubliki Uzbekistan i Yevropeyskogo Soyuza. Dis. na soisk. uch. step. kand. polit. n. [Political and legal aspect of cooperation
between the Republic of Uzbekistan and the European Union. Dis. for a job. uch. steppe. Cand. polit. ]. Toshkent, 2007; Xolliyev A.
Ekonomicheskiye, nauchno – texnicheskiyei kulturniye svyazi nezavisimogo Uzbekistana s Velikobritaniyey i SShA. Avtor. diss.
k.i.n. [Economic, scientific - technical and cultural ties of independent Uzbekistan with Great Britain and the USA. Author. diss.
Ph.D.]. Toshkent, 1998; Giyasov B.T. i.dr. Mejdunarodniye otnosheniya i diplomatiya na sovremennom etape (International relations
and diplomacy at the present stage) Toshkent, 2009.
1
Mavlanov I.R. Ekonomicheskaya diplomatiya Indii v usloviyax transformatsii mirovogo poryadka (India's Economic Diplomacy
Amid the Transformation of the world order). Toshkent. UMED., 2010. 98 pp.
2
Alimov R.M. Sentralnaya Aziya: Obshnost interesov (Central Asia: Common Interest) Тoshkent, 2005.
S H A R Q M A S H ’ A L I
156
таҳдидларни таҳлил қилиш жараёнида Афғонистон муаммолари, Марказий Осиё давлатлари
билан ҳамкорлик, Марказий Осиё Ҳамкорлик Ташкилоти каби масалаларга алоҳида эътибор
берилган. Муаллифнинг хулосаларига кўра, минтақавий хавфсизликни таъминлаш соҳасида
дипломатияни кучайтириш масалларини ишлаб чиқишга алоҳида эътибор қаратиши зарур.
Бу жиҳатдан Қозоғистон Ўзбекистоннинг асосий шериги бўлиши лозим. Муаллифнинг
кейинги фикрларида АҚШ, Россия, ЕИ, Хитой ва Япония каби давлатлар хавфсизликнинг
“таянчи” сифатида кўрсатиб ўтилган. Мазкур монографиянинг асосий матнида эса мазкур
давлатлар минтақавий хавфсизликни таъминлаш бўйича сиёсий таъсирини қанчалик
камайтирса, вазият шунчалик барқарорлашишига умид билдирилган. Бу давлатларнинг
иштироки тенг ҳуқуқли ҳамкорлик асосида кўмакчилик доирасидан чиқмаслиги лозимлиги
кўрсатилган. Муаллиф томонидан НАТО, ШҲТ, БМТ, ЕХҲТ ва КХШТ, шунингдек,
Ҳиндистон, Эрон, Туркия, Покистон давлатларига ҳам алоҳида аҳамият қаратилган.
Ш.Арифхановнинг “Центральная Азия: региональная интеграция и безопасность”
1
ҳамда
Ч. Кўчаровнинг “Марказий Осиёнинг минтақавий интеграцион жараёни муаммолари”
2
номли монографияларида Ўзбекистон Республикасининг дипломатияси олдида ҳозирги
пайтда Марказий Осиё минтақасида халқаро таҳдидларга қарши кураш чора-тадбирларини
ишлаб чиқиш, муаммоларни тинч йўл билан ҳал қилиш масалалари таҳлил этилган.
И. Бобоқулов МДҲнинг минтақавий хавфсизликдаги ролини ўрганган ҳолда МДҲнинг
ўзаро муносабатлар тизимидаги заиф субординациясини ҳамда қарорлар қабул қилишда ён
бериш хусусиятлари тўла шакллантирилмаган ташкилот эканини кўрсатиб ўтади
3
.
Дипломатияни ўрганишнинг муҳим йўналишларидан бири унинг ҳуқуқий асосларини тадқиқ
қилиш бўлиб, бу борада Л.Саидова томонидан ёзилган “Ўзбекистон Распубликаси дипломатик
фаолиятининг ҳуқуқий асослари номли” монографияси муҳим аҳамиятга эга.
4
Мазкур
тадқиқотда Ўзбекистоннинг халқаро ҳуқуқнинг тенг ҳуқуқли субъекти сифатидаги дипломатик
ҳуқуқларни амалга ошириши тадқиқ қилинган. Шунингдек, Ўзбекистон мисолида дипломатик
ҳуқуқнинг асосий институтлари фаолияти таҳлил қилинган, дипломатик ҳуқуқнинг халқаро
ҳуқуқий манбалари, мамлакатимизда дипломатик фаолиятни тартибга соладиган ички давлат
қонунчилиги тадқиқ қилинган ҳамда унинг ривожланиш динамикаси ўрганилган. Шунингдек,
мазкур тадқиқотда Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг дипломатия соҳасидаги
конституциявий ваколатлари қиёсий таҳлил қилинган. Мамлакатнинг халқаро алоқаларини
амалга оширишда давлат бошлиғининг ваколатлари, Олий Мажлиснинг имкониятлари, ҳамда
Парламентнинг халқаро фаолиятлар бўйича асосий йўналишлари тадқиқ қилинган. Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг дипломатик фаолиятни ташкил қилиш ва амалга
ошириш борасидаги функциялари очиб берилган. Уларда эътибор Ўзбекистон Республикаси
ташқи ишлар вазирлигининг ташқи сиёсий идора сифатида қарор топиши ва ривожланиши
жараёни, вазирлик минтақавий бўлинмаларининг дипломатик алоқаларни амалга оширишдаги
вазифалари, дипломатик протокол ва уларнинг қўлланилиш меъёрлари ҳамда ташқи муноса-
1
Arifxanov Sh.R. Центральная Азия: региональная интеграция и безопасность (Central Asia: Regional Integration
and Security)Toshkent, 2007.
2 Kо‘charov Ch.Sh. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari (geosiyosiy tahlil tajribasi) (Problems of the
regional integration process in Central Asia (experience of geopolitical analysis).Тoshkent, “Фан”, 2008. 200 pp.
3
Bobokulov I.I. Mejdunarodno-pravoviye aspekti regionalnoy bezopasnosti: voprosi teorii i praktiki (International legal
aspects of regional security: theory and practice) Тoshkent, 2010.113 pp.
4
Saidova L. Pravoviye osnovi diplomaticheskoy deyatelnosti Respubliki Uzbekistan (Legal bases of diplomatic activity of the
Republic of Uzbekistan) Toshkent, “ Natsionalniy sentr Respubliki Uzbekistan po pravam cheloveka”., 2001. 192 pp.
S H A R Q M A S H ’ A L I
157
батлар бўйича хорижий органларнинг ҳуқуқий мақоми, элчихоналар фаолиятини тартибга
соладиган ҳуқуқий меъёрлар, халқаро ташкилотлар ўртасида кўп томонлама дипломатияни
ривожлантириш масалаларига эътибор қаратилган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси
дипломатик ваколотхоналарининг ҳуқуқий асослари, уларнинг глобал, халқаро ва минтақавий
муаммоларни ҳал этишдаги иштироки, мамлакатнинг доимий ва вақтинчалик дипломатик
миссия ҳуқуқи, халқаро саҳналарда Ўзбекистоннинг дипломатик фаолиятини кучайтириш,
унинг хорижий мамлакатлардаги консуллик идораларининг ваколатлари ва функциялари
фаолиятини ташкил қилиш масалалари баён этилган.
И.Умарохуновнинг “Ўзбекистон Республикаси ва халқаро ҳуқуқ” номли монографиясида
халқаро ҳуқуқий ҳужжатларни тайёрлашда дипломатиянинг роли ёритиб берилган. 1 Мазкур
монографияда Ўзбекистон дипломатиясининг халқаро миқёсда ҳужжатлар ва консултацияларни
таснифлаштиришдаги фаолияти, шартномавий ҳуқуқ ижодкорлиги кўрсатилган. Дипломатик
идораларда халқаро шартномалар амалиёти бўйича, шунингдек, давлатлараро шартномаларнинг
амал қилиши ва самарадорлигини доимий назорат қилиш бўйича қатор тавсиялар берилган.
Тадқиқотчи томонидан Ўзбекистон Республикаси ташқи ишлар вазирлигининг хорижий контра-
гентлар, шериклар билан ишлайдиган давлат ижро органлари фаолиятини мувофиқлаштирувчи
ролини оширишга доир таклифлар берилган. Шунингдек, муаллиф Ўзбекистоннинг ташқи
сиёсий ва иқтисодий фаолиятига дахлдор бўлган қонуний актлар ва шартномаларни мамла-
катимизни халқаро ҳуқуқ ва халқаро муносабатларнинг тенг ҳуқуқли субъекти сифатида
кодификация қилиш лозимлигини кўрсатиб ўтади.
Маълумки, Ўзбекистон Республикаси дипломатияси фаолиятини тадқиқ қилишнинг муҳим
йўналишларидан бири, бу дипломатик протокол ва этикет ҳисобланади. Шу муносабат билан,
Л.Абдуллаеванинг “Дипломатик протокол ва этикетнинг ўзига хос хусусиятлари: Ўзбекистон
Республикасининг тажрибаси” номли тадқиқот ишини келтириш мумкин.
2
Мазкур ишда
дипломатик протокол ва этикетнинг тарихий ҳамда замонавий назариялари, асосий қонуниятлари
ва амалиёти очиб берилган. Унда Ўзбекистон Республикасида протокол амалиётининг тайёрла-
ниши масалаларига алоҳида аҳамият берилган. Тадқиқотчининг фикрича, миллий протокол
меъёрлари инсонлар ўртасида вужудга келган ва уларнинг турмуш тарзига сингиб кетган одатлар,
хулқ-атвор меъёрлари бўлиб, у доимо ўзининг зарурияти ва фойдалилигини намоён қилади.
Тадқиқотчининг таъкидлашича, бизнинг протоколимизда учрайдиган Британия ёки Америка
протоколи амалиётининг алоҳида элементлари бу улардан нусха олганимизни англатмайди, балки
уларнинг миллий анъаналар ва халқаро меъёрлар билан уйғунлашувидир. Ўзбекистон Респуб-
ликаси протоколининг ўзига хос хусусияти унинг шарқона меҳмондўстлик анъаналарига
содиқлиги ва бошқа мамлакатларнинг анъаналарига ҳурмат билан қарашидир. Улар ортиқча
дабдабалардан ҳоли ва қатъий демократик характерга эга, шунингдек, мазкур тадқиқотда маросим
меъёрлари, дипломатик иммунитет ва имтиёз муаммолари масалаларига кенг аҳамият қаратилган.
Д.Раҳимбоева Ўзбекистонда дипломатия хизматининг шаклланиши ва ривожланиши
тарихига бағишланган диссертациясида 1944-2001 йилларда Ўзбекистонда дипломатия
хизмати шаклланиш тарихининг асосий жиҳатлари ўрганилган
3
. Тадқиқот иши мамлака-
1
Umaraxunov I.M. Respublika Uzbekistan i mejdunarodnoye pravo (Republic of Uzbekistan and international
law)Тoshkent, “Uzbekistan”., 1998. 309 pp.
2
Abdullayeva L.M. Osobennosti diplomaticheskogo protokola i etiketa: praktika Respubliki Uzbekistan [Features of
diplomatic protocol and etiquette: practice of the Republic of Uzbekistan].Тoshkent, “ Zar Qalam”., 2005. 176 pp.
3
Raximbayeva D.V. О‘zbekistonda diplomatiya xizmatining shakllanish va rivojlanish tarixi Siyosiy fanlar. nomzodi
dis. aftoreferati [History of formation and development of the diplomatic service in Uzbekistan Political science.
candidate dis. aftoreferati]. Тoshkent, 2007. 25 p.
S H A R Q M A S H ’ A L I
158
тимиз дипломатия хизматининг ташаббускорлик ва фаоллик омилларининг айрим қирралари
атрофлича ёритиб берилгани билан аҳамиятлидир.
Дипломатияни ўрганишда дипломатнинг шахсий сифатлари, тарбиявий жиҳатлари катта
ўрин эгаллайди. Шу муносабат билан, А.Файзуллаев томонидан дипломатнинг мотивацияси ва
шахсий сифатлари, дипломатик фаолиятнинг психологик жиҳатлари ёритилган тадқиқотларни
алоҳида қайд этиш лозим
1
. Бу ишларнинг яна бир аҳамиятли томони шундаки, уларда
мамлакатимиз дипломатларига нисбатан қўлланиладиган талаблар борасида кўрсатмалар
мавжуд. Жумладан, дипломатнинг шахсий сифатлари, мақсадли ҳаракатлари, ҳаётий позицияга
эгалиги ва ишонтириш лаёқати билан мустаҳкамланган бўлишига урғу берилган. Дипломатнинг
зарурий шахсий сифатлари ичида Ватанга содиқ бўлиш, киришимлилик, иродалилик, аниқлик,
ўзини тута билиш, мантиқий фикрлаш ва нутқ маданияти, бошқаларни эшитиш, ишонтириш,
вазиятни аниқ баҳолай олиш ва ундан фойдаланиш, воситачи сифатида ҳаракат қила билиш,
тарғиботчилик хусусиятларига эга бўлиш, интилувчанлик, мураккабликларни бартараф этиш
қобилияти, бамайлихотирлик, экстремал шароитларда ишлай олиш, бошқа маданият ва
жисмоний муҳитга мослаша олиш, ўз касбини севиш, бошқа маданият ва тилларни билишга
интилиш, ҳалоллик, ростгўйлик, масъулиятлилик, жисмоний сифатлар, интеллектуал
хусусиятлар, яъни яхши хотира, таҳлилий қобилият кабилар муҳим ўрин тутади.
Умуман олганда, юқорида келтирилган барча тадқиқотлар Ўзбекистон дипломатиясининг
асосий тамойиллари ва устувор йўналишларига бағишланган. Дипломатия сиёсий инструмент
сифатида ташқи сиёсат воситалари ичида етакчи ўрин тутади ва халқаро ҳуқуқнинг кенг миқёсли
меъёрлари ҳамда ички қонунчилик билан тартибга солинади. Дипломатия хорижий ҳудудларда
ташқи сиёсий функцияларни амалга ошириш жараёнида давлат ва фуқароларнинг манфаатларини
ҳимоя қилиш, музокаралар олиб бориш, шартномаларни тайёрлаш ва имзолаш, давлатлар
ўртасида кенг ҳамкорликни таъминлаш каби вазифаларни бажаради. Бу вазифаларни муваффа-
қиятли бажариш учун эса дипломатия илмий асосга таянмоғи лозим.
Дипломатиянинг назарий ва илмий асослари доимий ривожланишда бўлиб, янги ғояларни
ишлаб чиқиш, амалий тажрибаларни умумлаштириш, халқаро муносабатлар қонуниятларини
акс эттириш уни ҳаракатлантирувчи асосий омил ҳисобланади Ахборот тизимларини
ривожланиши ва глобаллашув дипломатия фаоллигини оширишни, жамоатчилик фикрига
таъсир кўрсатишнинг янги ёндашувларини ишлаб чиқишни талаб қилмоқда. Шу муносабат
билан А.Расуловнинг: “Замонавий илмий техник таъминот, информатика, ақлий меҳнатнинг
компьютерлашуви, интернетдан фойдаланиш кабилар дипломатия ривожланиши учун муҳим
омил бўлмоқда”, – деган фикрлари эътиборга лойиқ
2
.
Дипломат ва унинг амалий имкониятларини кенгайтиришда янги информацион техноло-
гиялар, биринчи галда компьютер тармоқлари зарурий ахборотларни олиш ва қайта ишлашда,
уларни тезлик билан тақдим қилишда намоён бўлади. Янги техника дипломатнинг амалий фао-
лияти ҳисобланган таҳлилий, ахборот, консуллик, девонхона билан боғлиқ ишларини енгиллаш-
тиради ва тезлаштиради.
3
Кўриниб турибдики, ахборот омили дипломатияни технологик
1
Fayzullayev A. Motivatsiya i lichnost diplomata [Motivation and personality of the diplomat]. Mejdunarodniye
otnosheniY. 2004. -№2.. pp .62-70; Psixologicheskiye aspekti diplomaticheskoy deyatelnosti [Psychological aspects of
diplomatic activity]. Mejdunarodniye otnosheniY. 2003. №3. pp. 50-57.
2
Rasulova A. [Stanovleniye i formirovaniye diplomatii i diplomaticheskoy slujbi Respubliki Uzbekistan i podgotovka
diplomatov v sovremennix usloviyax]. Materiali kruglogo stola na temu “Voprosi formirovaniya i razvitiya uzbekskoy
shkoli diplomatii” [Formation and development of the Uzbek school of diplomacy]. Toshkent, 2012. (In Uzbekistan)
3
Shu joyda.
S H A R Q M A S H ’ A L I
159
таъминлашдан ташқари янги хизмат усулларини, яъни глобаллашув шароитида ташқи сиёсий
фаолият мақсадларига эришишнинг янги назарияларини ишлаб чиқишда муҳим восита бўлиб
хизмат қилади. Анъанавий жиҳатдан дипломатия назарияси тарихий методологияга таянади, у
халқаро муносабатлар назариясига узвий боғлиқ фанлар билан тартибга солинади.
Ахборот инқилоби ва янги технологиянинг жадаллик билан ривожланиши шароитида
дипломатик фаолият оператив жавоб бериш асосидаги янги билимларни ўзлаштиришга нисбатан
ўзига хос ёндашувларга зарурат сезади. Бунинг боиси, замонавий дипломатия ниҳоятда беқарор ва
тез ўзгарувчан муҳитда фаолият кўрсатмоқда. Бугунги кунда ахборотни йиғиш, текшириш,
тизимлаштириш ва ундан самарали фойдаланишнинг миллий тизимлари ва методларини яратиш
долзарб масалага айланди. Пренстон Университети профессори Р.Фалькнинг фикрича, дипло-
матнинг вазифаси ахборотни билимга, билимни эса инсониятнинг фаровонлиги учун хизмат қила-
диган донишмандликка айлантиришда намоён бўлади.
1
Ўзбекистонда дипломатияни ўрганиш мамлакат мустақилликни қўлга киритиши ва ташқи
сиёсатни амалга оширадиган институтларни вужудга келиши билан бошланди. Улар бир қанча
йўналишларни, яъни глобаллашув шароитларига мослашиб, ташқи сиёсий вазиятни таҳлил
қилиш, дипломатиянинг механизм ва методларини ривожлантириш, халқаро шартномаларни
тайёрлаш ва амалга ошириш, икки ва кўп томонлама фаол ҳамкорлик, давлатнинг халқаро
майдондаги манфаатларини ҳимоя қилишни илгари суради. Мамлакат дипломатияси бугунги
кунга келиб бир қанча сифатларга эга бўлди ва доимо ривожланиб бормоқда. Бу инсонпарварлик,
халқаро келишувларнинг мустаҳкам асосини таъминлаш, “олдини олиш дипломатияси” мето-
дологиясидан фаол фойдаланиш, конструктивизм, реализм ва бошқа сифатлар ҳисобланади.
Хулоса.
Илмий адабиётлар таҳлили кўрсатадики, Ўзбекистон дипломатияси миллий ва
хорижий тадқиқотчилар учун долзарб илмий тадқиқот объекти бўлиб қолмоқда. Мамлакатимиз
тадқиқотчиларнинг кўпчилик асарларида дипломатия Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсати-
нинг асосий йўналишлари тамойиллари олдида турган вазифалардан келиб чиққан ҳолда
ўрганилмоқда. Дипломатик муносабатларнинг амалий тажрибасини умумлаштирувчи ва
қонуниятларни акс эттирувчи янги ғояларни излаш ва ишлаб чиқишнинг назарий ва амалий
фаолияти такомиллашув жараёнларига эҳтиёж ошмоқда.
Ахборот тизимларининг ривожланиши оммавий дипломатиянинг имкониятини анча кенгай-
тириш билан бирга, ижтимоий фикрга муносабат билдиришнинг янгича ёндашувларини яратишга
мажбур этади. Ахборот омили технологик вазифаларни ҳал қилиш ҳамда дипломатик хизмат
ишининг янги усулларини ишлаб чиқиш, глобаллашув шароитида ташқи сиёсий фаолият
мақсадларига эришишнинг янгича назарияларини ишлаб чиқиш заруриятини туғдирмоқда.
Замонавий дипломатия ўта беқарор ва жадал ўзгараётган муҳитда фаолият олиб бормоқда.
Ахборот инқилоби, янги технологияларнинг ўта жадал ривожланиши шароитларида олиб
борилаётган дипломатик иш ҳар қандай ҳодисаларга тезкор жавоб топиш асосидаги
билимлар ва янгича ёндашувларга муҳтождир. Бундай вазиятда ахборотни жамлаш, текши-
риш ва тизимга солишнинг, шунингдек, ундан самарали фойдаланишнинг тизимлари ва
усулларини шакллантириш зарур.
1 Diplomatiya: Modeli, formi, metodi Uchebnik dlya vuzov (pod red. T. V. Zonova Moscow, “Aspekt press”., 2013. 29 pp)
