“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
187
5/2021
(№
00055)
САМАРҚАНД ВИЛОЯТИДА САНОАТ РИВОЖЛАНИШИНИНГ
ТЕНДЕНЦИЯСИ ВА УНИНГ СТАТИСТИК ТАҲЛИЛИ
Яхшиликов Жасур
Самарқанд давлат университети мустақил изланувчиси
Аннотация.
Ушбу мақолада
Самарқанд вилояти
саноат тармоқларининг
ривожланиш тенденциялари
,
тармоқнинг
таркибий қисмлари ва уларнинг
вилоят
саноатидаги
улуши
,
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳолати
ва таркиби
батафсил
ёритилиб
берилган
.
Бундан ташқари, вилоятда аҳоли жон бошига ишлаб
чиқарилган саноат
маҳсулотлари, истеъмол моллари ва уларнинг ўсиш суръати динамикалари чуқур
статистик таҳлил
қилинган. Шунингдек, ҳудудий
саноатнинг статистик таҳлиллари
асосида уни янада ривожлантириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган
.
Калит сўзлар:
саноат
тармоғи
,
саноат маҳсулотлари
,
истеъмол моллари, ўсиш
тенденцияси
,
ялпи ҳудудий маҳсулот, статистик таҳлил
.
Аннотация.
В статье подробно описаны тенденции развития промышленных
секторов Самаркандской области, составные части отрасли и их удельный вес в
промышленности региона, состояние и структура производства. Кроме того, проведен
углубленный статистический анализ динамики производства промышленной продукции,
товаров народного потребления и темпов их роста на душу населения в регионе. Также на
основе статистического анализа отрасли региона разработаны предложения по ее
дальнейшему развитию
.
Ключевые слова:
промышленный сектор, промышленные товары, товары
народного
потребления,
тенденции
роста,
валовой
региональный
продукт,
статистический анализ
.
Abstract.
This article describes in detail the development trends of industrial sectors of
Samarkand region, the components of the industry and their share in regional industry, the state
and structure of production. In addition, an in-depth statistical analysis of the dynamics of industrial
products, consumer goods and their growth rates per capita in the region. Also, on the basis of
statistical analysis of the regional industry, proposals for its further development have been
developed.
Key words:
industrial sector, industrial products, consumer goods, growth trends, gross
regional product, statistical analysis.
Кириш
Глобаллашув шароитида иқтисодиётнинг
асосий тармоғи ҳисобланган
саноатда
туб таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, инновацион
омиллар
ролини янада
ошириш, ишлаб чиқариш жараёнларидаги харажатларни қисқартириш, юқори
технологияли маҳсулотларни диверсификациялаш, ҳамда
замонавий технологияларга
асосланган ишлаб чиқариш объектларини барпо этиш устувор аҳамият касб этмоқда.
Республиканинг барча ҳудудларида
саноат
ишлаб чиқаришини ташкил этиш,
ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришни чуқурлаштириш, шунингдек, маҳаллий
ишлаб чиқарувчиларнинг экспорт салоҳиятини оширишга қаратилган кенг қамровли
ислоҳотлар амалга оширилмоқда
.
Албатта,
ушбу
ислоҳотларнинг
самарасини
ошириш
ва
саноатни
ривожлантиришнинг истиқболли стратегияларини ишлаб чиқиш илмий ёндашувлар
асосида эришилади. Айниқса, мезодаражада иқтисодий кўрсаткичларни таҳлил қилиш
ва прогнозлаш асосида ҳудуд
иқтисодиётини бошқаришнинг бозор механизмларини
жорий этиш
,
реал секторлар
ҳолати, ички ва ташқи бозорлар конъюнктураси
,
глобал
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
188
5/2021
(№
00055)
ва минтақавий иқтисодий ривожланиш тенденциялари билан боғлиқ ҳолда
тармоқларни ривожлантириш стратегиялари ишлаб чиқилади
.
Бугунги кунда иқтисодий жараёнларни таҳлил қилиш
ва ҳолатини
баҳолашнинг
замонавий индикаторларини ишлаб чиқиш ҳамда
илмий натижалардан
самарали
фойдаланиш бўйича амалиётда қатор муаммолар мавжуд.
Шу боис, мамлакатимизда статистика маълумотларининг сифати ва
ишончлилигини ошириш борасида тизимли ишлар амалга оширилиб, бўлиб ўтаётган
ижтимоий
-
иқтисодий жараёнларни, жумладан халқаро ташкилотларнинг махсус
нашрлари ва маълумотлар базаларида холис ва ишончли акс эттиришни таъминлаш
чоралари кўрилмоқда
.
Хусусан, Ўзбeкистон Рeспубликаси Прeзидeнтининг
2020 йил 3
августдаги “Ўзбeкистон Рeспубликасининг миллий статистика тизимини янада
такомиллаштириш ва ривожлантириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги
ПҚ
-4796-
сон қарори
[1]
қабул қилинганлиги айнан шу каби муаммоларни ечиш бўйича
қилинаётган амалий ҳаракатларнинг янги босқичи бўлди, десак муболоға бўлмайди.
Мамлакатнинг барқарор ижтимоий
-
иқтисодий ривожланиши учун иқтисодиёт,
хусусан ҳудудий саноат тармоқларининг
ривожланиш тенденцияларини чуқур
ўрганиш ва статистик таҳлил
қилиш асосида уни
янада ривожлантириш бўйича илмий
асосланган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш зарурияти ошиб бормоқда
.
Мавзуга оид адабиётларнинг таҳлили
Саноатнинг ривожланиш тенденцияларини статистик таҳлил қилиш ва уни
барқарор ривожлантиришнинг янги йўналишларини илмий асослаш борасида қатор
илмий изланишлар олиб борилмоқда. Жумладан, иқтисодиёт
базавий тармоқлари
ривожланиши ва ҳудудий инновацион лойиҳаларни таҳлил қилиш бўйича
Б.Б.
Беркинов
[2],
ҳудудларда
саноат маҳсулотини ишлаб чиқариш ҳажми, улуши, ўсиш
динамикаси, ҳудудларда аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган
саноат маҳсулоти, ўсиш
динамикаси ҳудудлараро ва республика кўрсаткичлари
билан қиёсий таҳлиллар ва
ҳудудлар бўйича устувор вазифалар
бўйича Б.Б. Салимов
[3]
илмий тадқиқот олиб
борган
.
Шуннингдек, Н.
Махмудов, А. Қосимов
[4]
ва С. Хомидовлар
[5]
саноат
тармоқлари иқтисодий салоҳиятини баҳолаш кўрсаткичлари ва мезонларини янада
такомиллаштириш
,
ривожланиш тенденциясига омиллар
таъсирини ва
ишлаб
чиқариш жараёнларини моделлаштириш бўйича
тадқиқотларни амалга оширган
.
Бундан ташқари, техник ва технологик янгилаш
асосида саноат корхоналарини
ривожлантиришнинг
методологик жиҳатларини А.У. Бурханов
[6]
ҳамда
саноат
тармоқларининг
ривожланиш истиқболларини статистик ўрганишни В.В. Глинский,
Л.К. Серга, Ю.Н. Исмайылова
ва К.А. Зайковлар
[7]
тадқиқ
этган.
Хорижий олимлардан
Sunita Chitkara
ва
Charvi Nagpal [8]
ишлаб чиқариш
секторлари ривожланиши ва жамоат инфратузилмаси ўртасидаги боғлиқликнинг
рақамли таҳлилини амалга оширган
бўлса,
Shyam Upadhyaya
ва
Petra Kynclova [9]
“
Big
Data
”нинг долзарблиги ва саноат статистикасига таъсирини тадқиқ этган
.
Саноат ривожланишини белгиловчи омиллар таҳлили
бўйича
Z. Maroof,
S. Hussain, M. Jawad, M. Naz
лар
[10]
ҳамда
G.A. Fuentes Barrera, X.G. Durany, J.R. Pons,
J.G. Guerrero Erazo
лар
[11]
саноат
ривожланишининг
глобал тенденцияларини тадқиқ
этган.
M. Shamsuzzaman, A. Shamsuzzoha, A. Maged, S. Haridy, H. Bashir, A. Karim [12], A.
Montazeri, M.H. Ansarizadeh
ва
M.M. Arefi
лар
[13]
саноат ишлаб чиқариш
жараёнларини статистик
кузатув усулларини ва
мониторинг қилиш ҳамда
таҳлил
қилиш учун маълумотларга асосланган статистик ёндашувларни такомиллаштиришни
тадқиқ этган.
Фикримизча
,
саноат ишлаб чиқаришини илмий жиҳатдан асосланган равишда
таҳлил этиш ва режалаштириш, унинг самарадорлигини
аниқлаш ҳамд
бошқариш учун
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
189
5/2021
(№
00055)
мега ва мета
даражалардан кўра, мезо
ва макро
даражаларда яъни, мамлакат
ҳудудлари даражасида илмий тадқиқ этиш, уни статистик жиҳатдан таҳлил қилиш,
маълумотларни қайта ишлаш асносида ҳудудий саноатни ривожлантириш
истиқболларини ишлаб чиқиш лозим.
Тадқиқот
методологияси
Тадқиқот ишида эксперт баҳолаш, гуруҳлаш, таққослаш, тизимли
таҳлил
,
статистик жадвал ва диаграммалар
каби тадқиқот усуллари, шунингдек Ўзбекистон
Республикаси Давлат статистика қўмитаси ва Самарқанд вилояти статистика
бошқармаларининг расмий статистик маълумотлари
ҳамда мавзуга оид хорижий ва
маҳаллий олимларнинг тадқиқотларидан фойдаланилди.
Таҳлил ва натижалар
Маълумки, Самарқанд вилояти 1938 йил 15 январда ташкил топган. Ер майдони
16,8 минг км
2
.
Аҳолиси жорий йил бошига 3947,7 минг кишини ташкил этган.
Таҳлилларга кўра, 2020 йилда
республика ЯИМ 602551,4
млрд. сўмни ташкил
этган бўлиб, уни шакллантиришда Самарқанд вилоятининг улуши
7,27 фоизни ёки
43834,7 млрд. сўмни ташкил этган. Шу даврда ЯИМнинг ўсиш суръати 101,7 фоизни
ташкил этган бўлиб
,
республика ҳудудларида ЯҲМнинг
ўсиш суръати ўртача 102,8
фоизни, мазкур кўрсаткич Самарқандда 102,4 фоизни ташкил этган.
Аҳоли жон бошига
тўғри келадиган ЯҲМ 11204,0 минг сўмни ва унинг ўсиш суръати
эса 100,5 фоизни
ташкил этган.
1-
жадвал
Самарқанд вилояти ялпи ҳудудий маҳсулотининг
иқтисодий фаолият турлари
бўйича
таркиби
(фоизда)
Тармоқлар
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
I.
ЯҲМ
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Шу жумладан:
Тармоқларнинг
ялпи қўшилган
қиймати
98,3
98,3
98,2
98,4
98,5
98,4
98,6
98,5
98,3
97,1
97,9
Маҳсулотларга
соф солиқлар
1,7
1,7
1,8
1,6
1,5
1,6
1,4
1,5
1,7
2,9
2,1
II.
Тармоқларнинг
ялпи қўшилган
қиймати
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
100
Қишлоқ, ўрмон ва
балиқчилик
хўжалиги
56,4
54,4
50,6
48,7
50,0
49,9
49,3
49,6
47,5
44,6
45,3
Саноат
(қурилишни қўшган
ҳолда)
12,0
11,9
13,8
15,9
15,8
16,6
16,2
16,4
19,4
19,2
20,0
Саноат
7,4
7,5
9,4
10,7
11,1
11,7
11,9
12,4
14,8
13,9
14,2
Қурилиш
4,6
4,4
4,4
5,2
4,7
4,9
4,3
4,0
4,6
5,3
5,8
Хизматлар
31,6
33,7
35,6
35,4
34,2
33,5
34,5
34,0
33,1
36,2
34,7
Савдо, яшаш ва
овқатланиш
бўйича хизматлар
4,8
5,2
5,8
5,8
6,1
6,2
6,2
6,2
6,1
6,4
6,4
Ташиш ва сақлаш,
ахборот ва алоқа
4,8
5,0
6,0
6,2
5,9
5,0
7,2
7,2
6,5
6,2
6,0
Бошқа хизмат
тармоқлари
22,0
23,5
23,8
23,4
22,2
22,3
21,1
20,6
20,5
23,6
22,3
Манба:
Самарқанд вилояти статистика бошқармаси
маълумотлари.
Вилоятнинг
ЯҲМ
таркибида
тармоқларнинг ялпи қўшилган қийматида энг юқори
улушни қишлоқ, ўрмон ва балиқчилик хўжалиги
45,3 фоизни ташкил этган бўлсада,
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
190
5/2021
(№
00055)
мазкур кўрсаткич 2010 йилга нисбатан 11,1 фоизга камайган. Саноат (қурилишни
қўшган ҳолда)
улуши
эса 20,0 фоизни, бу кўрсаткич 2010 йилга нисбатан 8,0 фоизга
кўпайган.
Хизматлар
соҳасининг улуши 34,7 фоизни ташкил этган бўлиб, мазкур
соҳанинг улуши 2010 йилга нисбатан 3,1 фоизга ошган (1
-
жадвал).
Таҳлиллар ЯҲМ
таркибида саноат (қурилишни қўшган ҳолда)нинг ялпи қўшилган
қиймати
ҳажми сўнги 10 йилда иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари ҳиссасига нисбатан
энг юқори ўсиш суръатига эга бўлганлигини кўрсатмоқда.
Хусусан, ЯҲМ таркибида
саноатнинг ҳиссаси 2020 йилда 14,2 фоизни, 2010 йилда эса 7,4 фоизни ташкил этган
бўлиб, ушбу кўрсаткич 2020 йилда 2010 йилга нисбатан 6,8 фоизга кўтарилган.
Бу
вилоятда саноатнинг жадал ривожланаётганлигини кўрсатади.
Жорий даврда вилоятда жами 38946 та корхона ва ташкилотлар (деҳқон ва
фермер хўжаликларисиз) фаолият юритмоқда.
Шундан 3213 таси қишлоқ, ўрмон ва
балиқчилик хўжалиги, 6971 таси саноат, 3079 таси қурилиш
ва
25683 таси хизматлар
соҳасидаги корхоналарни ташкил этади.
Шунингдек, бугунги кунда вилоятда 1908 та кичик тадбиркорлик субъектлари
фаолият кўрсатмоқда. Шундан 314 таси қишлоқ, ўрмон ва балиқчилик хўжалигида, 413
таси саноатда, 166 таси қурилишда ва 1015 таси хизматлар
соҳасида фаолият
юритмоқда
.
Вилоят саноат корхоналари томонидан 2020 йилда 18072,8 млрд. сўм саноат
маҳсулотлари
ишлаб чиқарилган
(ўтган йилга нисбатан ўсиш суръати 102,3 фоизни
ташкил этган). Бу кўрсаткич 2010 йилга нисбатан 8,9 мартага ошган
.
Жами саноат
маҳсулотларининг 95,9 фоизи
қайта ишлаш саноати ва
4,1 фоизи қазиб олувчи саноат
ҳиссасига тўғри келади.
Вилоят
туман (шаҳар)ларининг жами саноат маҳсулотлари ҳажмидаги энг юқори
улуш Самарқанд шаҳри (жами саноат маҳсулотлари ҳажмидаги улуш 44,6 %), Жомбой
тамани (11,6 %), Ургут тамани (9,0 %) ва Самарқанд туман (7,8 %)лари ҳиссасига тўғри
келган бўлса, энг паст улуш Қўшработ (0,3 %) ва Нуробод (1,2 %) туманларига тўғри
келган (2
-
жадвал).
2-
жадвал
Самарқанд вилояти ҳудудлари бўйича
саноат маҳсулотлари ҳажми динамикаси
(млрд. сўм)
№
Ҳудудлар
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
1
Самарқанд
ш.
1199,8
1418,8
1471,6
1716,5
2315,5
2840,0
3111,3
3792,2
5852,1
6827,1
8052,5
2
Каттақўрғон
ш.
49,6
66,9
75,2
91,2
114,5
147,4
159,1
190,0
199,4
298,1
359,1
3
Оқдарё
39,1
46,4
56,2
68,0
86,1
126,6
161,1
201,5
192,5
200,5
334,0
4
Булунғур
15,6
16,7
34,0
51,0
112,0
168,7
317,0
395,8
517,2
566,9
519,0
5
Жомбой
71,4
117,7
375,2
487,7
618,6
560,7
636,3
1029,5
1980,9
2588,2
2101,1
6
Иштихон
45,1
52,4
60,4
67,5
74,5
125,7
176,2
199,2
148,4
229,3
352,2
7
Каттақўрғон
59,5
60,6
82,3
100,2
113,2
125,2
220,3
266,8
250,5
267,4
431,5
8
Қўшработ
13,2
13,7
14,5
17,7
21,3
58,9
68,8
81,2
25,5
51,7
45,9
9
Нарпай
90,8
120,3
127,8
144,1
157,5
187,9
233,0
275,2
223,6
388,0
596,5
10
Пайариқ
53,6
60,2
81,2
90,3
113,9
149,9
195,3
241,7
177,4
218,1
354,5
11
Пастдарғом
69,6
97,8
125,4
139,6
168,0
227,3
318,1
408,0
396,0
509,3
582,9
12
Пахтачи
47,4
52,6
52,5
58,3
74,3
104,2
127,3
132,6
158,5
206,7
356,6
13
Самарқанд
95,6
132,0
224,2
298,3
373,7
401,7
596,0
661,6
1030,3
1450,3
1402,0
14
Нуробод
7,5
8,6
10,9
12,2
18,7
46,3
78,9
90,7
39,5
173,6
212,8
15
Ургут
116,3
175,6
306,2
399,8
459,8
630,3
582,4
686,6
1039,1
1381,7
1629,1
16
Тайлоқ
37,2
45,3
124,5
137,7
144,8
194,8
465,1
589,4
1257,2
426,7
743,1
Жами:
2011,2
2485,6
3222,0
3880,1
4966,4
6095,5
7446,0
9242,0
13488,1
15783,6
18072,8
Манба:
Самарқанд вилояти статистика бошқармаси маълумотлари
.
Вилоятнинг ишлаб чиқарадиган саноатида озиқ
-
овқат маҳсулотлари ишлаб
чиқариш
(жами ишлаб чиқарадиган саноатдаги улуши
28,7 %),
тўқимачилик
маҳсулотлари ишлаб чиқариш
(20,6 %), автотранспорт воситалари, трейлерлар ва ярим
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
191
5/2021
(№
00055)
прицеплар ишлаб чиқариш
(15,1 %) ва тамаки маҳсулотлари ишлаб чиқариш
(10,2 %)
тармоқлари етакчилик қилади
(3-
жадвал)
.
3-
жадвал
Самарқанд вилоятида ишлаб чиқариш саноатининг таркиби (фоизда)
№
Ишлаб чиқарадиган саноат
2010 2012 2014 2016 2018 2020
1
Озиқ
-
овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш
25,8
26,6
26,0
30,2
28,9
28,7
2
Ичимликлар ишлаб чиқариш
1,1
1,0
1,0
1,0
1,1
1,1
3
Тамаки маҳсулотлари ишлаб чиқариш
15,4
11,8
12,1
10,8
11,2
10,2
4
Тўқимачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш
20,4
19,7
19,1
20,5
16,7
20,6
5
Кийим ишлаб чиқариш
3,1
2,9
3,0
2,6
2,6
3,4
6
Тери ва унга тегишли маҳсулотлар ишлаб чиқариш
1,0
1,3
1,3
1,2
1,2
1,2
7
Ёғоч ва пўкак буюмлар (мебелдан ташқари), поҳол ва тўқиш
учун материаллардан буюмлар ишлаб чиқариш
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
8
Қоғоз ва қоғоз маҳсулотлари ишлаб чиқариш
0,8
0,7
0,8
0,8
0,8
0,5
9
Ёзилган материалларни нашр қилиш ва акс эттириш
0,3
0,2
0,2
0,2
0,2
0,1
10
Кокс ва нефтни қайта ишлаш маҳсулотлари ишлаб чиқариш
0,1
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
11
Кимё маҳсулотлари ишлаб чиқариш
1,5
1,2
1,3
1,1
1,2
1,0
12
Асосий фармацевтика маҳсулотлари ва препаратлари ишлаб
чиқариш
0,6
0,5
0,5
0,5
0,4
0,5
13
Резина ва пластмасса буюмлар ишлаб чиқариш
1,4
1,8
1,6
2,2
2,4
1,8
14
Бошқа нометалл минерал маҳсулотлар ишлаб чиқариш
4,4
4,3
4,4
4,3
4,0
5,9
15
Металлургия саноати
3,2
3,6
3,8
3,8
3,8
5,0
16
Машина ва ускуналардна ташқари тайёрметалл буюмлар
ишлаб чиқариш
0,8
0,8
0,8
0,8
0,8
1,4
17
Компьютерлар, электрон ва оптик маҳсулотлар ишлаб
чиқариш
0,2
0,2
0,2
0,1
0,1
0,2
18
Электр ускуналар ишлаб чиқариш
1,8
1,8
1,8
1,7
1,6
2,0
19
Бошқа тоифаларга киритилмаган машина ва ускуналар
ишлаб чиқариш
0,3
0,3
0,3
0,3
0,2
0,2
20
Автотранспорт воситалари, трейлерлар ва ярим прицеплар
ишлаб чиқариш
15,8
19,0
19,8
15,7
20,8
15,1
21
Бошқа транспорт учкуналари ишлаб чиқариш
0,1
0,1
0,1
0,1
0,1
0,0
22
Мебель ишлаб чиқариш
0,9
1,1
1,1
1,1
1,1
0,9
23
Бошқа тайёр
буюмлар ишлаб чиқариш
0,7
0,6
0,6
0,6
0,5
0,1
24
Машина ва ускуналарни тамирлаш ва ўрнатиш
0,3
0,2
0,2
0,2
0,2
0,1
Манба:
Самарқанд вилояти статистика бошқармаси маълумотлари
.
Вилоятнинг Иштихон
(121,1 %),
Нарпай
(120,6 %),
Нуробод
(115,5 %),
Пахтачи
(113,7 %),
Пастдарғом
(111,9 %),
Оқдарё
(111,5 %),
Булунғур
ва
Пайариқ
(109,6 %)
туманларида саноат маҳсулоти ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатлари юқорилиги
кузатилган бўлса, Самарқанд
(98,2 %) ва Жомбой
(86,1 %)
туманларида саноат
маҳсулоти ишлаб чиқариш ўсиш суръатининг паст даражалари қайт этилган
(1-
расм)
.
Истеъмол моллари ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръати
эса Пайариқ
(262,6 %),
Булунғур
(190,0%),
Оқдарё
(172,5 %),
Нуробод
(141,7 %)
ва Жомбой
(132,2 %)
туманларида юқори кўрсаткични ташкил этган бўлса, Қаттақўрғон (88,4 %) шаҳрида
ўтган даврга нисбатан пасайиш кузатилди
.
Ишлаб
чиқариш саноати таркибида вилоят ҳудудларининг
улуши
яъни, юқори
улуш Самарқанд
(42,7 %)
шаҳри ва Жомбой
(12,2 %)
тумани ҳиссасига тўғри келган
бўлса, паст кўрсаткич Оқдарё
(1,9 %),
Пахтачи
(1,7 %),
Нуробод
(1,2 %),
Самарқанд
(0,8
%) ва Қўшработ
(0,3 %) туманлари ҳиссасига тўғри келган (1
-
расм).
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
192
5/2021
(№
00055)
1-
расм.
Самарқанд вилояти туманлари бўйича айрим миқдор кўрсаткичлар
(фоизда).
Манба:
Самарқанд вилояти статистика бошқармаси маълумотлари
асосида муаллиф томонидан
тузилган.
2010-
2020 йиллар мобайнида вилоят ҳудудлари бўйича аҳоли жон бошига
ишлаб чиқарилган саноат маҳсулотлари ҳажми ўртача Самарқанд шаҳри (6676,3 минг
сўм, ўсиш суръати 107,9 %)
,
Каттақўрғон (1833,5 минг сўм, 114,0 %) шаҳри ва Оқдарё
(975,5
минг сўм,
109,7 %),
Булунғур
(2217,8
минг сўм,
121,8 %),
Жомбой
(4902,4
минг
сўм,
112,4 %),
Иштихон
(601,6
минг сўм,
111,4 %),
Каттақўрғон
(809,7
минг сўм,
109,9 %),
Қўшработ
(403,7
минг сўм,
116,9 %),
Нарпай
(1084,6
минг сўм,
111,5 %),
Пайариқ
(673,4
минг сўм,
109,3 %),
Пастдарғом
(828,3
минг сўм,
109,2 %),
Пахтачи
(906,5
минг
сўм,
111,1 %),
Самарқанд
(2500,9
минг сўм,
119,7 %),
Нуробод
(644,0
минг сўм,
134,6 %),
Ургут
(1408,3
минг сўм,
114,2 %)
ҳамда
Тайлоқ
туманларида
(1685,1
минг сўм,
120,1
%)
ни ташкил этади (4
-
жадвал).
4-
жадвал
Самарқанд вилояти ҳудудлари бўйича аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган саноат
маҳсулотлари динамикаси (минг
сўм)
№
Ҳудудлар
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
1
Самарқанд ш.
2972,7
2853,0
2927,9
3388,2
4528,7
5499,6
5958,1
7200,0
10960,6
12485,6
14664,8
2
Каттақўрғон ш.
630,5
837,5
930,7
1119,9
1385,8
1757,3
1717,2
2196,9
2281,1
3326,5
3985,1
3
Оқдарё
311,0
346,1
411,8
488,5
606,0
871,7
1088,3
1332,3
1249,3
1263,2
2762,1
4
Булунғур
102,2
106,6
213,8
314,1
674,5
992,3
1780,8
2233,9
2860,1
3042,9
12075,2
5
Жомбой
519,3
836,0
2616,6
3326,7
4118,4
3647,9
4055,3
6390,3
11981,8
15056,6
1377,4
6
Иштихон
222,5
246,7
279,0
306,2
331,0
546,6
770,8
831,6
605,8
905,5
1572,0
7
Каттақўрғон
265,7
263,2
351,1
419,0
463,6
502,3
893,6
1029,6
947,8
981,9
2788,6
8
Қўшработ
125,6
126,7
130,7
156,0
182,9
494,3
569,5
653,6
201,3
394,2
1406,4
9
Нарпай
514,5
654,7
687,4
763,8
820,1
959,2
1184,8
1353,7
1081,2
1826,8
2084,9
10
Пайариқ
259,6
284,1
376,9
412,4
510,9
659,0
866,5
1022,1
735,2
874,0
1406,9
11
Пастдарғом
243,4
329,4
414,8
452,6
533,1
706,1
982,2
1216,4
1156,3
1441,9
1634,7
12
Пахтачи
383,1
417,3
412,3
451,9
567,2
782,4
962,5
965,1
1132,8
1436,4
2460,8
13
Самарқанд
327,9
621,4
1035,8
1352,1
1655,5
1744,8
2492,8
2766,9
4226,4
5766,7
5519,9
14
Нуробод
62,0
68,3
84,9
93,2
139,4
337,5
568,5
635,7
271,4
1158,8
3664,3
15
Ургут
290,5
422,4
721,9
922,6
1037,2
1387,7
1238,5
1442,3
2128,8
2724,2
3175,0
16
Тайлоқ
232,4
271,7
732,7
792,9
814,7
1071,1
2553,8
3105,6
6486,1
2128,4
347,1
Жами:
629,5
753,6
960,8
1136,8
1427,1
1717,3
2058,1
2507,5
3587,8
4070,0
4619,4
Манба:
Самарқанд вилояти статистика бошқармаси маълумотлари
.
Истеъмол моллари ишлаб чиқариш таркибида 2020 йилда озиқ
-
овқат
маҳсулотлари
35,9 фоизни ёки 4194,9 млрд. сўмни,
вино
-
ароқ маҳсулотлари ва пиво
102,7 101,5 111,5 109,6
86,1
121,1 106,8 102,7 120,6 109,6 111,9 113,7 98,2 115,5 106,2 106,6
108,1
88,4
172,5
190,0
132,2 127,7 121,2 116,4 120,8
262,6
119,4 109,7 109,8
141,7
105,4 113,3
42,7
2,1
1,9
3,0
12,2 2,0
2,5
0,3
3,5
2,1
3,3
1,7
0,8
1,2
9,5
4,2
Саноат маҳсулоти ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръати
Истеъмол моллари ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръати
Ишлаб чиқариш саноати таркибида туманлар улуши
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
193
5/2021
(№
00055)
маҳсулотлари 1,
4
фоизни ёки 157,1 млрд. сўмни, ноозиқ
-
овқат маҳсулотлари
эса 62,7
фоизни ёки 7325,8 млрд. сўмни ташкил этади.
2010-
2020 йиллар мобайнида мазкур
саноат тармоғи таркибида
ўртача
озиқ
-
овқат маҳсулотлари 3
7,3
фоиз, вино
-
ароқ
маҳсулотлари ва пиво маҳсулотлари
1,7
фоиз
ва
ноозиқ
-
овқат маҳсулотлари
61,0
фоизни ташкил этил келган.
Таҳлилларга кўра, 2010
-
2020 йиллар мобайнида вилоят ҳудудлари бўйича аҳоли
жон бошига ишлаб чиқарилган истеъмол моллари
ҳажми ўртача
ҳисобда энг юқори
миқдорлар
яъни,
Самарқанд шаҳрида
4281,2
минг сўм
,
Самарқанд
туманида 1734
,1
минг сўм, Жомбой
туманида 1
480,0
минг сўм, Тайлоқ
туманида 1378
,6
минг сўм
,
Каттақўрғон
шаҳрида
1262,7
минг сўм, Булунғур
туманида 1211
,9
минг сўм
ва
Ургут
туманида 1096
,7
минг сўмни ташкил этган бўлса, энг паст кўрсаткич Пайариқда
381,0
минг сўм, Нурободда
375,2
минг сўм, Иштихонда
356,0
минг сўм ва Қўшработда 232
,9
минг сўмни ташкил этган (2
-
расм).
2-
расм.
Самарқанд вилояти туманлари
бўйича аҳоли жон бошига тўғри келадиган
истеъмол моллари ҳажми ва ўсиш суръати
Манба:
Самарқанд вилояти статистика бошқармаси маълумотлари
асосида муаллиф томонидан
тузилган.
Таҳлиллар шуни кўрсатадики, 2010
-202
0 йиллар мобайнида вилоят ҳудудлари
бўйича аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган истеъмол молларининг ўсиш суръати
ўртача ҳисобда энг юқори кўрсаткичлар Нуробод
(148,9 %),
Булунғур
(133,1 %),
Пайариқ
(126,2) ва
Тайлоқ
(125,6 %) туманлари ҳиссасига тўғри келган
.
Энг паст кўрсаткичлар эса
Нарпай (104,2 %) ва Ургут (102,7 %) туманлари ҳиссасига тўғри келган.
Хулоса ва таклифлар
Вилоят саноат
тармоқлари ривожланиш тенденцияси ва уларни таркибий
жиҳатдан статистик таҳлил қилиш асосида уни янада ривожлантириш
истиқболларини
белгилашда қуйидагиларни эътиборга олиш мақсадга мувофиқ бўлади:
1.
Вилоят ЯҲМ таркибининг 45,3 фоизини қишлоқ хўжалиги
маҳсулотлари,
саноат
маҳсулотлари эса 14,2 фоизни ташкил этади. Бу вилоятда қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини қайта ишлаш учун арзон хомашё кўплигини англатади. Шу боис,
4281,2
1262,7
588,0
1211,9
1480,0
356,0 469,6 232,9
655,1
381,0 471,0 456,9
1734,1
375,2
1096,7
1378,6
107,1
107,0
117,1
133,1
110,7
119,0 113,5 114,8
104,2
126,2
108,6
119,3 120,4
148,9
102,7
125,6
0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
100,0
120,0
140,0
160,0
0,0
500,0
1000,0
1500,0
2000,0
2500,0
3000,0
3500,0
4000,0
4500,0
Аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган истеъмол моллари (минг сўм)
Аҳоли жон бошига ишлаб чиқарилган истеъмол молларининг ўсиш суръати (фоиз)
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
194
5/2021
(№
00055)
вилоятда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш саноатини жадал
ривожлантириш лозим
;
2.
Вилоятнинг туризмбоп ҳудудлигини ҳамда ички ва ташқи бозорга чиқиш
учун қулай логистика инфратузилмасини ҳисобга олиб, миллий саноат ишлаб
чиқаришни янада ривожлантириш мақсадида чет эл инвесторларини жалб этиш
бўйича тарғибот
-
ташвиқот ишларини кучайтириш зарур
;
3.
Мавжуд саноат корхоналарини модернизациялаш ва диверсификациялаш
ҳамда юқори технологияли маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ҳар
томонлама қуллаб
-
қувватлаш керак
;
4.
Вилоятнинг ижтимоий
-
иқтисодий шарт
-
шароитларидан келиб чиқиб,
замонавий технологиялар асосида янги ишлаб чиқариш қувватларини
ташкил этишга
банк ва бошқа манбалар орқали молиялаштиришни жадаллаштириш лозим
;
5.
Рақамли технологиялар асосида онлайн саноат маҳсулотлари бозорини
такомиллаштириш ҳамда уни ҳалқаро даражага олиб чиқиш ва бошқалар.
Хулоса қилиб айтганда, бугунги кунда мамлакатимизда саноат тармоқларида
амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотлар юқори даражадаги самарадорликка эга
бўлиб, бу сўнги йилларда
Самарқанд вилояти
саноати
тармоқларида амалга
оширилаётган таркибий ўзгаришларда
яққол ифодасини топмоқда
.
Аммо, бу вилоятда
саноатнинг ривожланганлигини англатмайди. Республиканинг бошқа ҳудудлари каби
вилоят саноатини
янада ривожлантиришда мавжуд имкониятларни сафарбар этиш
долзарб вазифалардан бўлиб қолаверади. Хусусан
,
саноат корхоналарини молиявий
қўллаб
-
қувватлашга йўналтирилаётган банк кредитлари ҳажмини янада кўпайтириш,
ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштирилишини жадаллаштириш, тармоқлараро саноат
кооперацияси ва саноатда таркибий қайта ўзгартиришларни янада кенгайтириш,
саноатнинг етакчи тармоқларини модернизациялаш ва фаол диверсификациялаш,
саноат маҳсулотлари экспортини рағбатлантириш ва маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни
ҳар томонлама қўллаб
-
қувватлаш борасидаги чора
-
тадбирларни изчил
давом эттириш
зарур
.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбeкистон Рeспубликаси Прeзидeнтининг 2020 йил 3 августдаги “Ўзбeкистон
Рeспубликасининг миллий статистика тизимини янада такомиллаштириш ва
ривожлантириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ
-4796-
сон қарори
2.
Беркинов Б.Б. Ўзбекистоннинг ижтимоий –
иқтисодий ривожланиш
тенденциялари ва истиқболлари // “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий
электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил, 1
-
16 б.
3.
Салимов Б.Б. Cаноат махсулоти ишлаб чиқаришнинг ҳудудлар бўйича қиёсий
таҳлили ва уни ривожлантиришнинг устувор йўналишлари // “Иқтисодиёт ва
инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май
-
июнь, 2018 йил, 1
-
9 б.
4.
Махмудов Н., Қосимов А. Ҳудудий саноат тармоқлари иқтисодий салоҳиятини
баҳолаш кўрсаткичлари ва мезонларини янада такомиллаштириш йўналишлари /
“Ҳудудларни ривожлантиришни стратегик режалаштириш: халқаро тажриба, услублар
ва истиқболлар” илмий мақолалар тўплами, Тошкент, 2019 йил, 23
-
28 б.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2021 yil
195
5/2021
(№
00055)
5.
Хомидов С.О. Саноатнинг ривожланиш тенденциясини моделлаштириш
(Ўзбекистон Республикаси мисолида). И.ф.ф.д. (PhD) дисс. автореферати. Т.: ТДИУ
-
2018.13-
21 б.
6.
Бурханов А.У. Модернизация қилиш, техник ва технологик янгилаш асосида
саноат корхоналарини ривожлантиришнинг методологик жиҳатлари // “Иқтисодиёт ва
инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь
-
октябрь, 2015
йил, 1
-
11 б.
7.
Глинский В.В., Серга Л.К., Исмайылова Ю.Н., Зайков К.А. Статистическое
исследование перспектив развития пищевой и перерабатывающей промышленности
новосибирской области / Конференции образование и предпринимательство в
Сибири: направления взаимодействия и развитие регионов», июль, 2019, М.: НГУЭМ,
81-
84 с.
8.
Sunita Chitkara, Charvi Nagpal. A Non-Parametric Index Number Approach to
Investigate Linkages between Manufacturing Sector Development and Public Infrastructure
// The Journal of Industrial Statistics (2017), 6 (1), 1-
14 р.
9.
Shyam Upadhyaya, Petra Kynclova. Big Data
–
Its relevance and impact on
industrial statistics / Inclusive and Sustainable Industrial Development Working Paper Series,
WP 11, Vienna-2017, UNIDO, 2-29 p.
10.
Maroof Z., Hussain S., Jawad M. Naz M. Determinants of industrial development:
a panel analysis of South Asian economies // Quality & Quantity 53(3), 2019, 1391
–
1419
р
.
11.
Fuentes Barrera G.A. et al. Trends in global research on industrial parks: A
bibliometric analysis from 1996
–
2019 // Heliyon Vol.7 (2021) e07778, 1-14 p.
12.
Shamsuzzaman M. et al. Effective monitoring of carbon emissions from industrial
sector using statistical process control // Applied Energy, Vol. 300 (2021) 117352. 1-13 p.
13.
Montazeri A., Ansarizadeh M.H., Arefi M.M. A data-driven statistical approach for
monitoring and analysis of large industrial processes // IFAC Papers OnLine, Vol. 52, Iss.13
(2019), 2354-2359 p.
