Опыт зарубежных стран в развитии текстильной промышленности

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

1

www.iqtisodiyot.uz

О.А. Давранов

ТТЕСИ

ТЎҚИМАЧИЛИК САНОАТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ХОРИЖИЙ

ДАВЛАТЛАР ТАЖРИБАСИ

В данной статье раскрыты значение и роль исторического развития

текстильной промышленности Китая, Германии и Турции и их текущее
положение в национальной экономике. А также, анализированы правовые,
организационные и экономические механизмы по развитию текстильной
промышленности в этих странах и основное внимание уделено ролью
государства. Широко описаны тенденции внешней и внутренней торговли
текстильных продукций и факторы влияющие на них. В особенности,
отдельное внимание обращено на поддержку экспорта и установке системы
ограничения импорта.

In this article are described importance and a role of historical development of

the textile industry of China, Germany and Turkey and their current position in
national economy. And also, analyzed legal, organizational and economic
mechanisms on development of the textile industry in these countries and the main
attention is given by a role of the state. Widely described the tendencies of foreign
and domestic trade of textile production and factors influencing them.

In particular,

the separate attention is paid to support of export and installation of restriction
system in import.

Калитли сўзлар:

тўқимачилик саноати, ички ва ташқи савдо, экспорт,

импорт, стратегия, жамғарма, солиққа тортиш, солиқ имтиёзлари, субсидия,
бренд, дизайн.

Ўзбекистон тўқимачилик саноати миллий иқтисодиётнинг етакчи тармоғи

ва мамлакатда амалга оширилаётган иқтисодий сиёсатнинг устувор
йўналишларидан бири ҳисобланади. Зеро, тўқимачилик саноати бандлик ва
ижтимоий барқарорликни таъминлашда муҳим аҳамият касб этади. Сўнгги
йилларда тўқимачилик саноатида маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми жадал
суръатларда ўсиб бормоқда ва мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуши
сезиларли даражада ошмоқда. Хусусан, 2014 йил якунлари бўйича тўқимачилик
саноати корхоналари томонидан 7802,6 млрд. сўмлик маҳсулот ишлаб
чиқарилган ва бу кўрсаткич ўтган йилга нисбатан 112,7% ўсишни ташкил
этади[1]. Барқарор ўсишни тармоқда олиб борилаётган модернизация қилиш,
техник ва технологик янгилаш ҳамда ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш
борасида амалга оширилаётган ислоҳотлар натижаси сифатида изоҳлаш
мумкин.

Тўқимачилик саноатида амалга оширилаётган ислоҳотларни янада

жадаллаштириш ва иқтисодий самарадорликка эришиш авваламбор,
тўқимачилик саноати ривожланган мамлакатлар тажрибасини чуқур ўрганиш ва
таҳлил қилиш ҳамда шу асосда Ўзбекистон тўқимачлик саноати ривожланиши
учун қўллаш мумкин бўлган таклиф ва тавсиялар тайёрлашни талаб этади.

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

2

www.iqtisodiyot.uz

Маълумки, бугунги кунда тўқимачилик саноати ривожланган давлатлар

асосан Хитой, Германия ва Туркия ҳисобланади. Ушбу давлатларнинг ҳар бири
нафақат жаҳон бозорида ўз ўрнини топиш, балки ушбу мавқени узоқ вақт
мобайнида сақлаб туриш ва мустаҳкамлаш имкониятини берувчи миллий
стратегияларга эга.

Жаҳон ва ички бозорларда рақобатнинг кучайиши шароитида саноат

тармоқларида ўз рақобат устунликларига эришиш учун турли ривожланиш
стратегиялардан

фойдаланади.

Тўқимачилик

саноати

ривожланиш

стратегиясини танлаш ва асослаш учун маҳсулотнинг ҳаётий цикли
назариясини қўллаш лозим. Саноатнинг ривожланиш даврида кўплаб саноат
тармоқлари ўсиш босқичидан кескин ўтиб бўлгандан кейин нисбатан турғун
етуклик босқичига ўтади. Етуклик босқичида тобора кўпайиб бораётган
рақобатчилар бозордаги улуш учун курашади. Истеъмолчилар ҳам ўз
талабларини ўзгартириши ва янги маҳсулот турларини танлаши мумкин.
Шунингдек, рақобатчилар, истеъмолчилар ва нархга ҳамда хизмат кўрсатиш
сифатига катта эътибор қаратади. Мазкур босқичда ишлаб чиқариш ҳажмининг
ўсиши ёки ишчи кучининг сифати иқтисодий ўсишнинг ҳал қилувчи омили
ҳисобланмайди, чунки кучайиб бораётган халқаро рақобат нуқтаи назаридан
ишлаб чиқариш, сотиш ва илмий-тадқиқот тажриба-конструкторлик
ишларидаги ўзгаришлар устунлик қилади. Бундан ташқари, корхона
даромадининг пасайиши кузатилиши мумкин, бу эса саноатни таркибий
ўзгартириш ва илмий-техник ютуқлардан кенг фойдаланиш масаласини долзарб
қилиб қўяди. Етуклик босқичида саноатда таркибий ўзгаришлар юз беради ва
халқаро тавсифни олади. Бу эса ўз навбатида компанияларнинг рақобат
устунлигини ушлаб туради[2].

Шу ўринда, тўқимачилик саноати ривожланган Хитой, Германия ва Туркия

давлатлари тажрибаларини таҳлил қилиб чиқамиз.

Хитой тажрибаси.

1970 йил охирида Хитой ҳукумати томонидан жаҳон

иқтисодиётига жадал интеграциялашуви бўйича иқтисодий ислоҳотларнинг
олиб борилиши натижасида Хитой жаҳон тўқимачилик саноатининг энг йирик
ўйинчисига айланди. Узоқ вақт давомида Хитойни тўқимачилик ва кийим
экспорт қилиш ҳажми кескин ўсиб борган. Агар 1980 йилда жаҳон тўқимачилик
экспортида Хитой маҳсулотларининг улуши 4,62 %ни, жаҳон кийим экспортида
эса – 4 % ташкил этган бўлса, 2004 йилга келиб, бу кўрсаткичлар мос равишда
17,17 % ва 23,97 %га ошган[3].

Хитойда таҳминан 80 % тўқимачилик маҳсулотлар қирғоқ бўйида

жойлашган провинцияларда кластер кўринишдаги корхоналар томонидан
ишлаб чиқарилмоқда, маҳсулотни истеъмол қилишда эса, Янцзы, Марваридли
кўллар қирғоғи ва Бохал кўрфази атрофидаги ҳудудлар муҳим роль ўйнайди.
Сўнгги йилларда давлатнинг ички провинцияларида ҳам тўқимачилик
муҳсулотлари ва кийимга бўлган талаб аста-секин ошиб бормоқда[4].

Хитойнинг тўқимачилик саноати ривожланган етакчи давлатларга

интилиши бир нечта босқичларга бўлинади, ҳар бир босқичда тармоқнинг
ўсишига давлатлараро турли хил икки томонлама ва кўп томонлама
келишувлар ҳамда тартибга солиш дастаглари муҳим таъсир кўрсатган. Бундан

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

3

www.iqtisodiyot.uz

ташқари, савдога тўсқинлик қилувчи Шимолий Америка эркин савдо ҳудуди –
НАФТА (у ўз ичига АҚШ, Канада ва Мексикани қамраб олган) каби ҳудудий
тузилмалар ҳамда Европа Иттифоқи ва Туркия ўртасида эркин савдо келишуви
муҳим роль ўйнаган.

Хитой

тўқимачилик

саноати

миллий

иқтисодиётнинг

жадал

ривожланаётган тармоқларидан бири ҳисобланиб, давлатнинг барқарор
ривожланишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади. Хитойда 2005 йилда
иш ўринларининг қарийб 15 %и айнан тўқимачилик саноатида мужассамланган
ҳамда тўқимачилик ва тўқимачилик маҳсулотлари умумий Хитой экспортининг
16,4 %ини ташкил этган.

Тўқимачилик саноати – Хитойда биринчилардан бўлиб хусусий мулкчилик

шаклидаги фирмалар жадал ривожланаётган тармоқ ҳисобланади. 2010 йилдан
бошлаб, у жадал рақобат ривожланган ва хусусий сармоя улуши юқори бўлган
тармоққа айланди. Тармоқда асосан катта бўлмаган компаниялар фаолият
юритади. Йирик компаниялар таркибини эса, тахминан 65 %ини давлат
корхоналари ташкил этади.

Хитой фирмалари ишлаб чиқариш занжирининг асосий босқичлари, одатда

давлат ичида жойлашган. Бу миллий ишлаб чиқаришни жаҳон миқёсида
интеграциялашувини таъминловчи стратегияни ишлаб чиқиш ва амалга
ошириш учун зарур бўлган тажриба ва малаканинг етишмаслиги, шунингдек
ривожланиш даражаси паст бўлган давлатларга инвестициялар киритишдаги
хатарларнинг юқорилиги билан боғлиқ.

Тармоқдаги интенсив рақобат, бошқа етакчи давлатдан, яъни Германиядан

фарқли улароқ асосан харажатлар рақобати билан боғлиқ. Бошқарув
технологиялари ва маркетинг инновацияларига кенг миқёсда инвестициялаш
жалб қилиш мавжуд бўлмаган шароитда рақобат курашининг асосий дастаги
сифатни ошириш эмас, балки нархини пасайтириш ҳисобланади[5].

Тармоқни ривожланишида давлатнинг роли.

Хитойда тўқимачилик

саноатини ривожлантириш давлат томонидан фаол қўллаб-қувватланиши билан
ажралиб туради ва давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларининг устувор
йўналишларидан бири ҳисобланади. 1970 йиллар охирида иқтисодий
ислоҳотларнинг эркинлаштирилиши шароитида тармоқ босқичма-босқич
ривожлантириб борилган. Тўқимачилик саноати юаннинг пасайтирилган
курсини ушлаб туриш билан боғлиқ умумий макроиқтисодий сиёсатнинг
устунликларидан фойдаланиш асосида ривожлантирилган. Бошқа томондан,
ушбу устунликлар халқаро даражада узоқ муддатли музокаралар предметига
айланган, унинг мақсади тармоқни ривожланиши учун тўсиқларни бартараф
этишдан иборат бўлган. Шу билан бир қаторда ушбу тармоқ турли давлат
иқтисодий дастурларнинг объектига айланган.

Тўқимачилик саноатида таркибий ўзгаришларни амалга ошириш Хитойни

Жаҳон савдо ташкилотига (ЖСТ) кириши ва халқаро савдода квоталаш
тизимини бекор қилиниши босқичига, яъни 1997–2000 йилларга тўғри келган.
Ушбу даврда ишлаб чиқариш жараёнидан эскирган ускуна ва технологиялар
чиқариб ташланган, аксарият давлат корхоналари банкротлик амалиётидан
ўтказилган ва айримлари бирлаштириб юборилган, натижада қарийб 1,4 млн.

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

4

www.iqtisodiyot.uz

ишчи ишсиз қолган. 1997–1998 йилларда бир қатор давлат компанияларига
субсидия ва солиқ имтиёзлари кўринишида, яъни мос равишда 1,6 млрд. юан ва
1,5 млрд. юан миқдорда кўмак берилган. Саноатни ривожлантириш мақсадида
замонавий ускуналарни импорт қилиш учун 30 млрд. доллардан зиёд маблағ
сарфланди[6].

Шу билан бир қаторда, 2001-2005 йиллар оралиғида тўқимачилик

саноатини модернизация қилиш учун катта ҳажмдаги инвестиция киритилган.
Хусусан, Хитой шу даврда 18,9 млрд. доллар миқдорда ускуна ва
технологиялар импорт қилди, бу эса мазкур давр учун асосий фондларга
киритилган барча инвестицияларнинг қарийб ярмини ташкил этган. Бироқ,
кўрилган чора-тадбирлар миллий тўқимачилик саноатини тубдан модернизация
қилиш учун етарли бўлмаган, чунки Хитой корхоналари ускуна ва
технологияларни импорт қилишдан юқори даражада боғлиқликни асослаган
ҳолда илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ишларига инвестициялар
киритмаган.

Юқорида келтирилган муаммоларни ечиш ва бартараф этиш мақсадида

2006 йилда миллий тўқимачилик саноатини ривожлантиришга қаратилган беш
йиллик режа амалиётга жорий этилди ва унда қуйидаги асосий йўналишлар
бўйича давлат томонидан қўллаб-қувватлаш амалга оширилиши назарда
тутилган[7]:

1.

Қуйидаги жамғармаларни ташкил этган ҳолда субсидиялаш:



Хитой тўқимачилик саноатида таркибий ўзгаришларни амалга

ошириш ва компанияларни жаҳон миқёсида интеграциялашувини қўллаб-
қувватлаш бўйича махсус жамғармаси.

Жамғарма доирасида 1,36 млрд. юан

ажратилган, шундан 560 млн. юан технологик ривожлантириш ва таркибий
ўзгаришларни амалга ошириш ҳамда 800 млн. юан компанияларни жаҳон
миқёсида

интеграциялашувини

қўллаб-қувватлаш

мақсадлари

учун

йўналтирилган. Мазкур жамғарма технопарклар ва дистрибуция каналларини
яратиш, янги технологияларни жорий этиш, бренд-менеджмент, маркетинг,
интеллектуал мулк ҳуқуқини ҳимоялаш учун мақсадли субсидиялар
кўринишида кўмак беришни назарда тутади ва ҳ.к. Шу ўринда, алоҳида
компаниялар ва провинциялар маблағлардан фойдаланиш имкониятига эга
бўлган.



Қишлоқ хўжалиги, енгил ва тўқимачилик саноатида савдо

операцияларини қўллаб-қувватлаш жамғармаси.

Мазкур жамғарманинг

фаолияти илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ишларини амалга ошириш
ҳамда халқаро ва миллий кўргазмалар, семинар ва қайта тайёрлаш
дастурларини олиб бориш учун субсидиялар ажратишга қаратилган.



Брендларни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш махсус жамғармаси.

Ушбу жамғарманинг маблағлари миллий брендларни яратиш ва мустаҳкамлаш
бўйича компания ҳамда провинцияларнинг фаолиятини қўллаб-қувватлаш учун
берилган.

2.

Солиқ имтиёзларини бериш, у қуйидагиларни назарда тутади:



Имтиёзли ставкалар бўйича солиқлар ёки солиққа тортишдан озод

этиш.

Хусусан, 2006 йилдан бошлаб кийим ишлаб чиқариш бўйича фаолият

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

5

www.iqtisodiyot.uz

юритаётган компанияларнинг сотишдан тушган даромадининг 8 %гача бўлган
миқдорида реклама учун харажатлар даромад солиғини ҳисоблашда ҳисобга
олинади, бунда тўловлар сарф қилинган харажатлар миқдоригача
камайтирилади. Агар харажатлар 8 %дан ошадиган бўлса, тўловлар кейинги
йилда мос равишда камайтирилиши мумкин. Ушбу тизим бўйича янги
маҳсулот ва технологияларни тадқиқ этиш ва ривожлантиришга кетадиган
харажатлар ҳисобга олинади. Агарда илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик
ишларига кетган харажатлар ўтган йилга нисбатан қўйилмалар миқдорини 10%
ёки ундан юқори бўлса, компания илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик
ишлари учун барча харажатлардан яна 50 % солиқ тўловларини камайтирилган
ҳолда тўлаш имкониятига эга бўлади. Бундан ташқари, юқори технологиялар
асосида фаолият юритаётган корхоналар даромад солиғини имтиёзли ставкаси
бўйича, яъни 25 % эмас, балки 15 % тўлайди.



Қўшилган қиймат солиғи ва божхона-тариф йиғимларини қайтариб

олиш.

Мураккаб тўқимачилик ускуналарни ишлаб чиқариш бўйича фаолият

юритаётган компаниялар Хитойнинг ўзида ишлаб чиқарилмайдиган бутловчи
ва эҳтиёт қисмларни импорт қилиш учун божхона-тариф йиғимларини
қайтариб олиш ҳуқуқига эга. Қўшилган қиймат солиғини қайтариб олиш
тизими Хитойда экспортни рағбатлантириш дастаги сифатида 1985 йилдан
бошлаб қўлланиб келмоқда[8]. Ушбу имтиёзлардан экспорт қилиш ҳуқуқига эга
бўлган ҳам хитойлик, ҳам чет эл компаниялари фойдаланиши мумкин. Хитойда
қўшилган қиймат солиғини қайтариш ставкаси товар гуруҳига қараб 0 %дан
17 %гача ўзгариб туради. Қўшилган қиймат солиғини қайтариб олиш фақат
бошланғич тўлов тўланган тақдирдагина амалга оширилади. Хитойнинг айрим
провинцияларида шундай йиғиб бориладиган қайтариш тизими қўлланиладики,
унда тўланган солиқ миқдори фақат экспорт фаолиятининг бошланишидан бир
йил ўтгандан сўнг қайтарилади.

3.

Мақсади аниқ субсидиялаш, мукофотлаш, солиқ имтиёзлари ва бошқа

рағбатлантириш ҳисобланган алоҳида лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш. Мисол
учун:



2009-2011 йилларда

Хитойнинг 10 та саноат тармоқларини

ривожлантириш бўйича давлат режаси

амалга оширилиб, унда миллий

истеъмолни рағбатлантириш, техник жараёнларни тезлаштириш, ресурсларни
тежайдиган ва экологик жиҳатдан самарали технологияларни жорий этиш,
маҳсулот сифатини ошириш, рағбатлантириш, бирлаштириш йўли билан ташқи
савдо фаолиятини қўллаб-қувватлаш, ўз брендларини ташкил этиш,
инфратузилмаларни яхшилаш, махсус иқтисодий ҳудудларни ривожлантириш,
солиқ ва молиявий кўмак бериш, хусусан имтиёзларни бериш кўзда тутилган;



2012 йил январда

Хитой тўқимачилик саноатини ривожлантиришнинг

12-чи беш йиллик режасини

амалга оширишга киришилган бўлиб, унга асосан

корхоналарда ишлаб чиқариш суръатининг йиллик ўсиши – 8 %, умумий саноат
тармоқлари экспортидаги ўсиши эса 7,5 %ни ташкил этиши лозим. Режага
мувофиқ тармоқни ривожлантиришнинг тўртта асосий йўналишлари
белгиланган: янги маҳсулотларни ишлаб чиқариш, мураккаб ускуналардан
фойдаланиладиган ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш, техник

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

6

www.iqtisodiyot.uz

тўқимачилик ва айрим анъанавий соҳаларни қўллаб-қувватлаш.

Германия тажрибаси.

Тўқимачилик саноати, хусусан кийим ишлаб

чиқариш Германия иқтисодиётининг энг қадимий тармоқларидан бири
ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги ривожланган ва қулай жуғрофик ҳолатга эга
бўлган аҳоли зич жойлашган минтақалар – ҳам талаб (йирик бозор сиғими), ҳам
таклиф (қулай транспорт инфратузилма ва асосий бозорларга кириш
имкониятига эга бўлган меҳнат ресурслари нисбатан кўп бўлган минтақалар)
жиҳатидан тўқимачилик саноатини ривожлантириш учун асос бўлган.

Иккинчи жаҳон уруши тугаши билан Германия тўқимачилик саноатида

иқтисодий ўсиш бошланган. Ушбу даврни талабнинг ўсиши билан тавсифлаш
мумкин, талабни молиявий имкониятлар етарли бўлмаганлиги туфайли импорт
ҳисобига қондириш иложи бўлмаган. 1960 йил ўрталарига келиб, тармоқда
фаолият юритаётган корхоналар сони муҳим технологик ўзгаришлар сабабли
аста-секин камая бошлади, бу эса капитал сиғимининг ошиши ва бозорларнинг
мустаҳкамланиши муҳитида ишлаб чиқаришни автоматлаштириш ва
самарадорликни ўсишига олиб келди. Бундан ташқари, бу даврда халқаро
бозорлар томонидан рақобат тобора кўчая бошлади, бу ҳам тармоқнинг ўзаро
муносабатлари ва таркибини ўзгартирди.

1970 йил охири ва 1990 йил ўртасигача бўлган даврда Германия

тўқимачилик саноатида кенг миқёсли таркибий ўзгаришлар амалга оширилди.
Хусусан, бандлик қисқарган, бозорнинг таркиби ва ихтисослашуви ўзгарган.
1980 йилдан бошлаб, Германияда ишлаб чиқаришда чуқур ўзгариш жараёнлари
бўлиб ўтади. 2010 йил бошига келиб, Германия энг йирик истеъмолчи ва
Европа Иттифоқида кийим ишлаб чиқариш ҳажми бўйича учинчи ишлаб
чиқарувчига айланади, бироқ ушбу маҳсулотларга бўлган умумий талабдан
95% чет элда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳисобига қондирилган.

Ҳозирги кунда Германияда тўқимачилик маҳсулотлари ва кийим экспорт

қилиш ҳажми бўйича дунёда Хитой ва Италиядан кейин учинчи давлат
ҳисобланади. Германияда экспортнинг ҳажми тўқимачилик маҳсулотлари ва
кийимни ички ишлаб чиқариш ҳажмига бўлган нисбати 1970 йилда 10 %дан
2012 йилга келиб 43,7 %гача ошган[9].

Германиянинг асосий савдо шериклари Европа Иттифоқи давлатлари

бўлиб, уларнинг улушига тўқимачилик маҳсулотлари ва кийим экспорт қилиш
ҳажмидан таҳминан 71,2 % тўғри келади. Бошқа Европа давлатларининг улуши
17,6 % ва Осиё давлатларининг улуши эса 5,6 %га тенг. Шундай қилиб, умумий
немис экспортининг қарийиб 90 % Европа давлатлари ички бозорига тўғри
келади[10]. Экспортдан олинадиган даромадлар қуйидаги иккита асосий
соҳалар ўртасида тақсимланади, яъни экспортдан олинадиган даромаднинг
41 % кийим сотиш ва 59 % тўқимачилик маҳсулотларини сотишга тўғри
келади[11]. Импорт эса, давлат миқёсидаги тўқимачилик маҳсулотлари
савдосининг 90%дан ортиғини ташкил этади. Асосий етказиб берувчилар Осиё
давлатлари, уларнинг улуши 51,9 %ни ташкил этади, сўнгра Европа Иттифоқи
давлатлари (29,5 %), Европа Иттифоқи давлатларига кирмаган бошқа давлатлар
(14,7 %) ҳисобланади. Давлатлар ўртасида импортнинг энг юқори улуши Хитой
(28 %), Туркия (10,8 %) ва Бангладеш (8,8 %) давлатларига тўғри келади[12].

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

7

www.iqtisodiyot.uz

1980 йилдан бошлаб, то ҳозирги кунга қадар давом этаётган тармоқда

фаолият юритаётган корхоналар сонининг камайиб бориш жараёни нафақат
оммавий банкротлик билан, балки бозорнинг аста-секинлик билан
мустаҳкамланиши ва савдога эътиборнинг ўсиши билан боғлиқ. Йирик
ритейлерлар ўрта компанияларни сиқиб чиқаради, чунки уларни бозордаги
мавқеининг ўсиши харажатларни камайтириш ва таъминот циклларини
тезлаштириш бўйича таъминотчиларга ўз шартларини қўйиш имконини
яратади, бу эса асосий хатарларни ишлаб чиқарувчилар зиммасига юклайди.
Бироқ, Германияда ритейлерлар сони АҚШга нисбатан камроқ. Шу боис айни
вақтда бозорнинг аксарият қисмини маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органлари
доирасида давлат томонидан тартибга солиш чоралари билан ҳимояланган
мустақил тадбиркорлар ташкил этади.

Германияда талаб шаклланишининг энг муҳим омилларидан бири бу

истеъмолчиларнинг ёши бўйича таркиби ҳисобланади. 2012 йилда Германия
аҳолисининг ўртача ёши 45 ёшга тўғри келди. Шунга қарамасдан, жамиятда
ёшлик ва фаолликни сақлаш бўйича ҳаракатлар олиб борилмоқда, бу эса
бевосита истеъмол талабида ўз аксини топмоқда. Бу ҳолат ишлаб чиқарувчилар
учун янги имкониятларни яратмоқда. Бошқа томондан қарайдиган бўлсак,
йирик корхоналар бозорнинг ушбу хусусиятини ҳар доим ҳам ҳисобга олмайди
ва ўз кучларини ёш авлод учун қаратилган бозор сегментига йўналтиради. Бу
кичик ва ўрта бизнес субъектлари учун янги имкониятларни очиб беради[13].

Тармоқни ривожланишида давлатнинг роли.

Германия ҳукумати

маҳсулотларни стандартлаштириш ва сертификация қилиш тизими, импорт
учун чекловларни жорий этиш орқали тўқимачилик маҳсулотлари ва кийим
бозорига кириш жараёнларини тартибга солишда муҳим роль ўйнайди.

Германияда

стандартлаштириш

вазифаларини

Тўқимачилик

ва

тўқимачилик ускуналарини стандартлаштириш қўмитаси

[14] томонидан

амалга оширилади, унинг мажбуриятлари доирасига тўқимачилик, кийим ва
ускунага нисбатан талаблар қўйиш, текширувлар олиб бориш ва синовларни
ишлаб чиқиш киради. Бундан ташқари, Европа Иттифоқи стандартлари ҳам
амал қилади, улар ривожланаётган давлатларда қўлланилаётган стандартларга
қўйиладиган талабларга нисбатан юқори ва қаттиқлиги билан ажралиб туради.
Бу миллий ишлаб чиқарувчилар учун қўшимча ҳимоя воситаси сифатида
хизмат қилади.

Бундан ташқари, Германияда техник тўсиқлар гуруҳига кирадиган

тамғалаш (маркировка) қонунчилиги

амал қилади. Унга асосан Германияда

ишлаб чиқилган ёки импорт қилинаётган барча тўқимачилик маҳсулотлари
таркиби, уни қўллаш талаби ва тавсиялари, ўлчамлари ва бошқа зарур
ахборотни кўрсатган ҳолда тамғаланиши зарур. Бунга қўшимча равишда
Германияда ихтиёрий тамғалаш, шу жумладан

Европа экотамғалаш

[15] тизими

қўлланилади. Хусусан, экотамғалаш ишлаб чиқарилган ва экологик талабларга
мувофиқ ҳолда кейинчалик утилизация қилиш лозим бўлган маҳсулотларни
тамғалашга имкон беради.

Қўлланилаётган импорт чекловлари орасида

маҳсулотни қайси давлатдан

келиб чиққанлигини асословчи талаб

муҳим аҳамият касб этади. Яъни,

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

8

www.iqtisodiyot.uz

маҳсулот Европа Иттифоқига аъзо бўлган давлатлар ҳудудида иккитадан кам
бўлмаган муҳим ишлаб чиқариш босиқчлари ва Европа Иттифоқи қоидаларида
кўзда тутилган импорт тарифидан ўтган тақдирда Европа Иттифоқида ишлаб
чиқарилган деб ҳисобланади[16].

Миллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилиш турли

хил давлат ва нодавлат тузилмалар, ҳам федерал, ҳам ҳудудий миқёсда амалга
оширилади. Улардан қуйидаги институтлар энг муҳим роль ўйнайди:



немис тўқимачилик ва мода соҳаси конфедерацияси

[17], у ҳудудий

ташкилотлар ва савдо уюшмаларини ўз ичига олади ва тармоқнинг барча
масалалари бўйича манфаатларни ҳимоя қиладиган миллий ва халқаро
даражаларда асосий музокараларни олиб борувчи ҳисобланади;



textination

– тармоқнинг расмий вебресурси бўлиб, бозор тўғрисидаги

маълумотларнинг асосий ахборот манбасидир;



бозорнинг ривожланишига кўмаклашувчи ва унинг иштирокчилари

профили ва алоқа қилиш маълумотларидан фойдаланиш учун рухсат берувчи

немис тўқимачилик маҳсулотлари чакана савдоси институти

[18];



тармоқдаги ўрта ва кичик бизнесни қўлаб-қувватлашнинг асосий

тузилмаси ҳисобланган

немис савдо ва маркетинг гуруҳлар федерацияси

[19].

Юқоридагилардан кўриниб турибдики, Германия ҳукумати тўқимачилик

саноатини кўпинча нотариф тартибга солиш чоралар асосида қўллаб-
қувватлайди ва бозорнинг шаклланган тузилмасини сақлаган ҳолда тармоқ
ривожланишини рағбатлантиради.

Туркия тажрибаси.

Туркия дунёда кийим экспорт қилувчи давлатлар

орасида бешинчи ўринни ва Европа Иттифоқи мамлакатларига экспорт
қилишда иккинчи ўринни эгаллайди. У жаҳон тўқимачилик саноатининг энг
йирик иштирокчиси бўлиб, унинг роли йилдан-йилга ошиб бормоқда.

Туркияда тўқимачилик саноати шаклланиш тарихи узоқ ўтмишга –

Осмонийлар империясига тақалади, ушбу даврда, яъни XVI-XVII асрларда
тўқимачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш жуда яхши ривожланган ва кенг
тарқалган эди. Империя тарқалгандан кейин Туркия ҳукумати бу тармоқни
стратегик муҳим тармоқлар қаторига киритган ҳолда протекционизм ва давлат
кўмаги остида изчиллик билан ривожлантирган. Натижада, 1923 йилдан
бошлаб, тўқимачилик саноатида давлат корхоналари фаол равишда ташкил
этилмоқда ва катта ҳажмда инвестициялар жалб қилинмоқда. 1960 йиллардан
бошлаб, Туркия тўқимачлик саноати ўз маҳсулотларини экспорт қила бошлади,
бироқ 1970 йилга келиб, экспорт таркибида тўқимачилик саноатининг улуши
3 %дан ошмади[20]. 1980 йилларда иқтисодиётни эркинлаштириш жараёни
бошланиши ва экспортга йўналтирилган ривожланиш миллий стратегиясига
ўтиш шароитида мамлакатни жаҳон иқтисодиётига интеграциялашув
жараёнини жадаллаштириш сиёсатини амалга ошириб, ўз ривожланишида
қуйидаги икки босқични босиб ўтган: 1980 йиллардан 2000 йилларгача ва 2000
йиллар бошидан то ҳозирги кунгача[21].

Ҳукумат томонидан кўрилаётган чораларга қарамай, айни дамда турк

бозорининг таркибида “қудратли” ишлаб чиқарувчилар ҳукмронлик қилади,
уларнинг улушига умумий ишлаб чиқариш ҳажмининг 60 %и тўғри келади.

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

9

www.iqtisodiyot.uz

Улар ишлаб чиқариш занжирининг ўртасида жойлашган, бу эса глобал
харидорлар билан бевосита ўзаро алоқа қилиш ва айрим катта харажатларни
талаб этувчи опрацияларни Юнонистон ва Марокко каби давлатларга ўтқазиш
имконини беради. Бир вақтнинг ўзида ўз дизайн ва брендини ишлаб чиқиш
босқичига етиб бораётган компанияларнинг сони кўпайиб бормоқда[22].

Бундай стратегияни бозорнинг етакчилари билан ҳамкорлик қилиш ва

технологияларни жорий этиш ҳамда малакали иш кучини жалб қилишни талаб
этувчи ишлаб чиқариш жараёнларини бошқариш тажрибасини олиш натижаси
сифатида амалга ошириш мумкин. Аксарият компаниялар миллий
мулкдорларга тегишли, тўғридан-тўғри инвестицияларнинг миқдори эса кўп
эмас.

Тармоқни ривожланишида давлатнинг роли.

Тўқимачилик саноатининг

барча ривожланиш босқичларида Туркиянинг энг муҳим рақобатбардошлик
омили арзон малакали ишчи кучи мавжудлиги ҳисобланган ва бу давлат
томонидан қўллаб-қувватлаш тизими билан бевосита боғлиқ бўлган.
Ривожланишнинг биринчи босқичида турк ҳукумати тўқимачилик саноати учун

кадрларни тайёрлаш бўйича таълим тизимини

ривожлантиришга асосий

эътиборини қаратган.

Ишчилар мактаб таълимидан ташқари, олий ўқув юртларида ҳамда қайта

тайёрлаш ва малака ошириш, кейничалик эса, тўқимачилик саноатида ишга
жойлашиш дастурлари бўйича ўқиш имкониятларига эга бўлган.

Ғарбий Европа ишлаб чиқарувчилар тажрибалари ва технологияларини

жорий қилиш ривожланган давлатларда ишлаётган

турк ишчиларини ўз

давлатига қайтариш

йўли билан амалга оширилган. Туркия ҳукуматининг

ишчи кучларни қайтариш учун шароитларни шакллантиришга қаратилган ушбу
сиёсатига бир мисол, бу Амстердам ҳудудида жойлашган турк анклавида (улар
кейинчалик 1992 йилда ҳукумат қарори билан ёпилган) фаолият юритаётган
компаниялар учун махсус ҳудудларни ташкил этиш тўғрисида қарор қабул
қилинганлигини келтириш мумкин. Натижада компанияларнинг ярми ўз ишлаб
чиқаришини Туркияга кўчириб келди.

Ишчиларнинг юқори малакаси ва таълим тизимининг ривожланиши

меҳнат унумдорлигини ўсиши, ишлаб чиқариш жараёнини ихтисослашуви ва
тўқимачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун янада кенг
касб-ҳунарлар кўламини шакллантиришга олиб келди. Шу билан бир қаторда
халқаро ишлаб чиқариш занжирида банд бўлган ходимлар мувофиқ келиши
лозим бўлган ихтисослашув талаблари кенгайиб борди. 2003 йилда

халқаро

талаблар ва малака ошириш бўйича миллий дастурларни мониторинг қилиш ва
уларни мувофиқлаштириш бўйича институтлар

шакллана бошлади. 2009

йилда касб стандарлари ва сертификатлаш тизимини ўрнатиш учун махсус
тузилма ташкил этилди.

2000 йилдан бошлаб, давлат ишлаб чиқариш занжирининг кейинги

босқичга ўтди, яъни у

дизайнер ва модельерлар миллий мактабини

шакллантиришни

назарда тутади[23].

2009 йилдан 2014 йилгача бўлган даврда Туркия

“Тўқимачилик, кийим ва

чарм маҳсулотларини ишлаб чиқариш саноатини қўллаб-қувватлаш

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

10

www.iqtisodiyot.uz

стратегияси”ни

амалга ошириб, унга мувофиқ ишчилар сони 30 кишидан кам

бўлмаган компанияларга инсбатан турли рағбатлантирувчи чоралар ишлаб
чиқилган. Жумладан, солиқ енгилликлари, қўшилган қиймат солиғи ва
божхона-тариф йиғимларини тўлашдан озод этиш, 50 % миқдорда энергия
ресурслари учун ҳаражатларни қоплашда кўмаклашиш, имтиёзли кредитлаш,
ижтимоий ажратмаларда имтиёзлар бериш, субсидиялар ҳамда ишлаб
чиқаришни Туркиянинг ривожланиш даражаси паст бўлган ҳудудларига
кўчиришни рағбатлантириш механизмларини ишлаб чиқиш киради.

Субсидиялаш сиёсати кўпинча давлат ҳудудига чет элдан алоҳида ишлаб

чиқариш босқичларини қайтаришга қаратилган. 2013 йил ҳолатига
субсидиялаш ҳажми 4,5 млрд.турк лирадан ортиқни ташкил этган, бу эса, 6 000
та иш ўрнини яратилишига сабаб бўлган[24].

Бундан ташқари Туркия ҳукумати

протекционизм сиёсати

доирасида бир

қатор чораларни қўллаб-қувватлайди, бу эса миллий ишлаб чиқаришни Европа
Иттифоқидан ташқари давлатлар ишлаб чиқарувчиларидан ҳимоялашга
қаратилган. Бироқ, бу сиёсат Туркия ва Европа Иттифоқи давлатлари билан
савдо келишуви иштирокчилари учун амал қилмайди.

2001 йил сентябрда

солиққа тенглаштирилган тўқимачилик ва

тўқимачилик маҳсулотларини импорт қилиш учун тарифлар

ўрнатилган, улар

моса равишда 20 % ва 30 %ни ташкил этди. 2012 йил январда

ҳимоялаш

чоралари

ип газлама учун ҳам амалга киритилган (солиқ ставканинг 10 %

миқдорда)[25].

Юқорида таҳлил қилинган хорижий давлатлар тажрибасидан Ўзбекистон

шароитида фойдаланиш мумкин бўлган асосий жиҳатлари, фикримизча,
қуйидагилардан иборат.

Биринчидан, Тўқимачилик саноатини ривожлантиришнинг Хитой модели

сўнгги 10-12 йил мобайнида ўзининг ижобий жиҳатларини кўрсатди. Бу
нафақат Ўзбекистон учун, балки бошқа бир қатор ривожланаётган давлатлар
учун ҳам универсал модель сифатида кўриб чиқилиши мумкин. Жумладан,
миллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш борасида айрим дастаклар,
яъни солиққа тортиш тизими, қўшилган қиймат солиғини қайтариш тизими,
божхона-тариф йиғимларидан озод этиш ва субсидиялаш, шунингдек махсус
жамғармаларнинг ташкил этилганлиги ва бошқаларни Ўзбекистон шароитида
қўллаш ижобий натижаларга олиб келиши мумкин. Шу жумладан, давлатнинг
жаҳон миқёсида тармоқ манфаатларини ҳимоялашда фаол иштирок этиши
миллий ишлаб чиқарувчилар мавқеини мустаҳкамланишига олиб келиши
мумкин.

Иккинчидан, тўқимачлик саноатини ривожлантиришнинг немис модели

шу билан ажралиб турадики, Германияда рақобатнинг кучайиши ва
ривожланаётган давлатларнинг жаҳон бозорларига кенг кўламда кириб бориши
шароитида жаҳон тўқимачилик саноатида ўз ўрнини сақлаб қолган ва
мустаҳкамлаб олган давлат ҳисобланади. Немис моделининг Ўзбекистон
шароитида қўллаш мумкин бўлган ва самарали бўлган механизмлари сифатида
миллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш ва ҳимоя қилиш турли хил
давлат ва нодавлат тузилмалар фаолияти, шунингдек стандартлаш тизими ва

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

11

www.iqtisodiyot.uz

тамғалаш қонунчилигини эътиборга олиш лозим.

Учинчидан, Ўзбекистон тўқимачилик саноатини ривожлантиришни

рағбатлантириш бўйича энг муваффақиятли тажриба бу турк модели
ҳисобланади. Жумладан, Ўзбекистонни ЖСТига аъзо бўлиш ҳаракати
шароитида ЖСТ талаблари билан чекланган миллий экспортёрларни мақсадли
қўллаб-қувватлаш ўрнига институционал шароитларни тубдан яхшилашга
қаратилган ислоҳотлар муҳим аҳамият касб этади. Таълимга қаратилган катта
эътибор аҳоли турмуш даражасининг ошиши билан боғлиқ иқтисодиёт ва
жамиятда бир қатор ижобий самарадорликка олиб келади. Мазкур сиёсат ишлаб
чиқарувчилар билан уйғунликда ва мувофиқликда амалга оширилганда бозор
талабларига асосланган қарорларни қабул қилиш имкони яратилади.
Ўзбекистон шароитида самарали бўлган яна бир жиҳат бу тўқимачилик
саноатини муваффақиятли ривожланиши учун шароитлари борасида давлат ва
тармоқ субъектлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни мустаҳкамлаш ҳисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1. Ўзбекистон Республикаси статистика қўмитаси маълумотлари асосида

муаллиф томонидан ҳисобланган.

2. Осипенко Н. (2008). Формирование качества текстильных материалов.

Стандартизация, сертификация, качество. 2008. № 5. С.52-56.

3. Song H. (2006). Global Quota System and China’s Textile and Clothing

Industry. China & World Economy. 2006. Vol. 14 (5). P.78-92.

4. The Chinese Market for Clothing (2012). International Trade Center. Geneva:

ITC. P.2.

5. Zhang Y., Wang T. (2010). Profitability and Productivity of the Chinese

Textile Industry. China & World Economy. 2010. Vol. 18 (5). P.1-21.

6. Stewart T. (2007). China’s Support Programs for Selected Industries: Textile

and Apparel. Trade Lawyers Advisory Group LLC. June, 2007. P.2.

7. Stewart T. (2007). China’s Support Programs for Selected Industries: Textile

and Apparel. Trade Lawyers Advisory Group LLC. June, 2007. P.3.

8. China Briefing:

http://www.china-briefing.com/news/2013/03/22/export-tax-rebates-in-

china.html

9. Heymann E. (2011). Textile and Clothing Industry. Innovation and

Internationalisation as Success Factors. Deutsche Bank Research. 2011. July 12. P.7.

10.

Buendesministerium

fuer

Wirtschaft

und

Technologie,

2013.

http://www.bmwi.de

11 IXPOS (2013). The German Business Portal.

http://www.ixpos.de

12.

Buendesministerium

fuer

Wirtschaft

und

Technologie,

2013.

http://www.bmwi.de

13 Apparel in Germany. Euromonitor, September 2013
14.

Textiles

and

Textile

Machinery

Standards

Committee.

http://www.textilnorm.din.de

15 European Ecolabel.

http://ec.europa.eu/environment/ecolabel/index_en.htm

“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2016 йил

12

www.iqtisodiyot.uz

16. The Textile and Clothing Sector and EU Trade Policy. February 2011.

http://trade.ec.europa.eu/doclib/ docs/2011/

october/tradoc_148259.pdf

17. Gesamttextil - Gesamtverband der deutschen Textil- und Modeindustrie e.V.
18. BTE - Bundesverband des Deutschen Textileinzelhandels e.V.
19. ZGV – Mittelstandsverbund
20. Tan B. (2000). Overview of the Turkish Textile and Apparel Industry.

Harvard Center for Textile & Apparel Research:

http://home.ku.edu.tr/~btan/publications/TechReports/HCTARTurkishTextile01.

pdf

21. Fernandez-Stark K., Frederick S., Gereffi G.(2011). The Apparel Global

Value Chain. Economic Upgrading and Workforce Development. Duke Center on
Globalization,

Governance

and

Competitiveness.

2011.

November.

http://www.cggc.duke.edu/pdfs/Skills-for-Upgrading-Workforce-Development-and-
GVC-in-Developing -Countries_FullBook.pdf

22. Neidik B., Gereffi G. (2006). Explaining Turkey’s Emergence and Sustained

Competitiveness as a Full-Package Supplier of Apparel. Environment and Planning
A. 2006. Vol. 38. P.2285-2303.

23. Tokatli N., Kizilgün Ö. (2009). From Manufacturing Garments for Ready-

to-Wear to Designing Collections for Fast Fashion: Evidence from Turkey.
Environment and Planning. 2009. Vol. 41. P.146-162.

24. ITKIB (Istanbul Textile and Apparel Exporters Association), 2013
25. Time of Change in Turkish Apparel. Euromonitor International. 21.08.2012