“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
146
2/2020
(№
00046)
ЙЎЛОВЧИ ТАШИШ ХИЗМАТЛАРИ БОЗОРИДАГИ РАҚОБАТ
ШАРОИТИДА “ЎЗТЕМИРЙЎЛЙЎЛОВЧИ” АЖ МАРКЕТИНГ
КОММУНИКАЦИЯЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШ АЛГОРИТМИ
Рахматов Зиёдулло Носирович
Тошкент давлат иқтисодиет университети таянч докторанти
E-mail:
Рахматова Ситора Шухратжон қизи
Тошкент ахборот технологиялари университети
кафедра ассистенти
Аннотация
. Мақолада йўловчи ташиш хизматлари бозоридаги кучли рақобат,
ундаги “Ўзтемирйўлйўловчи”
АЖ нинг эгаллаб турган ўрни, ахолининг ўзгарувчан
мавсумий талабларига компания фаолиятини мослаштириш ўрганилган. Шунингдек
келажакда “Ўзтемирйўлйўловчи” АЖ тижорий фаолиятини ривожлантиришга ёрдам
берувчи маркетинг коммуникацияларини амалга ошириш алгоритми ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар:
маркетинг коммуникациялари, мавсумий талаб, истеъмолчилар
хатти
-
харакатлари, маркетинг коммуникациялари алгоритми, хизматлар бозори,
тижорий фаолият
Аннотация.
В статье рассматрен сильная конкуренция на рынке пассажирских
услуг, роль в ней АО «Ўзтемирйўлйўловчи», адаптация деятельности компании к
меняющимся сезонным потребностям населения. Также предложен алгоритм реализации
маркетинговых
коммуникаций,
который
поможет
развивать
коммерческую
деятельность
АО «Ўзтемирйўлйўловчи»
в будущем.
Ключевые слова:
маркетинговые коммуникации, сезонный спрос, поведение
потребителей, алгоритм маркетинговых коммуникаций, рынок услуг, коммерческая
деятельность
Кириш
Темир йўл транспорти йўловчи ташиш хизматлари бозорининг, ички ва ташқи
йўналишлардаги асосий харакат воситаларидан бири бўлиб келган ва ҳозирда хам ўз
ўрнига эга. Йўловчи ташиш юк ташиш туридан фарқли равишда, саноат
ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатмайди. Йўловчи ташишнинг асосий
вазифалари худудларни боғлаш, ахоли харакатчанлигини ошириш бўлиб бу
худудларнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланишига ёрдам беради.
Йўловчилар оқими йўловчи ташиш хизматлари бозорига диомий ва мавсумий
жихатдан табиий равишда таъсир этади. Автомобил ва хаво транспорти об
-
ҳавога
жуда хам боғлиқ ёки дарё транспортига ёз ойларида талаб ортади. Ахолининг
йўловчи ташиш хизматларига бўлган талаби турли омилларнинг йиғиндисига –
мавсумга, куннинг вақтига, худуднинг жойлашган ўрнига ва ахоли даромадларига
боғлиқ. Бу омилларнинг барчаси хизмат кўрсатувчига ўз таъсирини кўрсатади:
ташувлар сони, поезд таркиби, вагонлардаги қулайлик ва хавфсизлик. Ҳозирда
шаклланган йўловчи ташиш тизими ўзига хусусиятларга эга эканлиги уни доимий
ўрганиш, тахлил қилиш ва зарур бўлганда компания маркетинг коммуникация
тадбирларини қайта кўриб кўриб чиқиш заруратини пайдо қилади.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
147
2/2020
(№
00046)
Ўзбекситон шароитида ахоли
йўловчи ташиш тарнспортининг асосан 3 туридан
фойдаланмоқда: автомобиль, ҳаво ва темир йўл транспорти. Транспорт турлари
бўйича йўловчи ташиш таркибида темир йўл транспортининг улуши 2019 йилда
0,4%
ташкил этди
[7].
Бу эса “Ўзтемирйўлйўловчи” АЖ нинг истеъмолчиларни жалб
қилишда ўз маркетинг фаолиятини қайта кўриб чиқишни ва
маркетинг коммуникация
алгоритми асосида аниқ белгиланган тадбирларни амалга ошириш зарурлигини
кўрсатади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Маркетинг коммуникациялари тушунчаси ХХ асрнинг сўнгги ўн йилликларида
пайдо бўлди, натижада ушбу даврда маркетингнинг ривожланишида ижобий
ўзгаришлар юз берди. Гарчи ҳозирги кунга қадар концепция мазмуни бўйича
мутахассисларнинг фикри бир хил бўлмасада, маркетинг коммуникацияларининг
роли ва аҳамияти тўғрисидаги кўплаб олимлар хамфикддир. М.Акбаров ўз илмий
ишида йўловчи ташиш хизматлари бозорининг мамалакат иқтисодиётига таъсирини,
компания маркетинг фаолиятини ривожлантиришда коммуникация тадбирларининг
асосланган бўлишига эътибор қаратиш лозимлигига урғу беради [
1].
Рус олими Г.Коробьева
ўз илмий ишларида маркетинг тадбирларни айнан
мавсумий талаб ортган ва камайган вактларга мос равишда ишлаб чиқиш
кераклигига, талаб юқори бўлган мавсумда қатновлар сонини ширишга, бунинг учун
локомотив ва вагонлар сонини ошириш зарурлигига эътибор қаратишган.
[2]
Европа олимлари Б.Букова ва Е.Брумецикова илмий ишларининг мазмуни
шундан иборат бўлдики йўловчи ташиш хизматлари бозорида маркетинг
тушунчалари асосан XX асрда ўрганилганлиги, ҳозирги кучли рақобат шароитида ўз
дорзарблигини йўқотган. Транспорт
хизматлари ўзига хослигини инобатга олган
ҳолда компаниялар маркетинг коммуникация тадбирларини бозор талабларига мос
ва рақобатбардош қилиб ишлаб чиқиш зарурлигини илгари суришди
.
[3]
П. Бутлер ва
Ж.
Пеппард
маркетинг
коммуникацияларининг
юраги
истеъмолчилар
психологиясини яхши тушуниш эканлигини таъкидлайдилар
[4
]. Котлер бўлса,
сотувчилар ўз мижозлари билан муваффақиятли алоқа ўрнатишлари учун улар
харидорларнинг
хатти
-
ҳаракатларини
ўрганишлари
кераклигини
айтади
.
Истеъмолчиларни хулқ
-
атворини билиш бизнес оламининг диққат марказига
айланди, чунки компанияларнинг гуллаб
-
яшнаши мижозлар талабларини қондириш
ва уларнинг содиқлигини оширишга боғлиқ
[5].
Тадқиқот методологияси
Тадқиқот методологияси сифатида маркетинг коммуникациялари алгоритмини
амалга оширишга оид олимлар фикрини ўрганган ҳолда, компания тижорий
фаолитини ривожлантиришга қаратилган
алгоритм ишлаб чиқилди
.
Шунингдек
тадқиқотни олиб боришда тизимли таҳлил, таққослаш усулларидан фойдаланиб
афзаллик ва камчиликлари аниқланди.
Таҳлил ва натижалар
Маркетинг коммуникация тадбирларини
шакллантириш ва уни амалга
ошириш механизми доимий жараён эканлигини инобатга олган ҳолда, ушбу
механизмнинг муҳим босқичларини намоён этувчи маркетинг коммуникация
тадбирларини амалга оширувчи алгоритм яратиш ва уни компания маркетинг
фаолиятига тадбиқ этиш мақсадга мувофиқдир. Ушбу алгоритм “Ўзтемирйўлйўловчи”
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
148
2/2020
(№
00046)
АЖнинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда 8 та асосий босқични ўз ичига қамраб
олади. (7 расм)
Ўзтемирйўлйўлови АЖ
тижорат мақсадини аниқлаш
Маркетинг коммуникация
тизмини шакллантириш
Тўлов қобилиятга эга талабни
тадқиқ этиш
Маълумотлар таҳлили
Маълумотлар
етарлими?
йўқ
Бозорни қамраб олишни асосий
йўналишларни аниқлаш
Маркетинг коммуникация таъсир
этиш йўналишларини аниқлаш
Маркетинг коммуникация
иниструментларини қўллаш орқали
мақсадли сегментларга таъсир этиш
Маркетинг коммуникация
самарадорлиги таҳлили ва баҳолаш
Натижа
қониқарлими?
йўқ
ҳа
ҳа
Мақсадга
эришилди
7-
расм. “Ўзтемирйўлйўловчи” АЖ маркетинг коммуникацияларини амалга ошириш
алгоритми
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
149
2/2020
(№
00046)
Даставвал компаниянинг мақсадларига мос равишда тижорат мақсади
шакллантирилади. Маркетинг коммуникация тадбирларининг самараси юқори
бўлишида тўғри танланган мақсад муҳим аҳамиятга эга. Мақсад белгилаб олингандан
сўнг уни амалга ошириш чоралари қидирилади.
Кейинги босқичда маркетинг коммуникация тизими яратилади. Маркетинг
коммуникация тизими –
маркетинг тизимининг харидорлар билан ўзаро таъсири
доирасида фойдаланиладиган воситалар, каналлар, тўғри алоқа ва қайта алоқалар
жамланмасидир [Голубков Е.П. Маркетинговые исследование: теория, практика и
методология. –
М.: Финпресс, 1998. 416 с.]. Маркетинг коммуникацияларининг яхши
ташкил этилган тизими компаниянинг бозорда муваффақиятли
фоалиятининг
гаровидир.
Кучли
рақобат
шароитини
ҳисобга
олган
ҳолда
маркетинг
коммуникациялари тизими ўзгарувчан шароитларга мослашувчан бўлиши лозим.
Маркетинг
коммуникация
тизимининг
асосий
мақсади
қуйидагилардир:
харидорларда талабни пайдо қилиш ва харидни рағбатланитириш; мижозларнинг
талаблари тўғрисида маълумотларни жамлаш; компания фаолияти тўғрисида
жамоатга маълумотларни етказиш; мақсадли сегментларнинг компанияга бўлган
қизиқишини уйғотиш ва жалб қилиш. Бундан ташқари маркетинг коммуникация
тизими ўзаро боғлиқ бўлган 2 та мақсадга йўналтирилади. Булар товар ва
хизматларни машхур қилиш ва жозибадорлигини ошириш.
Бунинг учун қуйидаги коммуникация каналларидан фойдаланилади:
−
шахсий сотувда персоналнинг иштироки;
−
реклама;
−
сотувни рағбатлантириш;
−
паблик рилейшнз.
Маркетинг коммуникация тизимининг вазифаси компания даромадаларини
максималлаштириш, ўсиш стратегиясини амалда тадбиқ этиш, рақобатчилар орасида
компаниянинг барқарор ҳолатини таъминлашдан иборатдир.
Ҳар
қандай тижорий фаолиятнинг асосий мақсади фойда олишдир. Товар ва
хизматларгага харидорлар бўлсагина фойда олиш мумкинлигидан келиб чиқиб 3
босқич тўлов қобилиятига эга бўлган талабни шакллантиришга йўналтирилади.
Эҳтиёжлар чексиз бўлиши мумкин мана шу чексиз эҳтиёжларни талабга
айлантиришда маркетинг коммуникациялари асосий вазифалардан бирини
бажаради. Бу босқичда компания мақсадли сегментдаги истеъмолчиларни товар ва
хизматларни сотиб олишга тайёр ҳолатига ўтказа олиши керак шундан сўнг маркетинг
коммуникацияларининг кейинги тадбирларига ўтилади.
Кейинги босқисда, талабни шакллантириш жараёнида компания томонидан
юборилган маълумотлар тахлил қилинади. Яни мақсадли сегментларга маълумотлар
тўғри йўналтирилганми, юборилган маълумотлар харидорларни товар ва
хизматларни сотиб
олишга тайёр бўлишлари учун етарли бўлганми деган мазмунда
маълумотлар тахлил қилинади. Тахлилдан сўнг маълумотлар мақсадли сегментларга
керакли даражада етиб борган бўлса кейинги босқичга ўтилади акс ҳолда эса тўлов
қобилиятига эга бўлган талабни шакллантириш босқичига қайтилади.
Ҳар
қандай компания мақсадли бозорни эгаллаш учун маркетинг
стратегияларини танлашда тўғри ёндошса, мавжуд имкониятлардан максимал
фойдаланиши мумкин. Aгар компания бозорни қамраб олиш стратегиясини ишлаб
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
150
2/2020
(№
00046)
чиқиш босқичида ўз имкониятларини тўғри баҳолаб ва бозорни қамраб олишнинг
мақбул даражасини аниқласа, маркетинг дастурларининг тўғри рўйхатини тузиши ва
мавжуд ресурслардан самарали фойдаланиши мумкин бўлади. Бозорни қамраб
олишни асосий йўналишларини аниқлаш жараёнида компания
мақсадли сегментлар
орасидаги тафовутларни ҳисобга олмайди ва уни яхлит бир бозор кўринишида
ўрганади.
Бу босқичда маркетинг коммуникацияларини таъсир этиш йўналишлари
аниқланади.
Маркетинг
фаолиятининг
самарали
бўлишида
маркетинг
коммуникацияларини
таснифлаш
муҳим
аҳамиятга
эга.
Бу
маркетинг
коммуникацияларининг ўхшашликлари ва фарқларига асосланиши керак. Бундай
таснифлашлар бир қанча бўлиши мумкин. Ҳар бир ҳолатда, агар бу бошқарувнинг
шошилинч эҳтиёжларига жавоб берса, таснифлаш мақсадли бозорни қамраб олиш
учун мақсадларни осонроқ ва аниқроқ белгилаш нуқтаи назаридан бир қатор амалий
афзалликларни олишга имкон беради.
Бу босқичда бўлса юқоридаги мақсадли сегментларга маркетинг таъсирини
ошириш учун махсус коммуникация тадбирларини ишлаб чиқилади. Бунда маркетинг
коммуникация инструментлари бўйича қарорлар мақсадли сегментларнинг
эҳтиёжларига мослаштирилиши керак. Шуни таъкидлаш керакки мақсадли бозордаги
объектлар мавжуд ва янги харидорларга бўлинади
[6].
Кўп компаниялар томонидан
йўл қўйиладиган хато бу мавжуд ва янги харидорларни эхтиёжларини бирлаштириб
юборади. Кўп холларда бу нотўғри, шунинг учун икки хил, аммо қарама
-
қарши
бўлмаган коммуникацияни аниқлаш керак.
Барча мақсадли сегментларни жалб
қилишнинг муҳим омили ҳар бир сегмент учун махсус маркетинг коммуникация
дастурини ишлаб чиқиш зарур ҳисобланади, чунки уларнинг эҳтиёжлари ва
маълумотлари турличадир.
Сўннги босқичда амалга оширилган коммуникация тадбирлари тахлил
қилинади ва самарадорлги бахоланади. Маркетинг коммуникацияларини таъсирини
баҳолаш қийин вазифа бўлиб, амалга оширилаётган тадбирлардан миқдорий
таъсирни аниқлаш ҳар доим ҳам мумкин эмас.
Aгар биз маркетинг коммуникацияларининг истеъмолчиларга таъсирини
таҳлил қилсак, унда барча воситалар эмас, балки баъзилари бошқаларга қараганда
яхшироқ таъсирга эга бўлганлигини кўрамиз. Маркетинг коммуникацияларини
баҳолаш ва таҳлил қилиш барча инструментлар учун умумий ва хар бири учун
алоҳида бўлиши мумкин: шахсий сотувда персоналнинг иштироки; реклама; сотувни
рағбатлантириш; паблик рилейшнз.
Маркетинг коммуникацияларини таҳлил қилишнинг асосий мақсади:
маркетинг
коммуникациялари
тизими
истеъмолчиларга
қанчалик
таъсир
кўрсатганини баҳолаш; мақсадли сегмент хусусиятларига, компания имиджига
қанчалик мос келганлигини аниқлаш; унинг иқтисодий самарадорлигини таҳлил
қилиш; камчиликларни аниқлаб, маркетинг коммуникация самарадорлигини
ошириш бўйича чора
-
тадбирларни ишлаб чиқиш. Ўтказилган тахлил компанияга
маркетинг коммуникациялари самарадорлигини бахолаш имконини беради.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Акбаров М. // Известия петербургского университета путей сообщения //
экономика и бизнес. 2010г, №4 (89)
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” Ilmiy elektron jurnali. № 2, mart-aprel, 2020 yil
151
2/2020
(№
00046)
2.
Коробьева Г. // Научный прогресс в транпорте. Вестник Днепропетровского
национального университета общественного транспорта. 2017 г, №2
(68)
3.
B. Bukovaa, E. Brumercikova // The Usage of Cognitive Maps in the Comparison
of Marketing Mix of Railway Passenger Transport // 10th International Scientific
Conference Transbaltica 2017: Transportation Science and Technology. Procedia
Engineering ( 2017 ) 498
–
503р.
4.
Butler, P.& Peppard, J. // Consumer purchasing on the Internet.Processes and
prospects. European Management Journal, 1998. 16, 5, 600-610p.
5.
Kotler, P. // Marketing Management (10th ed), New Jersey (Prentice Hall). 2000y
6.
Холленсен С. Глобальный маркетинг // пер. с англ. —
Мн.: Новое
знание,
2004.
—
С. 832c.
http://web.stat.uz/open_data/uz/12.5%20Passenger%20transportation%20and%
