“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Э.Д. Алимардонов,
катта илмий ходим-изланувчи, ЖИДУ
ЖАҲОН МОЛИЯВИЙ МАРКАЗЛАРИ: ЗАМОНАВИЙ НАЗАРИЯЛАР ВА
УЛАРНИНГ МИЛЛИЙ МОЛИЯ БОЗОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ
АҲАМИЯТИ
В этой статье рассмотрены современные понятия и классификация
финансовых центров с точки зрения ученых и специалистов в области
международных финансов, выявлены современные тенденции международных
финансовых центров, значения глобальных финансовых центров в развитии
национальной экономики.
In this article modern concept and classification of the financial centres with a
point of sight economic scientists and experts in the field of international finance are
considered, modern tendencies of the international financial centres, significance of
the global financial centres in development of national economy are discovered.
Калитли сўзлар:
молиявий марказ, иқтисодий индекс, рақобатбардошлик,
молия сектори, инфратузилма, инвестиция, худуд, бизнес юритиш муҳити,
барқарорлик.
Замонавий бозор иқтисодиёти шароитида глобал ва минтақавий молиявий
марказлар пухта ўйлаб ишлаб чиқилган, иқтисодий-молиявий, ҳуқуқий-
меъёрий механизмлар мажмуи асосида турли маҳаллий ва хорижий молия
институтларининг маълум бир жойда моддий-иқтисодий манфаат юзасидан
тўпланишини таъминлайди. Натижада мамлакат молия бозоридаги активлар ва
кўрсатилувчи хизматлар турини кўпайтиради, инновацион маҳсулотлар билан
такомиллашган, иқтисодий мустаҳкам, мураккаб инфратузилмани юзага
келтиради. Молиявий институтларнинг бир жойга тўпланиши ёки
аккумуляцияси ҳисобига шаклланган молия бозоридаги кучли рақобат улар
кўрсатадиган хизматларнинг истеъмолчилар талаби асосида сон ва сифат
жиҳатдан ошишига олиб келади.
Айни пайтда, ҳукуматимиз томонидан жаҳон бозорида тенг рақобатлаша
оладиган ва кейинги босқичда иқтисодий ўсишнинг, иқтисодиётни янада
модернизация ва диверсификация қилишнинг локомотивига айланиши мумкин
бўлган тармоқ ва корхоналарни жадал ривожлантиришга алоҳида эътибор
берилмоқда[1]. Шунингдек, Жаҳон банкининг “Бизнес юритиш” деб номланган
маърузасида
эълон
қилинаётган
бизнинг
бизнес
юритиш
бўйича
кўрсаткичларимизни яхшилаш, ривожланган инфратузилмани ташкил этиш
иқтисодиётимизни таркибий жиҳатдан ўзгартиришнинг энг устувор вазифалари
сифатида белгиланган [1]. Бу эса, ўз навбатида, жаҳонда иқтисодиёти тез
суръатларда ўсиб бораётган, глобал молиявий марказлар тараққий этган
мамлакатлар тажрибаларини ўрганиб, уларни ўзимизга мослаштириб,
мамлакатимиз молия бозорини ривожлантириш йўлида фойдаланиш
заруратини кўрсатади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
Жаҳон иқтисодиётида молия секторининг ривожланиш хусусиятларини ўз
илмий ишларида тадқиқ этган бир қатор иқтисодчи олимлар глобал, халқаро,
минтақавий ва маҳаллий молиявий марказларнинг ўзига хос жиҳатларини
ёритишга ҳаракат қилганлар.
Л.Н. Красавинанинг
фикрича, жаҳон молиявий марказлари бу халқаро
молиявий оқимлар ва йирик ҳажмдаги операцияларнинг нисбатан фойдали
бўлган соҳалар бўйича тақсимоти натижасида маълум бир жойда тўпланиши,
ёки марзказлашувини англатади. Тарихан, улар миллий бозорлар негизида,
кейинчалик жаҳоннинг валюта, кредит, фонд ва олтин бозорлари асосида пайдо
бўлган. Шунинг учун, жаҳон молиявий марказлари таркибида молия
бозорининг барча секторлари жойлашган[2].
А.Н. Азрилиян
халқаро молиявий марказлар – халқаро ссуда капиталлари
бозорининг марказлари деб таъриф беради[3]. Унинг луғатида, биринчи
навбатда Нью-Йорк, Токио, Лондон, Париж, Франкфурт, Цюрих, Люксембург,
ривожланаётган мамлакатларда Гонконг, Сингапур, Баҳрайн ва бошқалар
халқаро молиявий марказлар сифатида қайд этилади. Банклар ва бошқа молия-
кредит
институтларининг
юқори
концентрациялашуви,
компьютер
технологияларига асосланган кучли алоқа тизими бундай марказларининг ўзига
хос хусусияти ҳисобланади. Луғатда молиявий марказларнинг ихтисослашуви
кучайиб бораётганлиги кўрсатилган. Масалан, Париж, Франкфурт, Цюрих
облигация шаклидаги қарзлар савдоси ва акциялар билан битимларга, Гонконг
ва Сингапур қисқа муддати банклараро кредитлар бозорига, Баҳрайн нефть-
доллар
1
операцияларини ўтказишга ихтисослашмоқда.
А.В. Новиков ва И.Я. Новикова
молиявий марказлар тушунчасини
аниқлашда уч хил ёндашувга асосланган [4]. Биринчидан, функционал
жиҳатдан молиявий марказлар молиявий ва маслаҳат хизматларининг
мажмуидир. Иккинчидан, институционал нуқтаи назардан улар молиявий
операцияларни амалга оширувчи молиявий институтлар тизими ҳисобланади.
Учинчидан, молиявий марказлар геосиёсий жиҳатдан молия бозори
иштирокчиларига сифатли хизмат кўрсатиш, молиявий ресурсларни жалб этиш
ва қайта тақсимлашга имкон берувчи инфратузулмага эга глобал шаҳарлардир.
Учинчи ёндашув Л.Н.Красавинанинг халқаро молиявий марказлар тўғрисидаги
тушунчасини янада аниқлаштиришга имкон беради.
В.В. Климачев
хам ўз илмий тадқиқотлари натижасида халқаро молиявий
марказлар тушунчасига ўз таърифини берган. Унга кўра, халқаро молиявий
марказлар – бу валюта курслари, фоиз ставкаси ва бошқа иқтисодий-молиявий
механизмлар билан банклар, фондлар орқали глобал молия-кредит
операцияларини легаллаштириш воситасида глобал рента
2
ни ундириш
марказларидир дейилган [5]. У, халқаро молиявий марказлар ривожланган
мамлакатлар ва халқаро молия институтлари билан биргаликда жаҳон
молиявий архитектурасини қайта қуриш, ислоҳ қилиш ва мустаҳкамлаш бўйича
1
Изоҳ: (ингл. Petrodollar, 1974 йилдан бошлаб кўлланилади) Нефть маҳсулотлари билан таъминланган АҚШ
доллари, ёки нефть ишлаб чиқарувчи-мамлакат-резидент-компаниялари оладиган даромад, ёҳуд энергия
ресурслари экспортидан нефть экспорт қилувчи-мамлакатлар оладиган давлат даромадлари.
2
Изоҳ: рента бу ерда, хизмат кўрсатганлик учун комиссион тўлов, ёки устама фоиз, фойда меъёридир.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
узоқ муддатга мўлжалланган стратегияни ишлаб чиқиш, уни амалиётга жорий
этишда муҳим роль ўйнайди деб А.А. Сахаровнинг халқаро молиявий
марказларга доир қарашларини бойитган.
В.С. Уткиннинг
фикрича, ҳозирги кунда молиявий марказлар халқаро
саналиши учун камида қуйидаги хусусиятларга эга бўлиши керак[6].
Биринчидан,
марказ
жойлашган
мамлакат
иқтисодиёти
жаҳон
иқтисодиётига интеграциялашган бўлиши, унда барқарор валюта асосида
доимий иқтисодий ўсиш таъминланиши ва самарали молиявий сиёсат
юритилиши лозим.
Иккинчидан, марказда молиявий операциялар ва инвестицияларга
тўсқинлик қилмайдиган, маблағларни самарали тақсимлаш имконини берувчи
либерал солиқ ва ҳуқуқ тизими амал қилиши керак.
Учинчидан, молиявий марказда банк, биржа ва суғурта тизимини ўз ичига
олган, самарали назорат юритиладиган, ривожланган молиявий инфратузилма
мавжуд бўлиши зарур.
Энди ўзбек олимларининг халқаро молиявий марказлар тушунчасини
аниқлаштиришга нисбатан қарашларини кўриб чиқамиз.
Б. Эркаев ва Г. Каримова
, халқаро молия марказларини ссуда капитали
бозорининг халқаро марказларидир деб эътироф этган ҳолда А.Н. Азрилиян
фикрларини тўлиқ тасдиқлайдилар[7].
Н. Каримов
ҳозирги даврда халқаро фонд биржалари хорижий
инвестицияларни жалб этиш ва молиялаштиришнинг асосий марказларига
айланганини ўз илмий тадқиқотларида таъкидлаган. Лекин шу билан бирга,
халқаро фонд биржаларидаги молиявий операцияларнинг умумий ҳажмида
ривожланаётган мамлакатларнинг салмоғи пастлигича қолаётгани, уларда
ривожланган давлатлар эмитентларининг депозитар тилхатлари орқали ўз
халқаро
фонд
биржаларидаги
фаолиятини
кучайтириш
имконияти
мавжудлигини кўрсатган[8].
Глобаллашув жараёнларининг чуқурлашиши натижасида халқаро валюта
бозорларидаги операциялар ҳажми ошади – деб таъкидлайди
Н. Жумаев
ва ўз
фикрини қуйидагича давом эттиради. Ўтмишда қатъий тартибга солинадиган
маҳаллий молия тизими томонидан кўрсатилувчи хизматлар, айни пайтда,
янада очиқ ва рақобатбардош глобал тизимлар томонидан кўрсатилмоқда.
Глобал молия бозорлари дунёсида АҚШ Федерал Резервининг Федерал Очиқ
бозор қўмитаси (ФОБҚ) сессиясида бутун молия бозорининг нигоҳи қўмита
раисига қаратилади дейилса, ҳеч ким ажабланмайди. Вашингтонда ФОБҚ
томонидан чиқарилган қарор Нью-Йоркдаги инвесторлар, шунингдек Лондон,
Токио, Рио-де-Жанейро, Шанхайдаги инвесторлар учун ҳам бирдек муҳимдир.
ФОБҚ қарорлари нафақат АҚШ иқтисодиётига, балки молия бозорлари орқали
бутун глобал иқтисодиётга таъсир этади [9]. Мазкур фикрлар негизида
АҚШнинг халқаро молиявий марказ сифатида глобал молия бозоридаги ўрни ва
аҳамияти намоён бўлади.
Лондон, Нью-Йорк, Токио ва Сингапур битимлар ҳажми бўйича пасайиб
бориш тартибига кўра валюта савдосининг асосий марказлари ҳисобланади –
деб таъкидланган
А.В. Ваҳобов ва Т.С. Расулов
илмий ишларида. Уларнинг
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
фикрича, Лондон муҳим молиявий марзказ сифатида бутун бозорнинг учдан
бир қисмини эгаллайди, катта марказлар, шунингдек, бошқа мамлакатларда ҳам
жойлашган, масалан Германияда, Швейцарияда, Гонконг (Сянган)да ва
Францияда[10].
Юқоридаги таҳлиллар натижасига кўра, мамлакатимиз иқтисодчи
олимларининг
илмий
изланишларида
халқаро
молиявий
марказлар
тушунчасига тўлиқ, бугунги кун талабига жавоб берувчи таъриф ишлаб
чиқилмаган.
Фикримизча, молиявий марказлар шундай сиёсий барқарор, қулай
иқтисодий географик ҳудудларки, уларга қуйидаги хусусиятлар хос бўлади.
Биринчидан,
молия бозоридаги талабни юзага келтирувчи капитални бир
жойда жамлаш.
Иккинчидан,
молия бозоридаги воситачилар томонидан тақдим
этиладиган хизматлар, яъни таклифининг энг самарали механизми ва
усулларини ўзида намоён этган молиявий (инвестор маблағларини
тақсимловчи) воситалар мажмуини яратиш.
Учинчидан,
молиявий капитал ҳаракати йўналишини ўзгартириш ва унинг
устидан назоратни амалга ошириш, натижада молия тизимини ислоҳ қилиш
имконига эга бўлиш.
Тўртинчидан,
унда энг замонавий ахборот технологиялари асосида
жиҳозланган самарали молиявий инфратузилма мавжудлиги.
Шунингдек, бизнингча,
халқаро молиявий марказлар миллий молиявий
марказлардан қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради
:
-
молия бозорнинг хорижий иштирокчилар учун мўлжалланганлиги ва
халқаро миқёсда очиқлиги, халқаро алоқалар эркинлиги;
-
марказда хорижий молия муассасалари, воситачилар, инвесторлар
етакчилиги боис, халқаро молиявий капитал ҳаракатини юзага келтириши,
пировардида жаҳон молия тизимини ислоҳ қилиш имконига эга бўлиши;
-
жаҳон миқёсидаги интеллектуал салоҳиятдан фойдаланган ҳолда марказ
молия бозорининг инновацион тараққиётини таъминлаши ва ҳ.к.
Тадқиқотларимизга кўра,
молиявий марказлар ўз хусусиятларига кўра
назария ва амалиётда турлича таснифланган
.
Г. Трифт,
уларни глобал (Нью-Йорк, Лондон, Токио), зонали (Сингапур,
Гонконг, Париж, Лос-Анжелес) ва минтақавий (Сидней, Чикаго, Сан-
Франциско, Даллас, Майами, Гонолулу) турларга ажратган[11].
Л.Н. Федякина
икки, яъни Нью-Йорк ва Лондон шартлари асосида
фаолият юритувчи халқаро молиявий марказларни ажратиб кўрсатади. Нью-
Йорк шартлари асосида ишлайдиган евровалюта марказларида халқаро молия
бозори иштирокчилари учун махсус ҳисоб-китоблар тизими жорий этилган
бўлиб, улар ички ҳисоб-китоб операцияларидан ажратилган ва ички молия
бозорига тегишли чекловлардан ҳоли ҳисобланади. Лондон, Гонконг ва бошқа
шаҳарларда жойлашган, Лондон шартлари асосида ишловчи евровалюта
марказларида эса, резидентлар ва норезидентларнинг молиявий операциялар
бўйича битимлар тузишига чекловлар мавжуд эмас. Шунингдек, норезидентлар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
ўртасидаги молиявий битимлар резидентлар билан бўладиган битимлардан
алоҳида-алоҳида қилиб, ажратиб қўйилмаган [12].
С.Б. Пахомов
молиявий марказларни учга бўлади [13]. Яъни, улар
қуйидагилардан иборат:
1. “Остона” шаклида, яъни йирик ҳажмдаги миллий капитал бозори
атрофида пайдо бўлган марказлар (масалан, Нью-Йорк).
2. “Географик локация”
3
га асосланган, яъни жаҳоннинг турли
мамлакатларидан келган бозор иштирокчиларига трансчегара операцияларини
амалга ошириш имконини берувчи марказлар (масалан, Лондон).
3. “Молияий гетто”
4
шаклидаги молиявий марказлар. Бунга оффшор
марказлар мисол бўлади.
Халқаро молия бозори хорижий валюталар билан битимлар тузиш
географияси нуқтаи назаридан таснифланганда, уларни иккита алоҳида
сегментга ажратиш мумкин, яъни халқаро молиявий марказлар (Лондон, Нью-
Йорк, Токио, Франкфурт, Цюрих, Сингапур, Гонконг) ва оффшор зоналар
(Кипр Республикаси, Кайман, Мэн ороллари ва ҳ.к.) деб изоҳлайди ва
Л.Н. Федякина, А.Н. Азрилиян фикрларини тасдиқлайдилар рус олимлари
В.А. Слепов ва Е.А. Звонова[13].
А.В. Новиков ва И.Я. Новикова
“Эксперт” журналида ўтказилган
сўровнома маълумотлари асосида молиявий марказларни глобал (Лондон ва
Нью-Йорк), минтақавий (Гонконг, Сингапур, Франкфурт, Сидней, Чикаго ва
Токио, шунингдек охирги вақтларда Йоханнесбург, Дубай ва Шанхай),
минтақавий (локал), иқтисодиёти заиф (оффшор зоналар), ихтисослашган
(Цюрих ва Женева) турларини қайд этади[4].
Шунингдек,
“The Economist” журнали
мутахассислари
“капиталга бой
пойтахтлар” номи билан жаҳон молиявий марказлари шарҳида етакчи ва бошқа
марказларни ажратиб кўрсатадилар[14].
“Xinhua News” Агентлиги “Chicago Mercantile Exchange Group (CME)”
билан биргаликда эълон қиладиган
Синьхуа-Доу-Джонс халқаро молиявий
марказлар ривожланиш индекси
(Xinhua-Dow Jones International Financial
Center Development Index(IFCD Index))да молиявий марказлар халқаро,
минтақавий ривожланган, давлатларнинг сиёсий ва иқтисодий пойтахти бўлган
“ўрта” даражадаги ва инфратузилманинг ривожланиш даражаси нисбатан паст
бўлган кичик марказларга бўлинган[15].
“Z/Yen Group” Лондон компанияси томонидан эълон қилинадиган жаҳонга
машҳур
глобал молиявий марказлар индекси
(The Global Financial Centres
Index, GFCI)да молиявий марказлар глобал, трансмиллий ва минтақавий
(локал), миллий турларга бўлинган. Асосан, улардан биринчи учтаси эълон
қилинади[16].
Фикримизча, молиявий марказларни халқаро, минтақавий, маҳаллий,
оффшор марказларга бўлиш мақсадга мувофиқ.
3
Изоҳ: турли объектларнинг турган жойи.
4
Изоҳ: турли жиҳатларга кўра ривожланиш даражаси паст бўлган аҳоли гуруҳи, яшаш ҳудуди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
Таҳлилларимиз асосида йирик халқаро молиявий марказлар ер юзидаги
асосий вақт зоналари доирасида жойлашганлиги, хусусан Нью-Йорк, Лондон,
Цюрих, Гонконг, Сигапур, Токио, Сеул жаҳондаги энг катта молиявий
марказлар ҳисобланиши, шунингдек, молиявий марказлар ўртасидаги кураш
турли вақт зоналарида жойлашган марказларга нисбатан ўз вақт зонасида
жойлашган марказлар ўртасида кучли бўлиши аниқланди (1-расмга қаранг).
2014 йилда жаҳон бўйича эълон қилинган GFCI кўрсаткичи пасайиш
тенденциясига эга бўлган бўлса-да, Сан-Франциско ва Ванковер, умуман 30 та
йирик молиявий марказлардан атиги 8 таси ўз рейтингини оширишга эришган.
1-расм. Глобал молиявий марказлар индексининг ўзгариш
тенденцияси (рейтинг баҳолаш асосида ҳисобланган, юқори рейтинг
молиявий марказнинг кучайганлигидан далолат беради)[16]
Тадқиқотларимизга кўра, 2007 йилдан бошлаб эълон қилиниб келаётган
GFCI
кўрсаткичларида Гонконг ва Сингапур молиявий хизматлар
кўрсатишнинг барча турлари бўйича Нью-Йорк ва Лондондан кейинги йирик
глобал молиявий марказлар сифатида дунёда тан олиб келинмоқда. Шунингдек,
Гонконг ва Сингапур молиявий марказларида молия бозорининг тараққиёти ва
соҳанинг рақобатбардошлиги қарийб бир хил эканини таҳлиллар натижасида
аниқлаш мумкин. Бу эса, ўзида тез суръатларда молиявий марказни
шакллантирган шаҳарлар сифатида уларнинг халқаро алоқаларини ташкил
этиш, минтақавий ва молиявий барқарорлигини таъминлаш механизмини
мамлакатимиз иқтисодий тараққиёти йўлида фойдаланиш учун ўрганиш
заруратини кўрсатади.
Дунё минтақалари бўйича молиявий марказлар ҳолати
ни таҳлил
қилсак, охирги йилларда
Ғарбий Европада
ги асосий 10 та, жумладан Лондон,
Цюрих, Женева, Люксембург ва Франкфурт молиявий марказларининг
рейтинги камайган. Шарқий Европадаги Стамбул, Алмата, Прага молиявий
марказларининг рейтинги ортиб борган, Москванинг рейтинги яхшиланмай, 80
ўринга тушиб қолмоқда.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
2014 йилда
Осиё ва Тинч океани ҳавзасида
жойлашган 10 та йирик
молиявий марказлардан 8 таси, яъни Гонконг, Сингапур, Токио, Сеул ва
Шанхай молия марказларининг рейтинги ўтган йилга нисбатан пасайганлигини,
Тайбэй, Пекин, Манила ва Мумбай каби молия марказларининг рейтинги
кўтарилганини кузатиш мумкин. Яқин Шарқ ва Африкадаги айрим молиявий
марказлар, яъни Дубай, Абу-Даби, Эр-Риед, Йоханнесбург, Касабланка
шаҳарларининг рейтинги эса яхшиланиб бормоқда.
Шимолий Америка қитъасида
ги Бостон, Вашингтон, Колумбия округи,
Торонто, Чикаго каби молия марказларининг рейтинги қарийб пасаймаган
бўлса, ҳудуддаги Сан-Франциско шаҳрининг рейтинги, 8 баллга ортиб, 10-
ўриндан 5-ўринга кўратилган. Лотин Америкаси қитъасидаги молиявий
марказлар рейтинги ўзгаришида беқарорлик мавжуд. Бразилиядаги Сан-Паула
ва Рио-де-Жанейро молиявий марказлари рейтинги бироз тушган, Мексика ва
Панама шаҳарларининг рейтинги ортиб, GFCIдаги ўрни 10 поғона юқорига
кўтарилган.
Оффшор молиявий марказлар
[17] ҳудудни тартибга солиш ва ўз мавқеи
учун кураш олиб бормоқдалар. Натижада Буюк Британия ва Шимолий
Ирландия қўшма қироллигининг алоҳида маъмурий бирликлари, хусусан
Норманд ороллари (Гериси, Джерси, Сарк ороллари), Мэн ороли ва мазкур
Қўшма қиролликка тобе ҳудудлар (GFCIда кўрсатиладиган 4 та ҳудуддаги 14
оффшор марказлар)нинг халқаро молиявий марказ сифатида рейтинги
тушмоқда.
Молиявий марказларни баҳолашда уларнинг рақобатбардошлиги ўзгариш
даражасига ҳам эътибор қаратиш муҳим аҳамиятга эга.
Марказлар
рақобатбардошлигининг
барқарорлиги
ни
аниқлашда
иккита
асосий
меъзондан фойдаланиш мақсадга мувофиқ, яъни биринчиси
марказни
баҳоловчи мутахассислар хулосаларидаги фарқларнинг ортиши
, иккинчиси
воситали омиллар
5
кўрсаткичлари ўзгаришида беқарорликнинг кучайиши
ҳисобланади. Мазкур икки мезон асосида молиявий марказлар барқарор,
динамик ўзгарувчан, прогноз қилиб бўлмайдиган турларга ажратилади.
Таҳлилларимиз натижасида Лондон, Нью-Йорк, Сингапур, Гонконг ва Сеул
молиявий марказлари рақобатбардошлик бўйича барқарор эканлиги аниқланди
(2-расмга қаранг).
5
Изоҳ: Жаҳон бўйлаб эълон қилинадиган GFCI иккита алоҳида маълумотлар манбаи, яъни воситали омиллар
(instrumental factors) ва он-лайн сўров натижалари бўйича молиявий марказларнинг рейтинг баҳоси
аниқланганини кўрсатади. 2014 йил сентябрда эълон қилинган 16-GFCIни аниқлашда 105 та воситали омил,
яъни глобал даражадаги иқтисодий индекслар ҳисобга олинган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
2-расм. Молиявий марказлар рақобатбардошлигининг барқарорлиги [16].
Фикримизча, мамлакатимиз молия бозорининг юқори суръатлар билан
барқарор ривожланишини таъминлаш, халқаро молия муносабатларини
эркинлаштириш, ушбу соҳаларнинг инновацион тараққиётини таъминлаш
борасида
Жануби-шарқий
Осиё
мамлакатлари
тажрибаларидан
фойдаланиш мақсадга мувофиқ
.
Мамлакатимизда минтақавий ёки трансмиллий, халқаро молиявий
марказларни шакллантиришимиз учун бугунги кунда асосан қуйидагиларга
эътибор бериш мақсадга мувофиқ.
Биринчидан,
молия-банк
тизимининг
барқарор
ривожланишини
таъминлаш
учун
операцион
рискни
бошқариш
механизмини
такомиллаштириш, хусусан, миллий иқтисодий-ижтимоий тараққиётнинг ўзига
хос хусусиятларидан келиб чиқиб, илғор хориж тажрибаларини чуқур ўрганган
ҳолда, пухта ўйлаб ишлаб чиқилган стресс-тестдан молия ташкилотлари ва
уларнинг мутахассисларини доимий равишда ўтказиш жараёнини амалиётга
кенг жорий этиш. Шунингдек, банк-кредит ташкилотларининг ресурс базасини
мустаҳкамлаш ва даврий ликвидлилик муамосини ҳал этишда депозитлар
муддатига кўра кредитлар беришга алоҳида эътибор қаратиш лозим.
Иккинчидан,
корпоратив бошқарувнинг якуний самараси бўлган акциялар
реал бозор баҳосини шакллантириш, миноритар акциядорлар ҳуқуқларини
ҳимоялаш механизмини такомиллаштириш зарур. Бунда жамиятни қўшиб олиш
ёки қўшиб юбориш, миноритар акциядорларнинг жамият акцияларидан
кўрадиган реал даромадларини оширишга хизмат қилувчи, халқаро амалиётда
кенг қўлланиладиган “рад этиб бўлмайлиган таклиф (godfather offer)”
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
механизмидан амалиётда кенг фойдаланишга шарт-шароитлар яратиш керак.
Шунингдек, агар қимматли қоғозлар фонд биржаси листингига киритилган
бўлса, фонд биржасининг листинг талабларида акцияларнинг минимал биржа
савдо айланмасини шартномавий кўринишда эмас, балки умумий тартибда
белгилаш ва эмитентларнинг мазкур шартни амалда бажаришни доимо
назоратда тутиш мақсадга мувофиқ.
Учинчидан,
молия бозори сегментларининг бир хил мувозанатлашган
ҳолда ривожланишини таъминловчи мамлакат молия бозорини ривожлантириш
концепциясини қабул қилиш зарур. Бунда, асосий эътиборни фонд биржаси
савдосини ташкиллаштиришда метчингдан тўлиқ неттинг механизмига ўтиш,
хорижий инвестицияларни фонд бозори орқали иқтисодиётга жалб этиш бўйича
листингдаги асосий корхоналарни молиявий ҳисоботларнинг халқаро
стандартларига (МҲХС) тўлиқ мослаштиришга каратиш керак.
Хулоса қилиб айтганда, жаҳонда молиявий марказлар моҳияти тўғрисида
турли назарий қарашлар мавжуд, улар турли мезонлар асосида тавсифланади,
мамлакатимизда халқаро молиявий марказлар шаклланиши учун шарт-
шароитлар яратиш миллий молия бозорининг барқарор ва замонавий бозор
механизмлари асосида ривожланишини таъминлайди.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. 2015 йилда иқтисодиётимизда туб таркибий ўзгаришларни
амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом
эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йўл очиб
бериш – устувор вазифамиздир. //Халқ сўзи, 2015 йил 17 январь №11 (6194).
2. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. / Под
ред. Л.Н. Красавиной. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика,
2005. - 576 с: ил. С. 295.
3. Большой экономический словарь / Под ред. А.Н. Азрилияна. – 7-е изд.,
доп. – М.: Институт новой экономики, 2007. – 1427 с. С. 1395.
4. Новиков А.В., Новикова И.Я. Финансовые центры: рейтинги и
российский потенциал // ЭКО. 2010. № 8. С. 139-142.
5. Климачев В.В. Международные финансовые центры в глобальной
финансовой системе. Автореф. дис. … кан. экон. наук. – M., 2011. – 24с.
6. Уткин В.С. Международные финансовые центры и их роль в развитии
мировой экономики. Аналитический обзор. - М.: Финансовый университет при
Правительстве Российской Федерации. 2012 г. с. 444. С. 236.
7. Эркаев Б., Каримова Г. Бозор иқтисодиёти: (Изоҳли луғат). – Т.: Шарқ,
1997. – 176 б. Б.139.
8. Н.Ғ. Каримов. Иқтисодий интеграциялашув шароитида инвестициялар
фаолиятини молиялаштиришнинг бозор механизмларини жорий этиш
масалалари. Монография. – Т.: Fan va texnologiya, 2007. 204 б. Б. 215.
9. Н.Х. Жумаев. Ўзбекистонда валюта муносабатларини тартибга солиш
методологиясини такомиллаштириш. Монография. – Т.: Fan va texnologiya,
2007. 232 б. Б. 105, 107.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 3, май-июнь, 2015 йил
10
www.iqtisodiyot.uz
10. Ваҳобов А.В., Расулов Т.С. Валюта муносабатлари назарияси. – Т.: Fan
va texnologiya, 2013. 280 б. Б. 68.
11. Thrift N. The Geography of International Economic Disorder // A World in
Crisis? Geographical Perspectives. Oxford, 1989.
12. Федякина Л.Н. Международные финансы. – СПб.: Питер, 2005. — 560
с: ил. - (Серия “Академия финансов”). С. 168-169, 172, 175.
13. Рыкова И.Н. Формирование международного финансового центра:
задачи власти и банковского сообщества по реализации проекта (по материалам
круглого стола Комитета Совета Федерации по финансовым рынкам и
денежному обращению и Ассоциации российских банков) // Финансы и кредит.
2008. № 32. С. 3.
14. Международный финансовый рынок /под. ред. д.э.н., проф.
В.А. Слепова, д.э.н., проф. Е.А.Звоновой. – М.: Магистр, 2009. – 543 с. С. 39.
15.
- “The Economist” журнали сайти
маълумотларига қаранг.
16. Xinhua-Dow Jones International Financial Center Development Index –
2013, September, 62 p. 6-8 p.p.
17.
http://www.longfinance.net/programmes/financial-centre-futures
маълумотлари. The Global Financial Centres Index 16, September 2014, 56 pp.
18. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2013 йил 12
июнда 2467-сон билан рўйхатдан ўтказилган “Юридик ва жисмоний шахслар
томонидан валюта операциялари амалга оширилишининг асосланганлиги
юзасидан мониторинг олиб бориш тартиби тўғрисида”ги низомнинг 1-иловаси
“Имтиёзли солиқ режими бериладиган ва (ёки) молиявий операциялар амалга
оширилганда ошкор этиш ва ахборот бериш назарда тутилмайдиган давлат ва
ҳудудлар (оффшор ҳудудлар) рўйхати”.
