“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
1
Ф.Т.Эгамбердиев,
иқтисод фанлари доктори, профессор,
Н.К.Мухитдинова,
тадқиқотчи
ГЛОБАЛЛАШУВ ШАРОИТИДА ЖАҲОННИНГ ЕТАКЧИ
МАМЛАКАТЛАРИНИНГ ИННОВАЦИОН СИЁСАТИ
XX асрнинг иккинчи ярми инновацион ривожланиш бўйича ҳайратланарли
мисолларни тақдим этди. Жаҳон инновацион майдонида ўзларининг
афзалликларини ишга солишга барча диққатини қаратган, ўз миллий, илмий-
техникавий
ва
технологик
сиѐсатини
шаклантирган
мамлакатлар
рақобатбардош бўлиб чиқдилар.
Ўтган асрнинг катта қисми давомида компанияларнинг бозор қиймати
устун даражада бухгалтерия ҳисоботлари орқали қайд қилинадиган жисмоний
активларнинг функцияси бўлиб ҳисобланар эди. Аммо 80-йилларида
Доу-Джонс (DJIA) индекси, капиталлаштириш активларининг (бинолар,
иншоотлар, жихозлар ва захиралар) реал қийматидан борган сари ажралиб
боришининг кўрсата бошлади (1-расм).
1-расм. Инновацион иқтисодиѐтнинг юзага келиш хронологияси.
Манба: Экономическое обозрение.
Ушбу кўрсаткичлар ўртасидаги фарқ турлича номланади: интеллектуал
капитал, кўринмас активлар – бу капиталлнинг таркиби 2-расмда кўрсатилган.
Агар барча таркибий элементларни бир махражга келтиришга уриниб кўрилса,
унда булар турли билим шакклари эканлиги аѐн бўлади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
2
Шундай қилиб, жамият ривожланишида иқтисодий ўсишнинг янги
сифатига - “билимлар иқтисодиѐти” ѐки “инновациялар иқтисодиѐти”га
ўтилиши билан тавсифланувчи, илмий
-
техника ва технологик тараққиѐтнинг
кучли таъсири остида содир бўлувчи, билимларни иқтисодий ривожланишнинг
глобал омилига айлантирувчи янги босқичи бошланди
1
.
2-расм. Интеллектуал капиталнинг таркиби.
Манба: Экономическое обозрение.
Иқтисодий ўсишга инновацион омил ҳисобига эришиладиган, ЯИМ
ўсишининг 75-90 %ни таъминловчи бундай моделдан кўпгина индустриал
жиҳатдан ривожланган мамлакатлар фойдаланадилар.
Ҳозирги вактда маълум иқтисодий категория сифатидаги инновациялар
тушунчасининг ўзига хос халқаро стандартларнинг ишлаб чиқилганлиги
тўғрисида гапириш мумкин.
Инновация (янгиликларни киритиш) илмий ва
ижодий фаолиятнинг пировард натижаси бўлиб, у бозорда сотиладиган
янги ёки бўлмаса амалий фаолиятда фойдаланиладиган янги ёки
такомиллаштирилган технологик
жараёнда
мужассамланади.
Бу
инновациянинг асосий хосса (мезон)ларини ажратиш имконини беради:
-
илмий - техник янгилик;
1
1996 йилда Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотида (UNDP), 80-йиллар охири – 90-йиллар
биринчи ярмидаги, иқтисодчилар ва социологлар асарларини умумлаштирувчи концептуал мақола “Экономика,
основанная на знаниях” чоп қилинган эди. Моҳиятан даврий маррани белгилаб берган бу нашр нафақат мазкур
халқаро ташкилот, балки жаҳоннинг барча ривожланган мамлакатлари жамиятшунослари ва сиѐсатчилари
ишида янги йўналишни очиб берди, уларни лесиконига “билимларга асосланган иқтисодиѐт”, “билимлар
иқтисодиѐти”, “иннвацион иқтисодиѐт”, “билимларга асосланган жамият”, “миллий инновацион тизим”,
“электрон хукумат” ва ҳоказо терминлар тезкорлик билан кириб кела бошлади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
3
-
амалий қамровлиги (саноатда қўлланиши мумкинлиги), янги, масалан:
саноатда, қишлоқ хўжалиги, соғлиқни сақлаш, таълим ѐки фаолиятнинг бошқа
соҳаларида фойдаланилиши;
- тижорат мақсадида амалга ошириши мумкинлиги, бу янгилик бозор
томонидан “тан олиниши”ни билдиради, яъни бозорда сотилади; бу ўз
навбатида, истеъмолчиларнинг маълум талабларини қондириш қобилиятини
англатади. Бу шуни билдирадики, янги ғоя қанчалик батафсил баѐн
қилинмасин, шакллантириб схема ва чизмаларда тақдим этилмасин, агар бу ғоя
амалиѐтда фойдаланиладиган маҳсулот, хизмат ѐки жараѐнларда татбиқ
этилмаган бўлса, бу ҳали инновация (янгилик) ҳисобланмайди. Яъни,
инновациянинг муҳим хоссалари, мезонлари ғоянинг янгилиги, унинг амалий
фаолиятда, янги маҳсулотларда ва жараѐнларда мужассамлашгани, амалга
оширилгани ҳисобланади. Гарчанд янги ғоя реал объектлар ѐки жараѐнларда
мужассамлашган экан, у кишиларнинг амалий эҳтиѐжларини қондиришга
йўналтирилган бўлади
2
.
Шундай килиб, бозор иқтисодиѐти шароитида янги ғоянинг амалий
мужассамлашганлиги сингари, инновациянинг ажралмас мезони бозорда янги
(инновацион) маҳсулот ѐки хизматнинг пайдо бўлиш оркали унинг тижорат
максадида амалга оширилиши мезони билан яқиндан боғлиқ бўлади.
Инновацион жараѐн янгилик (инновация)ларни яратиш ва тарқатиш
жараѐнидир (3-расм).
3-расм. Инновацион жараѐннинг чизиқли модели.
Манба: муаллиф томонидан адабиѐтлар обзори асосида тузилган.
2
Инновации: теория, механизм, государственное регулирование.-М.: РАГС,2000.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
4
Умумий қўринишда инновацион жараѐн схемасини қуйидагича келтириш
мумкин:
-
Инновацион жараѐннинг биринчи компоненти – новациялар, яъни
янги ғоялар, билимлар – бу тугалланган илмий (фундаментал ва амалий)
тадқиқотлар, тажриба-конструкторлик ишланмалар натижаси, бошка илмий-
техник натижалардир.
-
Инновацион жараѐннинг иккинчи компоненти бўлиб жорий қилинган
ишлар, амалий фаолиятга киритиш, яъни новация ва янгиликларни киритиш
инновация ҳисобланади.
-
Инновацион жараѐннинг учинчи компоненти бўлиб инновациялар
диффузияси, яъни олдин ўзлаштирилган, қўлланилган инновациялар, бошкача
айтганда, янги жойлар ва шароитларда инновацион маҳсулотлар, хизматлар ѐки
технологияларни қўллаш ҳисобланади.
Шундай қилиб, “инновацион жараѐн” тушунчаси “инновациялар”
тушунчасига нисбатан кенгдир, инновациянинг (янгиликлар киритиш) ўзи
инновацион жараѐннинг компонентларидан бири ҳисобланади.
АҚШ, Япония, Европа Иттифоқи мамлакатларининг барқарор
ривожланиш траекториясига ўтишига иқтисодиѐтнинг реал секторида
инновацион жараѐнларни кенгайтириш асосида эришилган. У ѐки бу
мамлакатнинг давлат инновацион сиѐсати, одатда маълум назарий моделнинг
акс эттирилиши бўлиб ҳисобланмайди, балки у турли йўналишдаги тадбирлар
композициясидир, бунда миллий инновация сиѐсатлари туб ўзига хосликка
эгалигини таъкидлаш мумкин.
Глобализациянинг ҳозирги босқичида турли мамлакатлар инновацион
сиѐсатнинг қуйидаги муҳим йўналишларини ажратиш мумкин (1-жадвал).
1-жадвал
Жаҳон мамлакатлари миллий инновация
сиѐсатларининг йўналишлари.
Инновация
сиѐсати
йўналишлари
Ўзига хослиги
Мамлакатлар
1
2
3
Миллий иннова-
ция тизими
таркибини
оптималлаш-
тириш
Инновациялар соҳасида давлат
бошқарув ва режалаштириш
тизимини оптималлаштириш
Фанни давлат томонидан
молиялаштириш ва инновация
соҳасини оптималлаштириш
Япония, Норвегия,
Германия
АҚШ, Швеция,
Франция, Буюқ
Британия, Дания,
Норвегия, Тайвань,
Австралия
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
5
1-жадвал давоми
1
2
3
Фундаментал
тадқиқотларни ривожлантириш
Буюк Британия,
Швеция, Словения
Мамлакат ичида
бизнес ва фан –
инновацион
кооперациясини
рағбатлантириш
Фан ва корпорацияларнинг
симметрик яқинланишини
рағбатлантириш
Фан ва инновацион соҳага
йирик давлат қўйилмалари ва
миллий хусусий капитални
жалб килиш
Инновацион соҳага хорижий
инвестицияларни жалб килувчи
хусусий секторнинг
инновацион фаоллигини
рағбатлантириш
Илмий секторнинг инновацион
ташаббусини раҳбатлантириш
АҚШ, Финляндия
Исроил, Финляндия
Буюк Британия,
Ирландия, Хитой, Корея,
Ҳиндистон, Исроил
Германия, Япония,
Дания
Халқаро
инновацион
тизимларга
интеграциялашув
Мажмуавий интеграция
Технологик ихтисослашув
Финляндия, Исроил,
Хитой
Корея, Сингапур,
Тайвань, Хиндистон
Ички
инновацион
тизимларни
йўлга қўйиш
Инновация соҳасида
алоқаларни ташкил этиш учун
алохида шароитларни яратиш
Миллий минтақалар
ташаббусларини
рағбатлантириш
АҚШ, Норвегия,
Ирландия
Франция, Германия,
Финляндия
Миллий
инновацион
тизимни
шакллантириш
Фаннинг давлат сектори
таркибини қайта ўзгартириш
Фан ва таълим интеграциясини
фаоллантириш
Инновацион соҳага кичик ва
ўрта бизнесни жалб қилиш
Юқори технологиялар
соҳасидаги устувор экспорт
йўналишларини аниқлаш
Болгария, Польша,
Литва
Латвия, Эстония, Чехия
Румыния, Чехия,
Словакия, Турция
Чехия, Румыния, Чили,
Турция
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
6
Инновацион фаолликни рағбатлантириш учун турли мамлакатларда фан
сиғимкорлиги юқори бўлган маҳсулотни ўзлаштиришда ўта зарур ҳисобланган
турли имтиѐзлар ва префекциялар қўлланилади. Улар эгилувчан, танловли,
муддатни узайтириш, солиқ кредитлари, тезлаштирилган амортизация
кўринишида амал қиладилар (2-жадвал).
2-жадвал
Асосий ривожланган мамлакатларда Илмий тадқиқот ва тажрибавий
– конструкторлик ишларига (ИТТКИ) солиқ имтиѐзлари.
Мамлакатлар
Солиқ
ундурмаларининг ИТТКИ
харажатларига нисбати
Солиқ
ундурмаларининг энг кўп
миқдори
Япония
Йирик компаниялар-8-10%,
Кичик ва ўрта компаниялар-
12%
2008 йилгача – солиқ
тўловлари суммасининг 20%и;
2008 йилдан бошлаб йирик
компаниялар солиқ
тўловлари суммасининг
30%и, кичик ва ўрта
компаниялар солиқ
тўловларининг 100%гача
АҚШ
Умумий суммадан 3-5%,
меъѐрдан ошувчи
харажатларга 20%
Солиқ тўловлари
суммасининг 25%
Канада
Умумий суммадан 20%
Мавжуд эмас
Буюк Британия
Умумий суммадан 8,4%
Мавжуд эмас
Франция
Умумий суммадан 10%
16 млн.евро
Хитой
Умумий суммадан 15%
Мавжуд эмас
Шундай килиб, мамлакат рақобатбардошлигини ошириш, унинг самарали
илмий тадқиқот ҳамкорлиги йўналишида ривожланишининг энг муҳим омили
бўлиб инновацион жараѐнларни (шу жумладан минтақалар даражасида) амалга
ошириш учун қулай иқтисодий муҳитни яратишга қаратилган, фан ва ишлаб
чиқариш ўртасида боғловчи бўғин бўлиб давлатнинг инновацион сиѐсати
ҳисобланади. Шунингдек, инновацион сиѐсатни шакллантиришда мамлакат-
нинг ривожланиш стратегиясини танлаш ўта муҳим. Шулардан келиб чиққан
ҳолда давлат инновацион сиѐсатнинг икки асосий моделларини ажратиб
кўрсатиш мумкин:
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
7
1.
Бош мақсади мамлакат учун устувор аҳамиятга эга бўлган инновацион
йўналишларни ривожлантиришни рағбатлантириш бўлган, умуммиллий
аҳамият касб этувчи илмий - техник дастурлар ва лойиҳаларни бажаришга
йўналтирилган модел.
2.
Бош мақсади янги технологияларни ўзлаштириш, иқтисодиѐт
тармоқлари ва соҳаларининг технологик имкониятларини кенгайтириш бўлган,
илмий - техник билимларни ѐйишга йўналтирилган модел.
Сўнги йилларда Ўзбекистон Ҳукумати инновацион фаолиятни
жадаллаштиришни барқарор иқтисодий ривожланишнинг бош двигатели
сифатида фаол кўриб чиқмоқда, инновацион технологиялар ва фанни
ривожлантириш масаларини муҳим давлат устуворликлари қаторига қўймоқда
3
.
2006 - 2010 йилар давомида инновацион фаолиятнинг илмий - технологик
базасини такомиллаштириш ва молиялаштириш, фан ва ишлаб чиқариш
ўртасидаги алоқаларни кенгайтириш бўйича қатор чора - тадбирлар кўрилди,
иқтисодиѐт тармоқларини модернизация қилиш бўйича давлат дастурлари
қабул қилинди, ишлаб чиқаришни маҳаллийлашириш дастурлари амалга
ошрилди. Жумладан, Фан ва техника бўйича Давлат Қўмитаси қайта ташкил
қилинди, технологиялар трансфери бўйича марказлар институционал
мустаҳкамланди, 2007 йилдан бошлаб ҳар йили Саноат ярмаркаси ва 2008
йилдан бошлаб эса – Инновацион ғоялар, технологиялар ва лойиҳалар
ярмаркаси ташкил қилинмоқда.
Иқтисодиѐтнинг реал секторида умумий
қиймати 21 миллиард АҚШ долларига тенг бўлган кенг қамровли
иқтисодиѐт тармоқларини модернизация қилиш дастурини, ўрта муддатли
давлат инвестиция дастурини амалга ошириш мўлжалланган
4
.
Бироқ,
инновацияларнинг
мамлакатимиз
иқтисодиѐти
рақобатбардошлигини ривожлантириш, инсон тараққиѐти даражасини ошириш,
меҳнат унумдорлигини ўстиришдаги ҳиссаси ўсиши тўғрисида хулоса чиқариш
учун Ўзбекистоннинг инновацион ривожланиши бўйича тўла миқѐсли ўрта ва
узоқ муддатга эга бўлган стратегияли давлат инновацион сиѐсати ишлаб чиқиш
зарур.
Мазкур инновацион сиѐсатнинг бош иқтисодий мақсади бўлиб миллий
иқтисодиѐтнинг рақобатбардошлигини ошириш ва бунинг натижасида аҳоли
фаровонлигини ошириш ва турмуш даражасини яхшилаш бўлиши керак. Ушбу
асосий мақсадга эришиш учун қуйидаги вазифаларни амалга ошириш зарур:
-
мамлакат иқтисодиѐтида фан сиғимкорлиги кўп бўлган ва юкори
технологияли секторлар хиссасини ошириш ва экспорт сиѐсатини ҳомашѐ
3
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И.А. Каримовнинг
Ўзбекистон
республикаси
Конституциясининг 18 йиллигига бағишланган тантанали мажлисдаги маърузаси; Президентнинг “Ишлаб
чиқаришга инновацион лойиҳалар ва технологияларни жорий қилишни рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ – 916, 15.07.2008 й. Қарори; Президентнинг “2009-2014 йилларда ишлаб
чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик жиҳатадан қайта қурллантириш бўйича муҳим
лойиҳаларни амалга ошириш чоралари дастури тўғрисида”ги ПҚ – 1072, 12.03.2009 й. Қарори.
4
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси саноатини 2011 – 2015 йилларда
ривожланиш устуворликлари тўғрисида”ги ПҚ – 1442, 15.12.2010 й. Қарори.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, сентябрь, 2011 йил
8
экспортидан юқори қўшимча қийматга эга бўлган маҳсулот экспортига
босқичма - босқич йўналтириш;
-
инновацион - фаол институтларни ташкил этиш;
-
таълим, фан ва бизнес ўртасидаги яқин ҳамкорлик ва ИТТКИга
инвестицияларидан самарани ошириш;
-
ишлаб чиқариш омиллари унумдорлигининг умумий ўсиши;
-
“билимлар иқтисодиѐти”ни шакллантириш учун инсон капиталига
инвестицияларни кўпайтириш.
Хулоса қилиб таъкидлаш мумкинки, мамлакатларда давлат инновацион
сиѐсатларнинг кўпчилиги ўзларининг миллий вазифаларини ҳал этишлари учун
қабул қилинади, бироқ шу билан бирга, айнан инновациялар бутун жаҳон
ҳамжамиятини қўйилган мақсадига эришиш ва умумий фаровонликни
таъминлаш учун бирлаштирувчи
“янги мафкура”
сифатида намоѐн
бўлмоқдалар.
