“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2015 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Ғ.Л. Хусаинов, илмий ходим,
ТДИУ ҳузуридаги ИТМ
КИЧИК БИЗНЕС ВА ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИНИ
МОЛИЯЛАШ МЕХАНИЗМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
ИМКОНИЯТЛАРИ
В данной статье рассматриваются проблемы финансирования малого и
среднего бизнеса: получение кредита в банке, проблемы наличия ликвидного
обеспечения. Дана характеристика некоторым государственным программ
поддержки кредитования малого и среднего бизнеса. Также предложены
некоторые мероприятия для решения проблем финансирования малого бизнеса.
This article addresses the problem of financing small and medium enterprises:
getting a bank loan, the problem of liquidity provision. Characteristic for some
government support programs on lending to small and medium businesses is given.
Also some measures for resolving small business financing problems are proposed.
Калитли сўзлар:
кредит кафолати, фоиз ставкалари, имтиёзли кредит,
молиявий ресурслар, кредит таъминоти.
Мамлакатимизнинг иқтисодий ривожланишини янада юқори босқичга
олиб чиқишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятини
ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади. “Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг роли ва ўрни тобора мустаҳкамланиб бораётганининг ўзи
иқтисодиётимиз таркибида бўлаётган ижобий ўзгаришлардан далолат беради.
Фақатгина ўтган йилнинг ўзида юртимизда 26 мингдан зиёд кичик бизнес
субъекти иш бошлади, ушбу секторда фаолият юритаётган корхоналарнинг
умумий сони йил охирига келиб 190 мингтага етди. Бугунги кунда
мамлакатимиз ялпи ички маҳсулотининг қарийб 55,8 фоизи айни шу соҳада
ишлаб чиқарилмоқда”[1].
Мамлакатимизда кичик бизнeс вa xусусий тaдбиркoрлик соҳаси
ривожланишини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, шу жумладан, бизнес
юритиш билан боғлиқ барча жараёнларни янада либераллаштириш,
соддалаштириш ва арзонлаштириш, кичик бизнес ва хусусий тадбикорлик
субъектларини молиявий қўллаб-қувватлаш борасида амалга оширилаётган
чора-тадбирлар муҳим роль ўйнамоқда. Кичик бизнес корхоналарининг
молиявий барқарорлигини ошириш борасида ҳам сезиларли ишлар амалга
оширилди. Марказий банк томонидан жорий йилнинг январь ойидан қайта
молиялаштириш ставкасини 12 фоиздан 10 фоизга туширилгани, кредит
аризаларини 3 иш куни давомида кўриб чиқиш белгилангани шулар
жумласидандир. Жаҳон банки ҳамда Халқаро молия корпорацияси “Бизнесни
юритиш - 2015” (Doing business) бўйича мамлакатларнинг янги рейтингини
эълон қилди. Унга кўра, Ўзбекистон қулай ишбилармонлик муҳити
кўрсаткичлари бўйича жаҳоннинг 189 давлати орасида охирги бир йил
мобайнида 8 поғона кўтарилиб, 141-ўринни эгаллади. “Кредит олиш”
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2015 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
индикатори бўйича эса рейтинг кўрсаткичларининг бундан-да юқори ўсиш
суръати таъминланди. Яъни ўтган йилдагига нисбатан 26 поғона илгарилаб,
104-ўринга чиқди[2].
Кичик бизнес корхоналари фаолиятининг дастлабки босқичларида
молиявий ресурсларга эҳтиёжи юқори бўлмаса-да, улар ривожланиб
фаолиятини кенгайтириб бориши давомида уларда айланма маблағларни
кўпайтириш, янги техника ва технологияларни жорий этиш учун инвестиция
ресурсларига талаб юзага келади. Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш
ташкилоти томонидан МДҲ давлатларида кичик бизнес субъектларини
ривожланиш ҳолати ўрганилган. Тадқиқотда ушбу давлатларда кичик
бизнеснинг юқори суръатда ривожланиши учун тўсиқ бўлаётган айрим
муаммолар ўрганилган.
Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилоти мутахассислари
томонидан ўтказилган тадқиқотлар натижасига кўра янги ташкил этилган ёки
яқинда фаолият юритишни бошлаган тадбиркорлик субъектларида банк
кредитларига муқобил равишда молиявий маблағлар жалб қилиш манбалари
чекланган деган фикрни билдирган. Ушбу давлатларда кафолатлаш тизимини
жорий этиш ва улар фаолиятини самарали фаолият юритишини таъминлашда
мулк
ҳуқуқини
тартибга
солувчи
меъёрий-ҳуқуқий
ҳужжатларни
такомиллаштириш лозим. Молия бозорининг самарали фаолият юритиши
омилларидан бири бозорни янада либерализациялаш ҳисобланади. Кредитлар
фоиз ставкаларини субсидиялаш ва тўғридан-тўғри кредитлаш шаклидаги
давлат аралашуви рақобат муҳити шаклланиши ва кредитлар тақсимланишига
таъсир ўтказади. Ушбу чора-тадбирлар иқтисодиётнинг маълум тармоқлари
корхоналари учун мўлжалланган бўлиб, ушбу тармоқни ривожлантириш
назарда тутилган. Айрим хўжалик субъектларини қисқа муддат қўллаб-
қувватлаш бозордаги рақобат муҳитига салбий таъсир ўтказади деган хулоса
қилинган.
Кичик бизнес субъектлари томонидан қўшимча молиявий маблағлар жалб
этишда асосий манба тижорат банклари кредитлари ҳисобланмоқда. Тижорат
банклари томонидан кичик бизнес субъектларига ажратилган кредитлар ҳажми
сўнгги 5 йил давомида 5,6 марта ортиб, 2014 йилнинг 1 октябрь ҳолатига кўра,
7,3 трлн. сўмни ташкил этди[3]. Кичик бизнес учун тижорат банклари
томонидан ажратилган кредитлар сўнгги йилларда ўсиб борган бўлса-да
умумий иқтисодий ўсиш суръати юқори бўлгани учун унинг ЯИМдаги улуши 5
фоиз атрофида сақланиб қолмоқда. (1-расм). Тижорат банклари томонидан
кичик бизнесга ажратилган кредитлари уларнинг жами кредит портфелидаги ва
асосий капиталга инвестициялардаги улуши ўсиб борган. Ушбу кўрсаткич 2007
йилда тижорат банклари умумий кредит портфелининг 15,6 фоизини ташкил
этган бўлса, 2013 йил якуни бўйича 26,3 фоизни ташкил этган. Асосий
капиталга киритилган инвестицияларга нисбатан 2007 йилда 12,6 фоизни
ташкил этган бўлиб, 2013 йил якунига келиб 25,3 фоизни ташкил этди[4]. Ушбу
кўрсаткичлар тижорат банкларида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни
ҳамда иқтисодиётни кредитлашда ҳали умуман фойдаланилмаган имкониятлар
мавжудлигидан далолат беради.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2015 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
1-расм. Тижорат банклари томонидан кичик бизнес субъектларига
ажратилган кредитлар ЯИМ га нисбатан %.
Манба: Муаллиф ишланмаси.
Ҳозирги пайтда кичик тадбиркорлик субъектларининг тижорат
муассасаларидан кредит олишида гаров таъминотининг етишмаслиги ёки
йўқлиги долзарб масала бўлиб қолмоқда. Кредит ташкилотларининг кичик
тадбиркорлик субъектларига молиявий маблағлар тақдим этмаслигининг
асосий сабабларидан бири ва шунинг баробарида уни олиш масаласи кичик
тадбиркорлик субъектининг тақдим этилган кредитни ўз вақтида қайтара
олмаслиги билан боғлиқ. Гаров таъминотининг йўқлиги, шу билан бирга
тижорат муассасаларидан кредит ололмаслик аҳолининг тадбиркорлик
фаоллигини
пасайтиради,
кичик
ишлаб
чиқариш
корхоналарининг
ривожланишини рағбатлантирмайди.
Шунингдек, кичик бизнес субъектлари кредит олишдаги муаммолари
ички ва ташқи муаммоларга бўлинади. Кредит олишдаги ташқи муаммолар:
молия институтлари томонидан кичик бизнес субъектларига
ажратиладиган кредитлар бўйича фоиз ставкалари юқорилиги. Юқори фоиз
ставкалари кичик бизнесни кредитлаш юқори риск даражасига эгалиги билан
изоҳланади.
кредитни сўндириш муддати қисқалиги;
кредит олиш жараёни мураккаблиги, узоқ муддатлиги ва бошқалар.
Кредит олишни қийинлаштирадиган ички муаммолар:
кичик бизнес учун таклиф қилинаётган кредитлар чекланганлиги,
кичик бизнес субъектларини кредитлашда рақобат бозори мавжуд эмаслиги;
фаолиятининг миқёси кичиклиги, унинг ҳолатини баҳолаш қийинлиги;
кредит олиш учун бизнес-режа тайёрлаш сифати;
кредит тарихи мавжуд эмаслиги ва бошқалар.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2015 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
Молия
бозори
ривожланган
мамлакатлар
амалиётида
кредит
ташкилотлари маблағлари кичик бизнесни ривожлантириш учун асосий
молиялаш манбаи ҳисобланади. Хорижий давлатларда кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни молиялашда тижорат банклари маблағлари юқори улушни
ташкил этади. Мисол учун, кичик бизнесга ажратилган кредитлар Кореяда
01.01.2013 й. ҳолатига ЯИМга нисбатан 38,9 %, Таиландда 33,7 %, Малайзияда
20,1 % ни ташкил этган. Банклар томонидан ажратилган жами кредитлар
умумий ҳажмида кичик бизнесга ажратилган кредитларнинг улуши Хитой,
Корея, Таиланд каби давлатларда 30-40 %, Индонезия, Малайзия, Қозоғистон
давлатларида деярли 20 %ни ташкил этган[5].
Ривожланган давлатлар тажрибаси кўрсатмоқдаки, кичик бизнесни
инвестиция маблағлари билан таъминлаш учун самарали молиявий
инфраструктура шакллантириш ва ривожлантириш юзасидан фаол давлат
сиёсати олиб борилиши зарур. Хорижий тажрибага мувофиқ, кичик бизнесни
самарали қўллаб-қувватлаш кенг ваколатлар, молиявий маблағлар, бутун
мамлакат бўйича филиалларига эга бўлган ихтисослаштирилган ташкилот
ёрдамида амалга оширилиши мумкин.
Ҳозирги вақтда иқтисодий ривожланган давлатларда кичик бизнесни
тўғридан-тўғри молиявий қўллаб-қувватлаш усулларига нисбатан билвосита
қўллаб-қувватлаш усулларидан кўпроқ фойдаланилмоқда (2-расм).
2-расм – Кредит кафолати тизими.
Манба: www.adb.org.
Кичик бизнесни қўллаб-қувватлаш соҳасида комплекс чора-тадбирларни
мувофиқлашган тарзда амалга оширувчи, давлат ёки аралаш капитал билан
ташкил этиладиган махсус давлат муассаса ёки ташкилоти АҚШда Кичик
бизнес маъмурияти (Small Business Administration, SBA), Японияда Кичик ва
ўрта корхоналар агентлиги (Small and Medium Enterprise Agency), Корея ва
Чехияда кичик бизнесни молиялаш давлат корпорацияси, Германияда давлат
капитали иштирокидаги ихтисослашган кредит муассасаси, Польшада
Кредит тўлови
Банк кредити
Кафолат учун
комиссия тўлови
Кафолат
Молиявий ёрдам
Норматив-ҳуқуқий асос
Кафолат қопламаси
КБ ва ХТ
субъектлари
Банк
КАФОЛАТЛАШ
ТАШКИЛОТИ
Давлат
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2015 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
Тадбиркорликни ривожлантириш бўйича агентлик (PARP), Сингапурда Савдо
ва саноат вазирлиги ҳузурида тадбиркорликни ривожлантириш агентлиги
(SPRING),
Қозоғистонда
“Тадбиркорликни
ривожлантириш
фонди”
акциядорлик жамияти (ДАМУ), Белоруссияда “Тадбиркорликни молиявий
қўллаб-қувватлаш фонди” ташкил этилган.
Ушбу муассасалар кичик бизнес субъектларига тижорат банкларидан
кредит
олишда
воситачилик
вазифасини,
керакли
ҳужжатларни
расмийлаштириш,
лойиҳанинг
барча
босқичларида
тадбиркорлар
манфаатларини ҳимоя қилиш билан шуғулланади. Бунинг натижасида бизнес
режани кўриб чиқиш муддати қисқариб, тадбиркорларнинг ортиқча
харажатлари сезиларли камайишига олиб келади. Шунингдек, тадбиркорликни
давлат томонидан қўллаб-қувватлfшнинг энг самарали шаклларидан бири ва
банк кредитларини кичик бизнесга жалб этишни оширишга имконият
яратадиган кафолат бериш шакли ҳисобланади. Аксарият мамлакатларда
анчадан бери муваффақиятли фаолият юритиб келаётган кафолат фондлари
кичик ва ўрта корхоналарга кредит олиши учун таъминот тақдим этиб, банк ва
бошқа кредит ресурсларидан фаол фойдаланишига шароит яратb, келмоқда. Бу
тажриба кичик бизнеснинг амалдаги субъектларини нафақат қўллаб-қувватла-
моқда, балки янги корхоналарнинг пайдо бўлишини рағбатлантирмоқда.
Хусусан, АҚШда Кичик бизнес маъмуриятининг (SBA) кичик фирмалар
кредитлари юзасидан кафолат бериш дастури мавжуд бўлиб, у кредит
қайтарилиши кафолатлангани учун банклар кичик бизнес субъектларига кредит
бериш шартларини сезиларли даражада енгиллаштиради. Шу йўл билан
тадбиркорлар ўзларига зарур молиявий маблағларни қулай шартларда жалб
қилади ва тижорат банклари учун кредитни қайтарилиш риски сезиларли
даражада камайтирилади.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг молиявий
ресурслардан фойдаланиш имкониятини ошириш учун молия бозорини янада
либерализациялаш, уларга хизмат кўрсатувчи молиявий инфраструктурани
янада такомиллаштирилиши кичик бизнес субъектларини молиявий ресурслар
билан таъминланганлик даражаси ошишига хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Каримов И.А. 2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш,
барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар
стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. //Халқ сўзи, 19 январь 2014
йил.
2.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки расмий веб-сайти
http://www.cbu.uz/uzc/node/44597
3.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки расмий веб-сайти:
4.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки ва Давлат статистика
қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланган веб-
сайт
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2015 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
5.
ADB–OECD Study on Enhancing Financial Accessibility for SMEs
Lessons from Recent Crises. p.18