S H A R Q M A S H ’ A L I
56
дастлабки
луғатларда
фақатгина
шеъриятда
қўлланган
сўзларга
изоҳ
берилган
.
Масалан
,
XVI
асрга
оид
“
Mufid-ul fuzalo
”
ва
“
Kashf-ul-
lug‘ot
”
луғатларида
турли
соҳаларга
оид
атама
-
лар
келтирилган
бўлиб
,
улар
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
тузилгунга
қадар
ярим
қомусий
ҳисобланган
.
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
да
ундан
олдин
тузилган
лу
-
ғатларда
келтирилган
барча
маълумотлар
ҳам
жамлангани
сабабли
,
унинг
тузилиши
билан
дастлабки
луғатлар
маълум
даражада
ўз
дол
-
зарблигини
йўқотди
.
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
нинг
ҳажми
у
даражада
катта
бўлмагани
сабабли
ундан
фойдаланш
қулайдир
.
Унда
турли
соҳаларга
оид
атама
-
лар
келтирилган
бўлиб
,
ундаги
сўзлар
тарти
-
би
мураккаб
эмас
,
чунки
биринчи
,
иккинчи
ва
охирги
ҳарфлар
эътиборга
олинади
.
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
Ўрта
Осиё
ҳудудида
катта
нуфузга
эга
бўлган
.
Даврлар
ўтиб
мукаммал
ва
батафсил
қомуслар
яратишда
асос
вази
-
фасини
бажарган
ярим
қомусий
луғатлар
тузилгандан
сўнг
“
G‘iyos-ul-lug‘ot
”
нинг
ом
-
мабоплиги
бироз
камайди
.
Юқорида
санаб
ўтилган
луғатлар
қатори
-
да
Ҳиндистонда
форс
-
тожик
лексикография
-
сининг
охирги
ютуғи
ҳисобланган
Хайдаро
-
бодда
(1928–1939)
нашр
этилган
Муҳаммад
Али
Даул
Исломнинг
5
жилдлик
“
Farhang-i
nizom
”
луғатини
ҳам
келтириб
ўтиш
лозим
.
Шундай
қилиб
,
мумтоз
луғатлар
аста
-
се
-
кин
форс
-
тожик
тили
тарқалган
барча
ҳудуд
-
ларни
қамраб
олган
.
Ва
шак
-
шубҳасиз
юқо
-
рида
санаб
ўтилган
луғатлар
кейинги
давр
замонавий
луғатлар
тузилишига
асос
вази
-
фасини
ўтайди
десак
,
муболаға
бўлмайди
.
ХИТОЙ
ВА
ЎЗБЕК
ЛИНГВОМАДАНИЯТЛАРИДА
ҲАЙВОН
РАМЗЛАРИНИНГ
ТАЛҚИНИ
КЕБАЙТУЛИ
ГУЛИБАНУМУ
Мустақил
тадқиқотчи
,
ЎзМУ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
хитой
ва
ўзбек
лингвомаданиятларидаги
от
,
йўлбарс
,
тулки
,
қуён
,
тошбақа
ва
аждар
сингари
ҳайвонларнинг
рамзий
маънолари
,
уларнинг
ташқи
дунёни
акс
эттиришдаги
ўзига
хос
аҳамияти
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
рамз
,
маъно
,
тафаккур
,
маданият
,
дунёқараш
,
менталитет
,
мулоқот
,
мифология
.
Аннотация
.
В
данной
статье
освящены
символические
значения
таких
животных
,
как
лошадь
,
тигр
,
лиса
,
заяц
,
черепаха
и
дракон
,
в
китайской
и
узбекской
лингвокультуре
,
а
также
отмечено
их
особое
значение
в
отражении
внешнего
мира
.
Опорные
слова
и
выражения
:
c
имвол
,
значение
,
мышление
,
культура
,
мировоззрение
,
менталитет
,
ком
-
муникация
,
мифология
.
Abstract.
This paper discuses symbolical significance of such animals as horse, tiger, fox, hare, turtle and dragon,
in Chinese and Uzbek lingvo-culture, as well as observes their emphasis in image of outward.
Keywords and expressions:
symbol, significance, thinking, culture, outlook, outward, mentality, communications,
mythology.
Инсон
моддий
муҳитдан
ташқари
,
рамзий
оламда
ҳам
яшайди
.
Инсон
ўз
тарихининг
илк
даврларида
маънолар
дунёсида
яшаган
,
дунё
-
ни
рамзлар
орқали
қабул
қилган
,
табиат
билан
рамзлар
орқали
муносабатда
бўлган
.
Шунга
кўра
, “
инсон
тилини
тўла
маънода
рамзлар
ти
-
ли
дейиш
мумкин
”.
Рамзлар
ўз
-
ўзидан
шакл
-
ланмаган
,
улар
инсоннинг
билиш
маҳсули
си
-
фатида
вужудга
келган
1
.
1
Усманова
Ш
.
Лингвокултурология
фанидан
маърузалар
курси
. –
Т
.:
Университет
, 2014. 70-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
57
Рамз
–
ташқи
дунёнинг
турли
маданият
вакиллари
ички
дунёси
,
онги
,
тафаккури
ва
руҳидаги
аксидир
.
Ҳар
бир
инсонда
,
ҳар
қан
-
дай
маданият
вакилида
ички
дунёни
ўзига
хос
қабул
қилувчи
“
туғма
механизм
”
мавжуд
бўлади
.
Бу
“
туғма
механизм
”
ташқи
дунёни
рамзлар
,
тимсоллар
орқали
“
қайта
ишлаб
”
қабул
қилишга
мослашгандир
.
Ижтимоий
мулоқот
тизимида
муайян
объ
-
ектлар
,
масалан
,
предмет
,
ҳаракат
,
ҳодиса
,
матн
,
тасвир
,
ҳайвон
,
ўсимлик
,
ранг
,
рақам
ва
ҳ
.
к
.
лар
рамз
бўлиб
хизмат
қилади
.
Рамзлар
моддий
(
буюм
,
предмет
),
тушунчавий
,
сўзли
,
тасвирий
ва
овозли
бўлиши
мумкин
.
Хитой
ва
ўзбек
лингвомаданиятларидаги
рамзларни
қиёслаш
натижаси
мазкур
мада
-
ниятларда
ҳайвон
ва
жонивор
тимсоллари
-
нинг
кенг
тарқалганлигини
кўрсатди
.
Ай
-
ниқса
,
от
кенг
тарқалган
тимсоллардан
бири
-
дир
.
Туркий
халқлар
ва
Хитой
маданиятида
от
катта
аҳамиятга
эга
бўлган
севимли
жо
-
нивор
ҳисобланади
.
От
–
кучли
,
сабр
-
чидамли
,
кўркам
,
покиза
,
зийрак
,
ҳушёр
,
бирор
нарсани
дарҳол
пайқаш
,
кўриш
,
ҳид
билиш
,
товушни
,
ҳатто
билинар
-
билинмас
шарпани
эшитиш
,
сезиш
қобилия
-
тига
эга
бўлган
ҳайвондир
.
Бу
фазилатларидан
ташқари
от
инсоннинг
содиқ
дўсти
,
вафодори
,
оғир
ишларда
мададкори
,
сафарларда
ҳамроҳи
,
жангу
жадалда
,
бошқа
хавф
-
хатарли
ҳолатлар
-
да
кўпинча
кишини
ўлим
-
йитимдан
сақлаб
қо
-
лувчи
ажойиб
жонивордир
1
.
Хитой
мифологиясида
от
само
,
олов
,
жа
-
нуб
,
шунингдек
,
мучаллардан
бирини
тимсол
-
лайди
.
Хитой
тилида
“
от
”
тушунчаси
马
иерог
-
лифи
билан
ифодаланади
.
Қадимий
Хитойдаги
жангларни
отсиз
тасаввур
қилиб
бўлмаган
.
Шунинг
учун
ҳам
хитой
тилининг
ҳарбий
лек
-
сикасида
от
иероглифи
билан
ясалган
кўплаб
ибораларни
учратиш
мумкин
:
兵强马壮
(
кучли
жангчи
ва
бақувват
отлар
: “
кучли
армия
”),
千
军万马
(
мингларча
жангчилар
ва
ўн
мингларча
отлар
: “
қудратли
қуролли
кучлар
”),
一
马当先
(
уюрни
эргаштитиб
борувчи
от
: “
олдинга
отилиб
чиқмоқ
”),
单枪匹马
(
бир
найза
билан
1
Шомақсудов
Ш
.,
Шораҳмедов
Ш
.
Маънолар
мах
-
зани
. –
Т
.:
ЎМЭ
, 2001. 263-
б
.
бир
отда
: “
ҳеч
кимнинг
ёрдамисиз
,
ёлғиз
”),
招
兵
买马
(
аскарларни
чақириш
ва
отларни
сотиб
олиш
: “
ҳамкорларни
йиғмоқ
”),
马到成功
(
тезда
муваффақиятга
эришмоқ
),
马革裹尸
(
жасади
от
терисида
дафн
этилди
: “
жанг
майдонида
мардларча
ҳалок
бўлди
”)
ва
ҳ
.
к
.
лар
шулар
жумласидандир
.
Отнинг
чопқирлик
хусусияти
билан
боғ
-
лиқ
ибораларнинг
ҳам
кенг
тарқалганини
ку
-
затиш
мумкин
:
快马加鞭
(
йўртоқи
отни
қам
-
чиламоқ
: “
жон
борича
чопмоқ
”),
天马行空
(
учқур
от
самода
елдек
учиб
бормоқ
: “
фикр
-
хаёл
парвози
,
фикр
-
хаёл
учқурлиги
”).
Отдаги
кучлилик
,
сабр
-
чидамлилик
фази
-
латлари
қуйидаги
мақолларда
ўз
аксини
топ
-
ган
:
路遥知马力，日久见人心
(
От
сафарда
билинар
,
ёт
–
еярда
),
马不停蹄
(
тинимсиз
,
бир
дақиқа
ҳам
тўхтамасдан
).
“
От
туркий
қабилаларда
тотем
жонивор
-
лардан
бири
бўлиб
,
эзгулик
руҳи
сифатида
шомонга
ёвуз
руҳ
устидан
ғалаба
қилишда
ёрдам
беради
.
Шомонларнинг
ҳассалари
кў
-
пинча
от
рамзини
ифодалайди
ва
ўзбек
хал
-
қида
ҳозиргача
отнинг
деви
бор
деган
инонч
-
лар
сақланиб
қолган
”.
Фарғона
,
Қўқон
,
Самар
-
қанд
ва
Ўратепада
девни
от
қиёфасида
тасав
-
вур
қилинади
.
Ўзбек
халқ
эртаклари
ва
дос
-
тонларида
“
от
қаҳрамоннинг
садоқатли
йўлдо
-
ши
,
ҳамроҳи
,
ёрдамчиси
,
баъзан
ўринбосари
сифатида
учрайди
.
Алпомишни
Бойчибор
,
Гўрўғлини
Ғиротсиз
тасаввур
қилиб
бўлмай
-
ди
. “
Паҳлавон
Рустам
”
эртагида
от
Рустамни
ҳамиша
фалокатлардан
асрайди
. “
Маликаи
айёр
”
достонида
от
қаҳрамоннинг
саргузашти
ва
қаҳрамонликларига
тенг
шерик
.
Эртак
ва
достонларда
девлар
ҳам
баъзан
от
кўриниши
-
да
келади
ёхуд
бир
юмалаб
отга
айланади
.
Бир
афсонага
кўра
,
отлар
тангрилар
билар
аждар
-
ҳолардан
тарқалган
.
Шу
сабабли
халқ
оғзаки
ижодида
қанотли
отлар
кўп
учрайди
”
2
.
Ўзбек
инончларига
кўра
,
ўлими
яқинлашган
ёки
ўлим
хавфи
туғилган
кишининг
тушига
от
кириб
,
ўлимдан
дарак
беради
.
Хитой
лингвомаданиятида
кенг
тарқал
-
ган
тимсоллардан
бири
аждардир
.
Аждар
2
Эшонқулов
Ж
.
Фольклор
:
образ
ва
талқин
. –
Қарши
:
Насаф
, 1999. 68–69-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
58
хаёлий
,
мифологик
ҳайвон
бўлса
-
да
,
Хитой
миллий
маданиятида
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Хитойда
аждар
8000
йил
аввал
пайдо
бўлган
,
деган
қарашлар
мавжуд
.
Қадимда
Хуахиа
қабиласи
Хуангхе
дарёси
бўйида
яшаётган
илонни
тотем
қилиб
олган
.
Бошқа
қабилаларни
енгиб
,
уларни
бирлаштирган
ва
кучли
қабилани
ташкил
қилган
.
Бунинг
на
-
тижасида
илон
тотеми
билан
бошқа
қабила
-
ларнинг
тотеми
бирлашиб
“
аждар
”
тотемини
юзага
келтирган
.
Аждар
тимсоли
қадимги
деҳқончиликда
ҳам
катта
роль
ўйнаган
.
Маълумки
,
деҳқон
-
чиликда
ёмғир
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Қурғоқ
-
чилик
ёки
Хуангхе
дарёсидан
сув
тошиши
деҳқончиликка
катта
зарар
етказар
эди
.
Ана
шундай
оғир
пайтларда
халқ
осмонда
учиб
барча
нарсани
кўрадиган
,
ёмғир
ёғдирадиган
ёки
тошқинни
назорат
қила
оладиган
кучни
орзу
қилиб
,
буни
“
аждар
”
тимсолида
кўрган
.
Шунга
кўра
,
Хитойда
аждар
рамзи
ёмғир
,
шамол
,
момақалдироқни
тамсил
этади
.
Хитойликлар
ўзларини
“
龙 的 传 人
” –
аж
-
дарнинг
авлоди
,
деб
ҳисоблайдилар
.
Шанг
су
-
лоласи
даврида
аждарга
яхшилик
,
куч
-
қудрат
ва
бахт
рамзи
сифатида
қаралган
.
Кейинчалик
аждар
императорнинг
“
куч
-
қудрати
”
тимсоли
-
га
айланган
.
Шунинг
учун
ҳам
қадимги
импе
-
раторларни
“
真龙天子
” (
аждарнинг
ўғли
),
деб
аташган
.
Хитой
халқининг
“
аждар
”
иероглифи
“
龙
”
ни
ёқтириши
ҳам
бежиз
эмас
.
Хитой
халқининг
ўзига
хос
тафаккур
тар
-
зини
ифодалашда
“
аждар
”
компоненти
билан
ясалган
ўхшатиш
эталонларининг
ҳам
ўрни
беқиёсдир
.
Халқ
орасида
қизғин
одам
-
ларга
нисбатан
“
龙腾虎跃
” (
аждардай
учади
,
йўлбарсдек
ташланади
),
чаққон
,
серғайрат
,
серҳаракат
одамларга
нисбатан
“
生
龙
活虎
”
(
аждардай
жонли
,
йўлбарсдай
жонли
)
ибора
-
лари
қўлланилади
.
Шунингдек
,
аждар
тим
-
соли
ота
-
оналарнинг
фарзанд
камолини
кў
-
ришдек
орзу
-
умидларини
ҳам
ифодалашга
хизмат
қилади
: “
望子成
龙
”.
Ўзбек
халқ
оғзаки
ижодида
ҳам
аждарга
куч
-
қудрат
тимсоли
сифатида
қаралган
.
Қаҳрамон
-
лик
эпосларида
алпларнинг
аждарҳога
қиёсла
-
ниши
ҳақида
В
.
М
.
Жирмунский
ва
Ҳ
.
Т
.
Зари
-
фовлар
қуйидаги
мисолни
келтиришади
:
“
Қоражон
Алпомишни
аждарҳога
ўхша
-
тади
.
Гўрўғлининг
40
йигити
достонларда
“
Чамбилнинг
қирқ
аждарҳоси
”
ёки
“
унинг
қабатида
40
йигит
, 40
аждаҳоси
бор
”
деб
ке
-
лади
.
Ҳасан
душманларига
“
аждар
бўлиб
,
дамига
барисини
тортсам
деб
”
келади
1
.
Алплар
билан
бир
қаторда
шоҳ
,
ялмоғиз
кампирлар
ҳам
аждарга
қиёсланади
.
Бу
ерда
биринчидан
,
алплар
илоҳийлаштирилса
,
ик
-
кинчидан
аждар
,
дев
хусусиятлари
алпларга
кўчирилади
2
.
Айрим
ўзбек
халқ
эртакларида
аждар
–
ёвуз
,
йиртқич
руҳ
тимсоли
сифатида
гавда
-
ланади
.
Масалан
, “
Паҳлавон
Рустам
”
эртаги
-
да
икки
аканинг
аждарни
кўриб
қочиши
тас
-
вирланган
.
Шунингдек
,
аждарҳолар
қизлар
-
ни
ўғирлаб
кетувчи
ёвуз
куч
сифатида
ҳам
тасаввур
қилинади
.
В
.
Й
.
Проппнинг
таъкид
-
лашича
,
аждарҳонинг
қиз
ўғирлаши
қадимда
арвоҳларнинг
жонни
ўғирлаши
ҳақидаги
ту
-
шунчаларни
ифодалайди
.
Аждар
кўпчилик
халқларнинг
тасаввурида
жон
олувчи
ва
ўғирловчи
маҳлуқ
сифатида
тасвирланган
.
Қадимги
туркий
халқлар
шомончилигида
аждар
–
Бўрон
,
Қуюн
тимсоли
саналган
.
Булут
,
яшин
каби
табиат
стихиялари
яхлит
ҳолда
Аж
-
дарҳо
–
Тангри
сифатида
тушунилган
.
Хитой
ва
ўзбек
маданиятларида
йўлбарс
-
га
бир
томондан
ҳайвонлар
подшоси
,
ши
-
жоат
,
қудрат
ва
мардлик
тимсоли
сифатида
қаралса
,
иккинчи
томондан
унга
ваҳший
ҳайвон
сифатида
қаралади
.
Хитой
лингво
-
маданиятида
ботир
,
довюрак
ва
мард
жанг
-
чилар
,
баҳодирлар
йўлбарсга
қиёсланилиб
,
уларга
нисбатан
“
虎
”
иероглифи
билан
ясал
-
ган
“
虎将
” (
ботир
саркарда
), “
将门虎子
” (
об
-
рўли
оиладан
чиққан
қобилиятли
ўғил
)
иборалари
қўлланилади
.
1
Жирмунский
В
.
М
.,
Зарифов
Х
.
Т
.
Узбекский
герои
-
ческий
эпос
. –
Л
.:
Наука
, 1974. –
С
. 308.
2
Эшонқулов
Ж
.
Фольклор
:
образ
ва
талқин
. –
Қарши
:
Насаф
, 1999. 61–62-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
59
Йўлбарс
тасвири
туширилган
жангчилар
-
нинг
қалпоқ
ва
қуроллари
ҳам
йўлбарс
рам
-
зининг
хитойликлар
ҳаётида
катта
роль
ўй
-
наганини
кўрсатади
.
Бугунги
кунда
ҳам
хи
-
тойлик
болаларнинг
бош
кийимлари
,
пойаб
-
заллари
ва
ўйинчоқларида
йўлбарс
тасвири
-
ни
учратиш
мумкин
.
Йўлбарсдаги
шижоат
,
қудрат
ва
мардлик
каби
фазилатлар
ўзбек
халқ
оғзаки
ижодида
,
адабиётида
ҳам
ўз
аксини
топган
: ...
Гўрўғли
-
бек
рози
бўлиб
,
урушга
йўлбарсдай
талпин
-
ди
(
Гулнор
пари
);
Ҳа
,
йўлбарсдай
кучли
,
ваз
-
мин
йигит
.
Тегмаганга
тегмайди
(
М
.
Қориев
.
Спитамен
).
Йўлбарсдаги
ваҳшийлик
хусусияти
ҳам
қатор
ибораларда
ўз
аксини
топган
: “
虎视眈
眈
” (
йўлбарсдай
қарамоқ
: “
еб
юборгудек
қарамоқ
”), “
虎口余生
” (
йўлбарснинг
оғзидан
қутулиб
чиқмоқ
: “
муқаррар
ҳалокатдан
қутулиб
қолмоқ
”), “
狐 假 虎 威
” (
тулки
йўлбарснинг
қудратидан
фойдаланади
: “
би
-
ровнинг
обрў
-
эътиборидан
фойдаланмоқ
”), “
放虎归山
” (
йўлбарсни
тоққа
қўйиб
юбормоқ
:
“
бадкирдорни
озодликка
чиқармоқ
”), “
伴君
如 伴 虎
” (
подшога
яқин
,
йўлбарсга
яқин
:
“
ҳукмдорнинг
марҳамати
кутилмаганда
ғазабга
айланиши
мумкин
”).
Ўзбек
халқ
эртакларида
йўлбарс
рамзи
-
дан
девларни
ифодалашда
фойдаланилади
.
“
Бу
рамзда
бир
томондан
,
унинг
йиртқич
-
лигига
ишора
бўлса
,
бошқа
томондан
,
йўл
-
барс
турк
асотирларида
тоғ
ва
ғорнинг
руҳи
сифатида
талқин
этилади
”.
Туркий
халқларнинг
эпосларида
ҳам
йўл
-
барс
куч
-
қудратни
ифодалайди
. “
Йўлбарс
юра
-
гини
еган
Манаснинг
онаси
тушида
олма
кўра
-
ди
.
Бу
тотемистик
инонч
маҳсули
бўлиб
,
қаҳ
-
рамон
туғилмасиданоқ
тангрилар
уни
ўз
ҳо
-
мийлигига
олади
,
Манаснинг
илоҳий
куч
-
қуд
-
ратга
эга
бўлиши
аввалдан
асосланади
”
1
.
1
Эшонқулов
Ж
.
Фольклор
:
образ
ва
талқин
. –
Қарши
:
Насаф
, 1999. 60, 69-
б
.
Тулки
–
аксарият
маданиятларда
айёр
-
лик
,
алдоқчилик
,
ёлғончилик
тимсоли
сифа
-
тида
талқин
қилинади
.
Хитой
ва
ўзбек
мада
-
ниятларида
ҳам
шундай
.
Лекин
хитойлик
-
ларнинг
қадимий
тасаввурларида
тулки
жо
-
дугар
ҳисобланган
.
Тулки
эллик
ёшида
аёл
-
га
,
юз
ёшида
ёш
қизга
айланади
.
Минг
йил
яшаган
тулкида
тўққизта
дум
пайдо
бўлади
ва
у
Самовий
Тулки
тен
-
ху
)
га
айланади
.
Самовий
Тулки
нафақат
аёл
қиёфасига
,
бал
-
ки
эркак
қиёфасига
ҳам
кира
олади
2
.
Шу
-
нинг
учун
халқ
орасида
“
狐仙
”
ёки
“
狐狸
”
(
тулки
–
афсун
билан
бошқа
тусга
кира
олади
)
ибораси
кенг
тарқалган
.
Айрим
манбаларда
тулки
салбий
образ
сифатида
талқин
қилинса
,
баъзи
манбаларда
у
ижобий
образ
сифатида
намоён
бўлади
.
Жум
-
ладан
,
минг
сулоласи
давридаги
“
封神演
义
”
(
Фенг
шен
ян
йи
)
асарида
тулки
Суҳунинг
қизи
Данжининг
баданига
кириб
,
император
“
Зхоу
ванг
”
ни
алдаб
,
кўп
ёмонликлар
қилади
ва
одамларнинг
қарғишига
учрайди
.
Лекин
чинг
сулоласи
давридаги
Пу
Сунг
Лингнинг
“
Тулки
афсунлари
”
тўплами
новеллаларидаги
сеҳргар
-
ларни
тасвирлашда
ёзувчининг
уларга
хайри
-
хоҳлиги
кўриниб
туради
.
Тулки
-
қиз
образи
бунга
мисол
бўла
олади
.
Бироқ
биз
бу
ўринда
тулкига
айланган
аёлни
эмас
,
балки
аёлга
ай
-
ланган
тулкини
кўрамиз
3
.
У
ақлли
,
севимли
,
содда
образ
сифатида
тасвирланган
.
Айтилган
-
лар
билан
бирга
,
Хитойда
тулки
узоқ
умрни
ҳам
тимсоллайди
.
Қуён
–
хитой
маданиятида
кўнгилчан
,
хайрли
,
ақлли
ҳайвон
ҳисобланади
.
Хитойда
қуён
ҳақида
қуйидаги
ривоят
кенг
тарқал
-
ган
: “
Қадимда
,
Будда
бир
кампир
сиймосига
кириб
,
ер
юзига
келибди
.
У
тулки
,
маймун
ва
қуённи
кўриб
,
уларга
қорни
жуда
очган
-
лигини
айтибди
.
Бир
оздан
сўнг
тулки
битта
балиқ
тутиб
келибди
,
маймун
ширин
мева
-
2
Усманова
Ш
.
Лингвокултурология
фанидан
маърузалар
курси
. –
Т
.:
Университет
, 2014. 73-
б
.
3
Зиямуҳамедов
Ж
.
Ўрта
аср
X
итой
новеллалари
. –
Т
.:
To
шДШИ
, 2010. 90–91-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
60
лар
олиб
келибди
.
Фақат
қуён
қуруқ
қўл
билан
қайтиб
,
индамай
турибди
.
Будда
қуён
-
дан
: “
Нега
ҳеч
нарса
олиб
келмадинг
,
ўзинг
-
нинг
нарсангни
кўзинг
қиймабди
-
да
”,
дебди
.
Қуён
эса
ҳеч
нарса
демабди
ва
ўтин
олиб
келиб
ўт
қалабди
-
да
: “
Менинг
балиқ
,
мева
-
ларни
олиб
келадиган
қобилиятим
йўқ
,
ўзимни
сизга
атадим
,
кичик
бўлсам
ҳам
сизга
бир
марталик
овқат
бўлай
”,
деб
ўзини
оловга
отибди
...
Будда
ўзининг
ҳазил
гапига
жуда
афсусланиб
,
қуённинг
жасадини
йиғиб
олиб
: “
Қуённинг
оқ
кўнгиллиги
мени
жуда
таъсирлантирди
.
Мен
уни
унутмаслик
,
хо
-
тирасини
абадийлаштириш
учун
уни
ойга
жўнатаман
.
У
ўша
ердан
бутун
оламни
бош
-
қарсин
”,
дебди
.
Шундан
кейин
ой
ўртасида
бир
яшмадан
яратилган
қуён
пайдо
бўлибди
.
Халқ
бу
қуённи
жуда
севиб
,
ойни
ҳам
яшма
-
дан
яратилган
қуён
,
деб
атай
бошлабди
”.
Шу
сабабли
,
хитойликларда
ойга
сажда
қилиш
одати
бор
.
Улар
ойга
сажда
қилганда
столга
қуён
шаклидаги
ҳайкалча
қўядилар
.
Шу
-
нингдек
,
Хитойда
қуён
жуда
ақлли
ҳайвон
ҳисобланади
.
Бинобарин
, “
狡兔三窟
” (
айёр
қуённинг
учта
ини
бўлади
)
ибораси
“
жанг
-
ларда
қуёндай
ақлли
бўлиш
керак
”
деган
маънони
билдиради
.
Қуён
тез
суръатда
югургани
учун
“
动
如脱兔
” (
қуёндек
қочмоқ
)
ибораси
ҳам
қўлланилади
.
Тошбақа
–
қадимий
Хитойда
тўрт
сеҳрли
ҳайвондан
бири
саналади
.
У
узун
умрни
тимсоллайди
.
Шу
билан
бирга
,
тошбақага
ишнинг
яхши
ёки
ёмом
томонга
юришини
кўрсатадиган
жонивор
деб
қаралади
.
Ҳозир
-
ги
кунга
келиб
тошбақа
айрим
дарё
бўйида
яшайдиган
халқлар
қаторида
хитойликлар
-
нинг
ҳам
“
дастурхонига
чиқди
”.
Тошбақа
истеъмол
қилинса
,
катта
кучга
эга
бўлинади
,
деган
ишонч
юзага
келди
.
Тошбақага
бўлган
бундай
муносабат
унинг
тимсолига
салбий
маъно
юклади
.
Чунончи
,
сонг
сулоласи
дав
-
ридан
тошбақа
тимсоли
қўрқоқ
одамларга
нисбатан
ишлатила
бошлади
: “
人言君畏事，
欲作
龟头缩
” (
одамлар
сизни
худди
қўрқоқ
тошбақадай
калласини
ичига
киргизиб
юра
-
ди
дейди
).
Минг
сулоласи
даврига
келиб
тошбақа
сўзи
халқ
назаридан
қолган
,
паст
тушган
одамларга
нисбатан
қўлланила
бош
-
ланди
.
Жумладан
,
эри
бўла
туриб
,
бошқаси
билан
юрган
аёлларга
ёки
фоҳишахона
очган
кишиларга
нисбатан
тошбақа
сўзи
ишла
-
тиладиган
бўлди
.
Ўзбек
лингвомаданиятида
тошбақа
секин
-
лик
рамзини
ифодалайди
:
Отманг
,
жон
ака
! –
Ҳусан
тиз
чўкди
.
Қорда
тошбақадай
судралиб
келди
-
да
,
оёғини
қучоқлади
(
Ў
.
Ҳошимов
.
Тушда
кечган
умрлар
).
Мазкур
гапдаги
тош
-
бақадай
судралиб
ибораси
“
имилламоқ
,
суд
-
ралмоқ
”
маъносини
англатган
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
инсонлар
ўзаро
мулоқотда
муайян
жамият
,
гуруҳ
ва
ижти
-
моий
муҳитда
қабул
қилинган
рамзлардан
фойдаланмасдан
яшай
олмайдилар
.
Инсонни
ҳайвондан
фарқловчи
жиҳатлардан
бири
–
унинг
рамзлаштиришга
бўлган
эҳтиёжидир
.
Дунё
рамзлардан
иборат
,
рамзлар
инсоният
-
нинг
илк
,
ҳақиқий
ижодидир
.
Рамзлар
мил
-
латнинг
руҳини
,
менталитетини
,
дунёнинг
ўзига
хос
акс
эттиришини
ифодалайди
.
Тур
-
ли
лингвомаданиятлардаги
рамзларни
ўрга
-
ниш
халқ
маданияти
ва
тафаккурини
тушу
-
нишда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
