“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
386
3/2021
(№
00053)
ТУРИЗМ-РЕКРЕАЦИЯСИСИ ХИЗМАТЛАР БОЗОРИДА
РАҚАМЛАШТИРИШНИНГ ЯЛПИ ТАЛАБ ЎЗГАРИШИГА
ТАЪСИРИ ТАҲЛИЛИ
Мирзаев Абдуллажон Топилович
Фарғона политехника институти доценти, PhD
150100, Фарғона шаҳар, Фарғона кўчаси 86 уй
E-mail:
Аннотация:
Мақолада мамлакатимизда туризм
-
рекреациясиси
фаолиятини
рақамлаштиришнинг ялпи талаб ўзгаришига таъсири
тадқиқ этилган.
Турли
тадқиқотлар натижаларини ўзида акс эттирган хорижий ҳамда маҳаллий олимларнинг
туризм
-
рекреацияси
фаолияти ва у билан боғлиқ айрим тушунчалари келтирилган ҳамда
муаллифлик таърифи ишлаб чиқилган.
Туризм
-
рекреацияси
хизматлар бозорида
рақамлашувнинг
ялпи
талабга
таъсири
иқтисодий
жараёнларни
биргаликда
тавсифловчи нархлар ва харажатларга нисбатан талабнинг эластиклиги рекреацион
хизматлар бозори кўрсаткичларига мосланган маҳаллий (минтақавий) ҳамда мамлакат
даражасида бозор сиғимини баҳолаш кўрсаткичларини ҳисоблаш алгоритми ишлаб
чиқилди ва амалиётда фойдаланишга тавсия этилди.
Миллий туризм
-
рекреацияси
соҳасида хизматлардан фойдаланувчи рекреантлар сони ўзгаришини эндоген омил
сифатида олган ҳолда унинг асосий омил (ресурс)лар таъсирида ўзгариши бўйича EViews10
дастурий пакетида кўп омилли таҳлил амалга оширилди. Аниқланган тренд моделлари
асосида
2021-
2025 йилларда туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи
рекреантлар сони ўзгаришининг истиқбол кўрсаткичлари асосланган.
Калит сўзлар:
туризм, туризм
-
рекреацияси
фаолияти, сервислашув, туризм
-
рекреацияси
фаолиятини бошқариш, ялпи талаб, рақамли платформалар, рақамли
бошқарув технологиялари, туризм
-
рекреацияси
хизматлари бозори сиғими, глобал
резервлаш.
Abstract:
The article examines the impact of digitalization of tourist and recreational
activities in the country on changes in aggregate demand. Tourism-recreation activities of foreign
and domestic scientists reflecting the results of various researches and some concepts related to it
are presented and the definition of authorship is developed. The impact of digitalization on
aggregate demand in the market of tourism- recreation services elasticity of demand in relation to
prices and costs, which collectively characterize economic processes elasticity of demand for
recreational services market indicators at the local (regional) and country level, an algorithm for
calculating market capacity was developed and recommended for use in practice. In the national
tourism-recreation sector, a multifactor analysis was conducted in the EViews10 software package
to take into account changes in the number of users of services as endogenous factors and its
changes under the influence of key factors (resources). Based on the identified trend models, the
prospects for changes in the number of vacationers using tourism-recreation services in 2021-2025
are based.
Key words:
Tourism, tourism-recreation activity, servicing, tourism-recreation activities
management, aggregate demand, digital platforms, digital management technologies, tourism-
recreation services market capacity, global reservation.
Кириш
Жаҳонда ижтимоий
-
иқтисодий тизимларнинг сервислашуви билан боғлиқ ҳолда юз
бераётган глобал ўзгаришлар тенденциялари таҳлили сўнгги даврда туризм, хусусан
туризм
-
рекреацияси
соҳасининг дунёда яратилаётган ялпи маҳсулот таркибидаги улуши
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
387
3/2021
(№
00053)
ортиб бораётганлигини кўрсатмоқда. 2019 йил охирида бошланган ва бугунги кунда давом
этаётган “коронавирус пандемияси” шароитида инсонларнинг саломатлиги билан боғлиқ
омиллар туризм
-
рекреацияси
фаолиятини кенгайтириш ҳамда уни бошқариш
жараёнларини такомиллаштириш орқали иқтисодий тараққиётни таъминлашни зарурат
сифатида юзага келтирди.
Бутунжаҳон туризм
ташкилоти (БТТ) маълумотларига кўра, пандемиядан
кейинги даврда халқаро туризм
ташрифлар сонининг 2022 йилга келиб пасайишдан
олдинги даражага қайтиши, сервислашув билан боғлиқ тенденциялар таъсирида
яратиладиган янги иш ўринларининг 15 %и туризм соҳасига тегишлилиги ҳамда жалб
этилаётган инвестициялар йиллик ўсишининг 30 %дан ортиқроғи соҳага тегишлилиги
туризм ҳамда унинг таркибидаги туризм
-
рекреацияси
тармоғининг ривожланиши
жадал суръатларда бориши кутилади
1
.
Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида мамлакатимизда барқарор ва
самарали иқтисодиётни шакллантириш борасида амалга ошириб келинаётган
ислоҳотлар бугунги кунда ўзининг ижобий натижаларини намоён этмоқда. Хусусан,
туризм
соҳасининг
жадал
суръатларда
ривожланиши
натижасида
аҳоли
фаровонлигини таъминлаш ва иш билан бандлик масалаларини ҳал қилиш
имконияти яратилмоқда. Шу муносабат билан туризмнинг истиқболда ривожланиши
ҳамда ялпи ички маҳсулот ҳажмига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин бўлган
тармоқларига алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Мамлакатимизда туризм хизматлари соҳасини кенг қамровли ривожлантириш
борасида таркибий ўзгаришлар амалга оширилаётган бўлса
-
да, айнан туризм
-
рекреацияси
хизматлари тармоғининг ривожланиши борасидаги ислоҳотлар ҳали
бошланғич нуқтада эканлигини таъкидлаш лозим. Юқори туризм
-
рекреацияси
салоҳиятига эга ҳудудларни мавжуд устунликлар
асосида доминант ҳолда
ривожлантириш ҳудудларнинг жадал ва мувозанатли ривожлантиришда нисбатан
юқори самара беради. Ўзбекистонда ҳозирга қадар
туризм
-
рекреацияси
фаолиятини
ривожлантириш масаласи маълум даражада ўрганилган бўлса
-
да
,
бу борада кенг
қамровли комплекс
ёндашувлар мавжуд эмас.
2019-2025
йилларда Ўзбекистон
Республикасида
туризм соҳасини ривожлантириш Концепциясида
ҳам «Ўзбекистон
Республикасининг хилма
-
хил ҳамда йилнинг турли фаслларида жозибадор ва
рақобатбардош туризм
маҳсулотлари, шу жумладан мамлакат ҳудудларида тематик
туризм
зоналари ва кластерларни яратиш орқали ҳамда туризмнинг истиқболли
турлари (зиёрат, маърифий, экологик, этнографик, гастрономик, спорт, даволовчи
-
соғломлаштирувчи, қишлоқ, саноат, ишбилармонлик ва бошқаларни) ҳисобга олган
ҳолда, янги туризм дастурларини ишлаб чиқиш»
муҳим йўналишлардан бири
сифатида белгиланди
[1].
Туризм
-
рекреацияси
фаолиятини
бошқариш жараёнларини
такомиллаштириш
асосида
қисқа давр ичида хизматлар ҳажмининг сезиларли
даражада ўсишига эришиши, бир томондан
,
мамлакатда ички туризм истеъмоли
ҳажмининг ортишига олиб келса, иккинчи томондан, туризм
-
рекреацияси
хизматларини экспорт қилиш ҳажми ортиши ҳисобига экспорт ҳажмида туризм
хизматлар улушининг ортиб боришига ижобий таъсир кўрсатади.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили
Турли тадқиқотлар натижаларини ўзида акс эттирган хорижий адабиётларда ҳам
рекреацияси
ва у билан боғлиқ айрим тушунчалар
бўйича аниқ
фикрлар мавжуд
эмас. Бунинг сабаби –
рекреацияси
ва рекреацион фаолият тушунчаларига таъриф
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
388
3/2021
(№
00053)
бериш, унинг фаолият чегараларини аниқ белгилаб олиш мураккаб жараён
ҳисобланади. Бу мавзуга оид атамаларнинг
ягона талқини
мавжуд эмаслиги, турли
мамлакатларда турлича ёндашув ва тушунчалар мавжудлиги, рекреацияси
тушунчаси
бўйича қонунчиликда маълумот берилмаганлиги, аниқ маълумотлар олиш имкони
чегараланганлиги
ўрганилаётган соҳада тадқиқотларни кенг кўламда ва асосли
амалга ошириш имкониятини қисқартиради
.
В.А.
Квартальновнинг фикрича, рекреацияси
бу –
инсоннинг жисмоний,
интеллектуал ва эмоционал кучини кенгайтирилган тарзда қайта тиклаш жараёнидир.
АҚШ миллий туризм сиёсати тадқиқотлар марказининг таърифига кўра эса,
рекреацияси
бу –
инсонларнинг бўш вақтидан персонал фойдаланиш жараёни
ҳисобланади
[2].
З.
Усмонованинг тадқиқотларида рекреацияси
тушунчасини уйдан ташқарида,
масалан, табиатга туризм
саёҳатларда, санаторий
-
курорт, соғломлаштириш
муассасаларида дам олиш йўли билан саломатликни ва ишчи кучини тиклаш
кўринишида талқин этилади
[3].
Рекреацияси
термини бўйича илмий тадқиқотлар олиб борган тадқиқотчилар
томонидан турлича таърифлар берилган бўлиб, уларни умумлаштирган ҳолда З.Т.
Абдулхакимов томонидан: «Рекреацияси
–
бу табиий муҳитда инсон ўзининг иш
қобилиятини қайта тиклай олиши ва дам олиши мумкин бўлган жойлар (табиатнинг
манзарали жойлари, баланд тоғ ва тоғ олди ҳудудлари, сув ҳавзалари бўйлари,
сойлар, шаршаралар, табиий ёдгорликлар ва қўриқхоналар, даволаниш ва дам
олишга мўлжалланган санаторий, туризм
базалар, тарихий ёдгорликлар, музейлар,
турли кўргазмалар, театрлар, турли маданий кечалар ва тадбирлар)ни ўз ичига
олувчи ижтимоий
-
иқтисодий жараёндир», –деган таъриф ишлаб чиқилган
[4]
. Чунки
рекреацияси
–
нафақат меҳнат қобилиятини қайта тиклаш, балки руҳий дам олиш,
жисмоний ва руҳий қувват олишни ҳам ўз ичига олади.
Фикримизча
,
рекреациясини инсонлар дам олиш объектларида ўз соғлиғини ва
меҳнатга қобилиятини қайта тиклаши, сайёҳлик йўли билан табиатнинг турли
масканларига бориши, архитектура ва тарихий ёдгорликларни бориб кўриши
маъносида тушуниш мақсадга мувофиқдир. Рекреацияси
ўз ичида бир қанча
соҳалардан иборат бўлиб, уларга курорт
-
санаторий ва шу каби бошқа объектларда
соғлиқни тиклаш, сайёҳлик йўли билан табиатнинг гўзал гўшаларига (дарё, кўл,
ўрмон, тоғ, ғор, шаршара ва б.) бориш, спорт билан шуғулланиш ҳамда ноёб тарихий
ва архитектура ёдгорликлари билан танишиш кабилар киради.
Тадқиқот методологияси
Тадқиқотда рекреацион хизматлар бозорида рақамлаштиришнинг ялпи талаб
ўзгаришига таъсирини баҳолаш монографик тадқиқот асосида назарий жиҳатдан
кенг
ўрганиб чиқилди. Расмий статистик маълумотлари асосида E
v
iews10 таҳлил
дастуридан фойдаланган ҳолда
,
асосий кўрсаткич ҳисобланган рекреанлар сони
ва
унга таъсир этувчи
ресурс компонент кўрсаткичлари вақтли қаторлари негизида
эконометрик модел аниқланди, асосий параметрнинг ўзгариш тенденциялари
баҳоланди ҳамда қисқа муддатли давр учун прогноз кўрсаткичлари аниқланди
.
Тадқиқотни амалга ошириш жараёнида тадқиқот методологияси сифатида
илмий абстракция, корреляцион
-
регрессион таҳлил, таҳлил
ва синтез усулларидан
фойдаланилди.
Таҳлил ва натижалар
Рақамли ўзгаришлар шароитида барча иқтисодий тузилмалар фаолияти
занжирининг бошланғич ва якуний бўғини истеъмолчилар
билан алоқаларга
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
389
3/2021
(№
00053)
боғлиқлигини эътиборга олинган ҳолда, фаолиятни ташкил этиш ва бошқариш
рақамли технологиялар негизида шаклланади. Хизматлар соҳасининг жорий даврда
жадал суръатлар билан ривожланиб бораётган туризм хизматлари, жумладан,
туризм
-
рекреацияси
хизматлари бозорининг тараққиётида, ушбу бозорнинг макон
кўламини эътиборга олган ҳолда рақамли технологияларнинг ўрни жуда юқори.
Чунки рекреацион маҳсулотларнинг истеъмолчилари бўлган мижозларнинг маҳсулот
яратилаётган ҳудуддан қанча масофада жойлашганлиги хизматлар яратувчилари учун
жуда катта аҳамиятга эга бўлмай, фаолиятнинг мазмуни, асосий, қўшимча ва ёндош
хизматлар ассортименти, таклиф этилиш шакли ҳамда уларни сотиб олиш бўйича
ахборотларни қандай шакл ва кўринишда ахборот маконига жойлаштирилиши
рекреацион хизматлар бозоридаги рақобатда ҳал қилувчи ўринга эга.
Иқтисодий
фаолиятни
ташкил
этишда
рақамлашув
жараёнларининг
ривожланиши натижасида юзага келган рақамли бошқарув тизимлари (ISO –
сифат
менежменти, CRM –
мижозларни бошқариш, ERP –
ресурсларни бошқариш ва
бошқалар)нинг шаклланиши билан рекреацион хизматлар бозоридаги маҳсулот
яратувчилар томонидан фаолиятни ташкил этиш жараёни ҳам сифат ўзгаришларига
учради. Фаолиятни ташкил этишда ресурсларни оптимал бошқариш, кўрсатиладиган
хизматларнинг сифатини бошқариш ҳамда мижозларни жалб қилиш ва улар
томонидан буюртмаларни рақамли бронлаш тизимларининг самарали қўлланилиши
билан таклиф этилаётган рекреацион маҳсулотнинг миқдор ва сифати билан бирга,
потенциал харидорларни жалб этиш ва маҳсулотни сотиш жараёнларида ҳам рақобат
билан боғлиқ ўзгаришларни кузатиш мумкин.
Туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи рекреантлар сонини
функциянинг юқори чўққиси, яъни натижавий омил сифатида белгилаб олган ҳолда,
унга таъсир этувчи омил кўрсаткичларини Ўзбекистон Республикаси Туризмни
ривожлантириш давлат қўмитасининг етакчи экспертлари иштирокида ўтказилган
эксперт таҳлили асосида танланган қуйидаги кўрсаткичлар танланди (1
-
жадвал):
1-
жадвал
Ўзбекистон Республикасида туризм
-
рекреацияси
хизматларидан
фойдаланувчи рекреантлар сони ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омил
кўрсаткичлари
2
Йиллар
Туризм
-
рекреацияси
хизматларидан
фойдаланувчи
рекреантлар сони,
минг нафар (
Y
)
Асосий капиталга
киритилган
инвестициялар
ҳажми, млрд. сўм
(
X
1
)
Туризм
-
рекреацияси
дестинация
-
ларидаги мавжуд
ўринлар сони,
бирлик (
X
2
)
Аҳоли жон
бошига тўғри
келувчи реал
умумий
даромадлар
ҳажми, минг сўм
(
X
3
)
Аҳоли жон
бошига тўғри
келган
хизматлар
ҳажми, минг
сўм (
X
4
)
2011
255,1
19500
16999
2264,8
1199,6
2012
275,7
24455,3
17228
2831,6
1490,7
2013
265,5
30490,1
18182
3142,1
1847,4
2014
291,6
37646,2
21350
3601,3
2211,9
2015
310,2
44810,4
22098
4805,2
2509
2016
334,8
51232,0
22215
5503,5
3047,3
2017
355,7
72155,2
22625
6227,8
3668,3
2018
426,6
124231,3
27293
7300,2
4578,5
2019
528,3
195927,3
28073
8963,7
5768,2
2020
448,6
202000,1
28109
9264,7
6393,2
2
Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
390
3/2021
(№
00053)
Эндоген омил ва унга таъсир этувчи экзоген омил кўрсаткичларининг моҳияти
кўриладиган бўлса, таъсир этувчи омиллар сифатида капитал, ресурс ҳамда
хизматлардан фойдаланиш даражасига муҳим таъсирга эга бўлган омилларни
ифодаловчи омил кўрсаткичлари асосида ишлаб чиқариш модели кўринишидаги
моделга яқин бўлган боғланишга эга бўлади
.
Ажратиб олинган асосий эндоген ва
экзоген омилларнинг боғланиши асосида туризм
-
рекреацияси хизматларидан
фойдаланувчи рекреантлар сонининг ўзгариш трендларини аниқлаш мақсадида
юқоридаги вақтли қатор кўринишидаги маълумотларни EViews10 дастуридан
фойдаланган ҳолда таҳлил қилинди.
Х
1
–
асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажми;
Х
2
–
туризм
-
рекреацияси
дестинацияларидаги мавжуд ўринлар сони;
Х
3
–
аҳоли жон бошига тўғри келувчи реал умумий даромадлар ҳажми;
Х
4
–
аҳоли жон бошига тўғри келган хизматлар ҳажми.
Дастурий пакетдан фойдаланган ҳолда аниқланган тренд моделлари асосида
2021-
2025 йилларда туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи рекреантлар
сони ўзгаришининг истиқболдаги кўрсаткичлари ҳамда уларни ҳисоблаш учун энг
қулай моделлар рўйхати келтирилди (2
-
жадвал).
2-
жадвал
Туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи рекреантлар сони ва унга
таъсир этувчи омил кўрсаткичларининг тренд моделлари ҳамда 2021
-
2025 йиллар
учун прогноз кўрсаткичлари
3
Кўрсаткичлар ва уларнинг омилли моделлари
Прогноз кўрсаткичлари
2021
2022
2023
2024
2025
Туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи
рекреантлар сони, минг нафар
500,0
527,4
554,8
582,2
609,7
Асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажми,
млрд. сўм
194293,4 215029,5 235765,7 256501,8 277237,9
Туризм
-
рекреацияси
дестинацияларидаги мавжуд
ўринлар сони, бирлик
29931
31297
32663
34029
35395
Аҳоли жон бошига тўғри келувчи реал умумий
даромадлар ҳажми, минг сўм
9900,1
10720,0
11539,9 12359,9
13179,8
Аҳоли жон бошига тўғри келган хизматлар ҳажми, минг
сўм
6446,3
7023,6
7600,9
8178,1
8755,4
Аниқланган
маълумотлардан
фойдаланган
ҳолда
туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи рекреантлар миқдори ва унга таъсир этувчи омиллар
таъсирида ўзгаришининг кўп омилли эконометрик модели тузилди. Унга кўра ушбу
жараённи ифодаловчи:
(1)-
регрессия тенгламаси тузилди.
Дастурий пакетдан фойдаланган ҳолда тузилган модель ва унинг
параметрларининг ишончлилиги ҳамда адекватлигини бир неча мезонлар асосида
3
Тадқиқот натижалари асосида муаллиф
томонидан ишлаб чиқилган
.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
391
3/2021
(№
00053)
текшириб, натижалар аниқлигига ишонч ҳосил қилиш лозим. Аниқланган трендда
автокорреляция белгиланган оптимал чегарадан бир оз юқорилиги (
DW=2.28
) ва
бошқа мезонлар бўйича талабга жавоб берганлигидан юқорида аниқланган (1)
-
регрессия тенгламаси ишончли деб топилди ва адекватлиги исботланди.
Кўп омилли эконометрик моделдан фойдаланган ҳолда туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи рекреантлар сонининг ўрта муддатда, яъни 2011
-2025
йилларда ўзгариши қийматларини графикда кўриниши ифодаланди (1
-
расм).
255,1
275,7
265,5
291,6
310,2
334,8
355,7
426,6
528,3
448,6
500,0
527,4
554,8
582,2
609,7
0,0
100,0
200,0
300,0
400,0
500,0
600,0
700,0
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025
1-
расм. Туризм
-
рекреацияси хизматларидан фойдаланувчи рекреантлар сони
кўрсаткичининг 2011
-
2025 йилларда ўзгариши (минг киши)
Тузилган кўп омилли моделдаги ўзгарувчилар коэффициентлари асосида ҳар
бир омил қийматининг қўшилган бир
-
бирлиги ҳисобига натижавий омил
қийматининг қанчага ўзгаришини баҳолашимиз мумкин. Жумладан, асосий капиталга
киритилган инвестициялар ҳажмининг қўшимча 1 миллиард сўмга ортиши туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи рекреантлар сонининг 1720 бирликка,
туризм
-
рекреацияси
дестинацияларида мавжуд ўринлар сонининг 1000 бирликка
ортиши натижавий кўрсаткичнинг 6020 бирликка ортишига, аҳоли жон бошига тўғри
келувчи реал умумий даромадларнинг 1000 сўмга ортиши натижавий кўрсаткичнинг
63 бирликка ортишига ҳамда аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган хизматлар
ҳажмининг 1000 сўмга ортиши рекреантлар сонининг 118 кишига камайишига олиб
келади.Юқоридаги омилли боғланишлар асосида биз томонимиздан миллий туризм
-
рекреацияси
соҳасининг ривожланишида энг муҳим деб топилган кўрсаткичларнинг
натижавий
кўрсаткичи
ҳисобланган
туризм
-
рекреацияси
хизматларидан
фойдаланувчи рекреантлар сонига омиллар таъсири асосидаги ривожланиш
сценарийси ишлаб чиқилди. Аниқланган трендлардан фойдаланиш соҳага
киритилаётган ресурс ҳажмини тўғри тақсимлаган ҳолда ресурс бирлигидан
олинадиган самарани оптималлаштириш имконини беради.
Eviews10 дастурий пакетидан фойдаланган ҳолда амалга оширилган регрессион
таҳлил жараёнида аниқланган параметрлар ҳамда моделнинг аҳамияти дастур
томонидан ҳисобланган асосий баҳолаш кўрсаткичлари орқали баҳоланган.
Дастурий
пакет асосида амалга оширилган таҳлил натижавий омилнинг таъсир этувчи омиллар
билан кўпликдаги корреляцияси
r=0,9874
га, детерминация коэффициенти
R
2
=0,9749
га тенг эканлигини кўрсатмоқда. Бу эса таъсир этувчи омиллар билан натижавий
омилнинг юқори зичликда корреляцияга эга эканлигини ва ҳисобланган кўрсаткичлар
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
392
3/2021
(№
00053)
билан реал кўрсаткичлар орасидаги фарқ
сифатидаги қолдиқларнинг ҳам зич
боғланганлигини кўрсатади.
Жадвалда кўрсатилган кўрсаткичлар қийматидан фойдаланган ҳолда тузилган
эконометрик моделнинг аҳамияти ва параметрлари сифати баҳоланади. Аниқланган
моделдаги эндоген омил учун Фишер мезони қиймати
48,65 га тенг бўлиб, унинг
аҳамияти 0,000341 га тенг. Бундан кўриниб турибдики, тузилган тренд моделни
аҳамият жиҳатидан амалиётда қўллаш мумкин.
Модель сифати дастурий пакет воситасида Акиаке ахборот мезони (9,06), Шварц
мезони (9,22) ва Ханнан
-
Куин мезони (8,90) орқали баҳоланган. Ушбу мезонлар
қиймати ҳам тренд моделини амалиётда қўллаш мумкинлигини кўрсатади.
Тузилган эконометрик моделда автокорреляция ёки мультиколлениарлик
мавжудлигини аниқлаш имконини берувчи Дарбин
-
Уотсон (
DW
) мезони 2,28 га тенг
бўлиб, оптимал чегара 2,0 атрофида эканлиги ҳисобга олинса, моделнинг сифати
нисбатан юқори эканлигини, яъни автокорреляция даражаси деярли мавжуд
эмаслигини кўриш мумкин.
Жумладан, Теил нотенглик коэффициенти 0,019 га, Теил
U2 коэффициенти 0,3308 га, Биас нисбати 0 га, вариация нисбати 0,0063 га,
ковариация нисбати 0,9937 га ҳамда симметрик MAPE 2,99 га тенг эканлиги тузилган
моделнинг зарурий оралиқларда жойлашганлигини кўрсатади. Хусусан, симметрик
MAPE учун чегара 10 гача эканлиги ҳисобга олинса, тахминийлик хатолиги даражаси
белгиланган чегарадан кичиклигини кўриш мумкин, яъни MAPE: 2,99<10.
Юқоридаги таҳлилий маълумотлар ҳамда кўрсаткичлар қийматларини баҳолаш
асосида миллий туризм
-
рекреацияси
соҳасининг ривожланишида энг муҳим деб
топилган туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи рекреантлар сони ва
унга омиллар таъсирини ҳисобга олган қуйидаги тренд моделини туризм
-
рекреацияси
хизматлари соҳасини келгуси даврда ривожлантириш стратегиялари
асосида сценарийлар ишлаб чиқиш жараёнида қўллаш мумкин.
Тузилган тренд моделидан фойдаланишда тармоққа киритилаётган ресурслар
(экзоген омиллар) ҳажмини ҳар бир
-
бирлик қўшимча киритилаётган ресурс
бирлигидан олинадиган самарани ҳисобга олган ҳолда белгилаш ресурс
самарадорлигини
оптимал
таъминлаш
имконини
беради
,
тармоқнинг
мувозанатлашган ҳолда барқарор ривожланишни таъминлайди
ҳамда
соҳани
рақамлаштириш асосида жой ва ўринлардан фойдаланиш самарадорлиги ортади.
Туризм
-
рекреацияси
хизматлар бозорида рақамли технологияларнинг аҳамияти
транзакция харажатларининг камайиши, киберхавфсизлик даражасининг ортиши,
янги иловаларни тез, хавфсиз ва осонлик билан яратилиши, очиқ тизимларнинг
шаклланиши, “катта маълумотлар” бўйича илғор таҳлилий тизимлардан фойдаланиш
имконияти ҳамда маълумотлардан фойдаланишнинг оптималлашуви ва бошқа
ижобий таъсирлар билан белгиланади:
Рақамли технологиялардан фойдаланишнинг асосий бозор устунликлари
сифатида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин:
-
янги даромад манбаларининг яратилиши;
-
харажатларнинг камайиши;
-
бошқарув жараёнларининг осонлашуви ва қулайлашуви;
-
янги маҳсулотларни яратиш учун хизмат тармоқлари ичида ҳамкорлик ва
инновацияларнинг қўллаб
-
қувватланиши;
-
мақсадли бозорларда маҳсулотни жойлаштириш тезлигининг ортиши;
-
корхоналар фаолияти сервислашуви орқали маҳсулот турларининг кенгайиши.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
393
3/2021
(№
00053)
Рақамли бошқарув технологияларининг жорий этилиши билан, туризм
-
рекреацион фаолиятда ҳам бошқа ижтимоий
-
иқтисодий тизимлардаги каби стратегик
ресурс сифатида иқтисодий тизимнинг ишлаши учун асос энди иқтисодий тизимнинг
ривожланишининг олдинги тараққиёт босқичида бўлгани каби ахборот эмас, балки
билим ва компетенциялар ҳисобланади, чунки келажакда деярли барча
маълумотлар, ахборот ва билимлар рақамлаштирилади. Ушбу ўзгаришлар таъсирида
нафақат иқтисодий фаолият, балки бошқарув жараёни
моҳиятини тушуниш ҳам
ўзгариб боради. Рақамли иқтисодиётнинг асоси сифатида тармоқли бошқарув юзага
келади.
Рақамли платформалар иқтисодиёт тармоқларида фаолият кўрсатувчи барча
корхоналар
учун
янги
бошқарув
мезонларини
белгилайди,
рақобатни
ривожлантиради ва иштирокчилар учун ҳаракатчан рейтинглар яратади. Катта
маълумотлар оқими ва жараёнларини таркиблаштириш алгоритмик тартибга
солишни қўллаш имконини беради ва қиймат занжирларини таҳлил ва синтез қилиш
вазифаларини сезиларли даражада осонлаштиради. Аввалги тизим ўзгаришларида
бўлгани каби рақамли ўзгаришлар натижасида ҳам ижтимоий, иқтисодий ва
геосиёсий ўзгаришлар жуда катта бўлиши кутилади.
Рақамли бошқарув платформалари иқтисодий тараққиёт ҳозирги босқичининг асоси
ҳисобланади. Айнан ушбу янги восита
асосида рақамлаштириш иқтисодиётнинг
барча тармоқларида рақамли ўзгаришларнинг тармоқ сервислашуви самараси билан
бирга амалга оширилади.
Туризм
-
рекреацияси
фаолиятини ривожлантиришнинг муҳим рағбатлантирувчи
омили –
рекреацион маҳсулотнинг барча турларида (туризм
-
рекреацияси
хизматлари,
товарлар, хизмат кўрсатиш объектлари, туризм
-
рекреацияси
ресурслари, яратилган
шароитлар ва инфратузилма)да таклиф билан чамбарчас боғлиқ бўлган талабдир. Туризм
-
рекреацияси
хизматлари бозоридаги талаб ва таклиф ўртасидаги
муносабатлар талаб
таклифни белгиловчи диалектик ўзаро таъсир хусусиятига эга. Шу билан боғлиқ ҳолда,
талаб ўзига мос бўлган таклифга дуч келади, чунки иқтисодиёт ўзининг ишлаб чиқариш
имкониятларидан ташқарига чиқа олмайди.
Туризм
-
рекреацияси
хизматлари бозоридаги талаб, иқтисодиётнинг бошқа
тармоқларидан фарқли равишда, энг аввало, рекреантлар оқими шаклланадиган ҳудудлар
билан боғлиқ. Соҳада ягона тизим сифатида бу ҳудудлар туризм
-
рекреацияси
ресурсларига, таклифлар бозорида ўз имижи ва брендига эга бўлган мураккаб туризм
маҳсулотнинг бир туридир. Шу билан бирга, туризм бизнесига оид ихтисослашган
адабиётларда туризм
талабни таҳлил қилишга етарли даражада эътибор
берилмайди
[5]
. Бу ҳолат бир қатор масалалар бўйича тадқиқотларни ташкил
этишнинг мураккаблиги, хусусан, рекреацион хизматларга талабнинг шаклланиш
мотивациясини
ўрганиш
ва
аҳолининг
алоҳида
ижтимоий
қатламлари
даромадларини баҳолаш учун илмий
-
амалий усулларнинг етишмаслиги, аҳоли
даромадлари ва харажатлари балансининг тузилиши, ундан дам олиш,
соғломлаштириш ва саёҳат учун улуш ажратиш билан боғлиқ.
Рекреацион хизматлар бозорида рақамлашувнинг ялпи талабга таъсирини
тадқиқ қилиш жараёнида иқтисодий жараёнларни биргаликда тавсифловчи нархлар
ва харажатларга нисбатан талабнинг эластиклиги рекреацион
хизматлар бозори
кўрсаткичларига мосланган маҳаллий (минтақавий) ҳамда мамлакат даражасида
бозор сиғимини баҳолаш кўрсаткичларини ҳисоблаш алгоритми ишлаб чиқилди ва
амалиётда фойдаланиш учун тавсия этилди (3
-
жадвал).
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
394
3/2021
(№
00053)
3-
жадвал
Туризм
-
рекреацияси
хизматлари бозоридаги талаб имкониятлари (сиғими)
кўрсаткичлари ва уларни ҳисоблаш алгоритми
4
Кўрсаткичлар
Кўрсаткичлар
мазмуни
Кўрсаткични ҳисоблаш алгоритми
Миллий туризм
-
рекреацияси
хизматлари
бозори сиғими
Миллий
туризм
-
рекреацияси
хизматлари
бозорида аниқ вақт
оралиғидаги
рекреацион
маҳсулот ҳажмини
аниқлаш имконини
беради.
–
миллий туризм
-
рекреацияси
хизматлари
бозори сиғими, млн. сўм;
–
мамлакат
аҳолисининг
рекреацион
хизматларга сарфлаган пул маблағлари ҳажми, млн.
сўм;
–
хорижий фуқароларнинг рекреацион
хизматларга сарфлаган пул маблағлари ҳажми, млн.
сўм;
-
мамлакат аҳолисининг рекреацион хизматлар
учун хорижда сарфлаган пул маблағлари ҳажми,
млн. сўм;
Маҳаллий
(минтақавий)
туризм
-
рекреацияси
хизматлари
бозори сиғими
Маҳаллий
(минтақавий)
туризм
-
рекреацияси
хизматлари
бозорида аниқ вақт
оралиғидаги
рекреацион
маҳсулот ҳажмини
аниқлаш имконини
беради.
–
маҳаллий
(минтақавий)
туризм
-
рекреацияси
хизматлари бозори сиғими, млн. сўм;
–
ҳудуд (минтақа) аҳолисининг рекреацион
хизматларга сарфлаган пул маблағлари ҳажми, млн.
сўм;
–
бошқа ҳудуд (минтақа)ларнинг рекреацион
хизматларга талаби ҳажми, млн. сўм.
Бугунги кунда хизматлар соҳасининг жадал рақамлашуви шароитида туризм
-
рекреацияси
хизматлари бозорида талабнинг тўлиқ шаклланишига, яъни мавжуд
реал талабга яширин талабнинг уйғунлашуви асосида потенциал талаб шаклланишига
туризм
-
рекреацияси
корхоналари (санаторийлар, дам олиш уйлари, кластерлар,
мажмуалар) томонидан фаолият йўналишлари, рекреацион маҳсулот турлари ва
хусусиятлари, инфратузилма ва қўшимча хизмат турлари тўғрисидаги ахборотларни
ўзида жамлаган глобал (локал) ахборот маконлари (веб
-
сайтлар, рақамли
платформалар ва бошқалар) билан бирга уларда туризм
-
рекреацияси
хизмати тақдим
этиладиган ўринлар ва хизматларни резервлаш тизимининг мавжудлиги катта таъсир
кўрсатмоқда. Чунки, ушбу йўналишдаги хизматлар мижозлар билан масофадан туриб
ишлаш (буюртма қилиш) орқали потенциал талабни реал талабга айлантира олиш
хусусиятига эга.
Ҳозирги даврда юқорида кўрсатиб ўтилган рақамли резервлаш тизими дунёнинг
ривожланган мамлакатларида фаолият кўрсатаётган рекреацион хизматлар йўналишидаги
муассасаларда кенг қўлланилиб келинмоқда ва бу асосан икки
хил усулда йўлга қўйилган
[6]:
1.
Глобал резервлаш тизими орқали. Бугунги кунда дунё миқёсида 4 та йирик
резервлаш тизимлари (Global Distribution Systems –
GDS) -
Amadeus, Galileo, Sabre ва
4
Муаллиф томонидан ишлаб чиқилган.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
395
3/2021
(№
00053)
Worldspan резервлаш тизимлари фаолият кўрсатиб келмоқда. Дунё бўйича
400 мингдан
ортиқ туризм агентликлар ушбу тизимлар хизматидан фойдаланиб келмоқда.
Бу тизимлар хизматидан фойдаланишнинг ўзига яраша ижобий ҳамда салбий
томонлари мавжуд. Глобал резерв тизимидан фойдаланишнинг ижобий томонлари
муайян хизматлардан фойдаланиш учун маълумотлар базаси билан танишувчи мижозлар
ушбу хизматларни таклиф этувчи тўғрисидаги тўлиқ маълумотга эга бўлади. Глобал резерв
тизимида корхона тўғрисидаги тўлиқ маълумотлар (хизмат турлари, нархлар, қўшимча
хизматлар, манзил ва ҳоказолар) мавжуд бўлиб, бу маълумотлар истеъмолчиларга бошқа
маълумотларни кўриш жараёнида ҳам тақдим этилади.
Глобал резерв тизимидан фойдаланишнинг салбий томони корхонанинг ўз GDS
терминаллари билан боғлиқ бўлиб, у орқали тўловни амалга ошириш учун меҳмонхона
резервлаш тизимлари билан шартномалар тузиши, алоқа тармоқларини ўтказиши,
керакли асбоб
-
ускуналарни ўрнатиши, ходимларга уларда ишлашни ўргатиши ва бошқа
кўплаб шунга ўхшаш ишларни амалга ошириши лозим. Қилинган сарф
-
харажатлар ўзини
қоплаши учун эса GDS дан муттасил равишда кўплаб буюртмаларни амалга ошириши
лозим бўлади.
2.
Интернет
-
серверлар ёрдамида резервлаш тизими орқали. Интернет
-
серверлар
ёрдамида резервлаш тизимининг устун томонлари
-
Интернет тармоғининг имкониятлари
GDS билангина чегараланиб қолмаган.
Интернетдан фойдаланишда эришиладиган асосий устунлик қамраб олинадиган
мижозлар доирасининг кенглиги (ер юзи аҳолисининг 100 млн.
дан кўпроғи) ва устама
харажатларининг GDS га қараганда арзонроқ эканлигидадир.
Интернет
-
серверлар ёрдамида резервлаш тизимининг салбий томонлари –
муайян
веб
-
саҳифа ташкил этилганидан кейин у ҳақда деярли ҳеч ким хабар топмайди.
Интернетнинг исталган фойдаланувчиси ўзига санаторий танламоқчи бўлганида юқорида
зикр этилган саҳифани топиши учун уни турли ахборот қидириш тизимлари,
маълумотномалар, каталогларда рўйхатдан ўтказиш бўйича узоқ ва машаққатли иш олиб
бориш, баннерли рекламага катта маблағлар сарфлаш ва бошқа шунга ўхшаш саъй
-
ҳаракатлар талаб этилади.
Хулоса ва таклифлар
Юқорида белгиланган вазифалар ва амалий натижалар асосида қуйидаги таклиф
ва тавсиялар берилди:
-
рақамли бошқарув технологияларининг жорий этилиши билан, туризм
-
рекреацион фаолиятда ҳам бошқа ижтимоий
-
иқтисодий тизимлардаги каби стратегик
ресурс сифатида иқтисодий тизимнинг ишлаши учун асос энди иқтисодий тизимнинг
ривожланишининг олдинги тараққиёт босқичида бўлгани каби ахборот эмас, балки
билим ва компетенциялар ҳисобланади, чунки келажакда деярли барча
маълумотлар, ахборот ва билимлар рақамлаштирилади. Ушбу ўзгаришлар таъсирида
нафақат иқтисодий фаолият, балки бошқарув жараёни моҳиятини тушуниш ҳам
ўзгариб боради;
-
миллий туризм
-
рекреацияси
соҳасида хизматлардан фойдаланувчи
рекреантлар сони ўзгаришини эндоген омил сифатида олган ҳолда унинг асосий
омил (ресурс)лар таъсирида ўзгариши бўйича EViews10 дастурий пакетида кўп
омилли таҳлил амалга оширилди ҳамда аниқланган тренд моделлари асосида 2021
-
2025 йилларда туризм
-
рекреацияси
хизматларидан фойдаланувчи рекреантлар сони
ўзгаришининг истиқбол кўрсаткичлари ишлаб чиқилди;
-
рақамли бошқарув платформалари иқтисодий тараққиёт ҳозирги босқичининг
асоси ҳисобланади. Айнан ушбу янги восита асосида рақамлаштириш иқтисодиётнинг
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
396
3/2021
(№
00053)
барча тармоқларида рақамли ўзгаришларнинг тармоқ сервислашуви самараси билан
бирга амалга оширилади. Рақамли ўзгаришларни илмий билиш методологиясининг
асосий жиҳатларини тўлақонли тушуниш янги тизимлар фаолиятини ташкил этиш ва
бошқариш жараёнини тўғри йўналтиришда муҳим ҳисобланади
;
-
рекреацион хизматлар бозорида рақамлашувнинг ялпи талабга таъсирини
тадқиқ қилиш жараёнида иқтисодий жараёнларни биргаликда
тавсифловчи нархлар
ва харажатларга нисбатан талабнинг эластиклиги рекреацион хизматлар бозори
кўрсаткичларига мосланган маҳаллий (минтақавий) ҳамда мамлакат даражасида
бозор сиғимини баҳолаш кўрсаткичларини ҳисоблаш алгоритми ишлаб чиқилди ва
амалиётда фойдаланишга тавсия этилди.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасида
туризмни жадал ривожлантиришга оид қўшимча чора
-
тадбирлар тўғрисида»ги
2019
йил 5 январдаги ПФ
-5611-
сон Фармони билан тасдиқланган “2019
-
2025 йилларда
Ўзбекистон Республикасида туризм соҳасини ривожлантириш Концепцияси” (3
-
боб,
4-
йўналиш). Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 06.01.2019 й.,
06/18/5611/2430-
сон,
15.08.2019
й.,
06/19/5781/3567
-
сон,
20.09.2019
й.,
06/19/5833/3774-
сон
.
2.
Квартальнов В.А. Туризм. Учебник. –
М.: Финансы и статистика, 2003. –
320 с.
3.
Усманова
З.И.
Ўзбекистонда
туризм
–
рекреацион
хизматларни
ривожлантириш хусусиятлари ва тенденциялари. Иқтисодиёт фанлари бўйича
фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация
автореферати. –СамИСИ, 2018 й.
-
12 б.
4.
Абдулхакимов З.Т. Минтақада рекреациясидан фойдаланишнинг ташкилий
-
иқтисодий асосларини такомиллаштириш (Наманган вилояти мисолида). Иқтисодиёт
фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун ёзилган
диссертация автореферати. –СамИСИ, 2019 й.
-
12 б.
5.
Гончарова Н. А. Организации по менеджменту дестинаций (DMOs) как
система управления туризмом на национальном, региональном и локальном
уровнях: зарубежный опыт//Управление экономическими системами: электронный
научный
журнал
[Электронный
ресурс].
Режим
доступа:
http://www.uecs.ra/makroekonomika/item/2569-dmos
Кирьянова Л. Г. Маркетинг
дести
-
наций как современный подход к управлению туристским регионом //Известия
Томского политехнического университета. 2010. Вып. 6. С. 35–40; Портрет туриста в
рамках его предпочтений // Туризм: практика, проблемы, перспективы. 2000. № 12.
С. 10
-13.
6.
Алиева М.Т. Меҳмонхона менежменти. Дарслик
.
–Т.: 2010. 150
-
бет.
7.
Mirzaev, A. T. (2020). Assessment of cluster formation in management of
recreational activity. ISJ Theoretical & Applied Science, 04 (84), 605-610.
https://dx.doi.org/10.15863/TAS.2020.04.84.101
8.
Mirzaev, A.T (2018) "The level of use of tourist attractions in the regions and the
factors affecting them,"
Economics and Innovative Technologies
: Vol. 2018:
https://uzjournals.edu.uz/iqtisodiyot/ vol2018/iss3/19
9.
Мирзаев А.Т. Совершенствование интегральной оценки механизма
рекреационно
-
туристических объектов // Бюллетень науки и практики. 2019. Т. 5. №2.
С. 127
-134.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 3, may-iyun, 2021 yil
397
3/2021
(№
00053)
10.
Мирзаев А.Т. Оценка использования рекреационных возможностей на
рынке туристических услуг // Региональная экономика: теория и практика. –
2019.
–
Т.
17, № 5. –
С. 990 –
1002. https://doi.org/10.24891/re. 17.5.990.
11.
Мирзаев, А.Т. Эффективные методы управления и государственной
поддержки туристско
-
рекреационной сферы в узбекистане.
Наука сегодня: опыт,
традиции, инновации [Текст]: материалы
, 41.
12.
Mirzaev A.T. Estimation of the prospects for the use of recreational facilities in
the market of tourism services //Наука сегодня: вызовы, перспективы и возможности
[Текст]. –
2018.
–
С. 76.
13.
Mirzaev A. T. Evaluation of innovation capacity resource components in effective
management of recreational clusters on the basis of econometric analysis // EPRA
International Journal of Research and Development (IJRD).
–
2020.
–
pp.131-137.
https://doi.org/10.36713/epra4790
14.
Мирзаев А.Т. Совершенствование системы электронного бронирования как
часть
цифрования
управленческой
деятельности
туристско
-
рекреационных
предприятий
//Бюллетень
науки
и
практики.
2020.Т.6.№8.
С.165
-172.
https://doi.org/10.33619/2414-2948/57/14
15.
Мирзаев А. Т. Туризм
-
рекреацияси
корхоналари фаолиятини бошқаришнинг
иқтисодий самарадорлиги таҳлили //Иқтисодиёт ва таълим [Текст]. 2019. №6. 194
-199
б.
16.
22. Мирзаев А.Т. Туризм
хизматлар бозорида рекреацион туризм
хизматларига талабнинг ўзгаришлар таҳлили //Иқтисодиёт ва таълим [Текст]. 2019.
№1. 214
-
219 б.
17.
Мирзаев
А.Т.
Туризм
-
рекреацияси
объектлари
кластерларини
шакллантириш механизмларини баҳолаш
//
Иқтисодиёт ва таълим
[Текст]. 2018. №6.
207-
213 б.
18.
Mirzaev A.T.
Туризм
-
рекреацияси
кластерларини
бошқаришда
инновацион
салоҳиятнинг
ресурс
компонентини
баҳолаш
услубиёти
“Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 4, iyul
-avgust, 2020 yil. 390-
401 б.
19.
Мирзаев, А.Т. Современные аспекты управления туристско
-
рекреационной
сферой Республики Узбекистан.
«Инновационные исследования как локомотив
развития современной науки от теоретических парадигм к практике» [Текст]:
материалы
. С. 312
-318.
20.
Мирзаев, А.Т. (2020). Управление туристско
-
рекреационной деятельностью
как фактор формирования стратегического планирования предпринимательства.
Наука сегодня: теория и практика [Текст]: материалы между, 21.
21.
Мирзаев А.Т.
Ўзбекистон ҳудудларида туризм
-
рекреацияси
объектларидан
самарали фойдаланиш механизмини такомиллаштириш
//
Иқтисодиёт фанлари
бўйича фалсафа доктори (РhD) диссертацияси АВТОРЕФЕРАТИ
[Текст].СамИСИ.
2019.
58 б.
22.
Ханкелдиева Г.Ш. Особенности корпоративного управления в акционерных
обществах с государственным участием //Бюллетень науки и практики. Электрон.
журн.
2017.
№11
(24).
С.
357
-
363.
Режим
доступа:
http://www.bulletennauki.com/honkeldiyeva
23.
Ханкелдиева Г. Ш. Перспективы развития электроэнергетической отрасли
Республики Узбекистан в условиях модернизации экономических отношений
//Бюллетень науки и практики. Электрон. журн.2017. №12 (25). С. 293
-
299. Режим
доступа:
http://www.bulletennauki.com/honkeldiyeva-g
(дата обращения 15.12.2017).
