“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
С.Н. Хамраева,
и.ф.н., доц., ҚарМИИ
ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШ
ТЕНДЕНЦИЯСИ ВА ҲОЗИРГИ ҲОЛАТИ ТАҲЛИЛИ
В данной статье анализированы возможности устойчивого развития
сельского хозяйства. А также выявлены положительные и негативные
факторы, влияющие на инновационное развитие данной отрасли, разработаны
предложения по устранению негативных факторов.
This article analyzed the possibility of sustainable development of
agriculture. And also revealed the positive and negative factors affecting the
innovative development of the industry, developed proposals to address the negative
factors
Калитли сўзлар:
инновация, инновацион иқтисодиёт, қишлоқ
хўжалиги, инновацион жараён, инновацион ривожланиш
Ҳозирги жаҳон интеграциялашув ва глобаллашув шароитида мамлакат
озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда қишлоқ хўжалигининг барқарор
ривожланишини, ташқи ўзгарувчан муҳитга мослашувчан, турли ҳилдаги
инновациялар ва илмий-техника тараққиётига таъсирчан бўлишини тақозо
этмоқда. Кейинги йилларда республикада аграр соҳани ривожлантиришга доир
қабул қилинган ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар қишлоқнинг қиёфасини тубдан
ўзгартириш
имконини
берди.
Хусусан,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг 2009 йил 26 январдаги ПҚ-1046-сонли «Қишлоқ тараққиёти ва
фаровонлиги йили Давлат дастури тўғрисида”ги қарори, Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2007 йил 29 октябрдаги «Ерларнинг мелиоратив
ҳолатини яхшилаш тизимларини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида»ги
ПФ-3932-сонли
фармонига
мувофиқ
қабул
қилинган
“Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини 2008-2012 йилларда яхшилаш
бўйича чора-тадбирлар дастури”, Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамасининг
2009 йил 7 апрелдаги Ф-148-сонли “Қишлоқ аҳоли пунктларини бош режалар
ва ҳудудларни меъморий режалаштиришни ташкил этиш лойиҳалари билан ўз
вақтида таъминлаш, ушбу ҳудудларни шаҳарсозлик жиҳатдан комплекс
ривожлантиришни амалга ошириш тўғрисида”ги фармойиши, 2009 йил
3 августдаги Ўзбекистон Республикаси Президентининг ПҚ-1167-сонли «Қишлоқ
жойларда уй-жой қурилиши кўламини кенгайтиришга оид қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида»ги қарорлари бунга яққол мисол бўла олади.
Иқтисодиётнинг
аграр
секторида
таркибий
ўзгаришлар
ва
диверсификациялаш, шунингдек, ресурслардан оқилона фойдаланишга
қаратилган комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш эвазига 2002-2014
йилларда қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти ўсиб бориш динамикасига эга
бўлди. Хусусан, бу кўрсаткич 2002 йилдаги 106,0 фоизни ташкил этган бўлса,
2014 йилда 106,9 фоизга тенг бўлди (1-расм).
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
1–расм. Ўзбекистон Республикасида қишлоқ хўжалиги маҳсулоти
ишлаб чиқариш динамикаси, %
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
106
107,3
108,9
105,4
106,7
106,1
104,5
105,8
106,9
106,6
107
106,8
106,9
109,6
103,4
111,6
107
107,4
107,2
103,3
104,1
106,5
106
107
106,9
106,4
102,1
111,3
105,9
103,6
105,9
104,6
105,8
108,1
107,6
107,6
107,1
107,4
107
96
98
100
102
104
106
108
110
112
114
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ишлаб чиқаришнинг ўсиши
Деҳқончилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг ўсиши
Чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг ўсиши
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
2-расм. Ўзбекистон Республикасида қишлоқ хўжалигининг макроиқтисодий кўрсаткичлар динамикаси
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
1648,8
2102
2432,1
3323,1
4215
5170,1
6400,1
8089
10023
11348,2
14159,1
18447,9
21810,4
1606,5
1981,3
2183,7
2655,2
3323,8
4134,8
4910,6
5539,6
6751,7
8285,4
10211,2
12401,5
15146,6
30,1
28,4
26,4
26,3
25,1
23,2
19,7
18,6
18
17,6
17,5
17,6
17,2
50,6
51,5
52,7
55,6
55,9
55,6
56,6
57,1
59,4
57,8
58,1
59,8
59
49,4
48,5
47,3
44,4
44,1
44,4
43,4
42,9
40,6
42,2
41,9
40,2
41
0
10
20
30
40
50
60
70
0
5000
10000
15000
20000
25000
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Ўсимликчилик тармоғи млрд. сўм
Чорвачилик тармоғи млрд. сўм
ЯИМда қишлоқ хўжалигининг улуши %
Деҳқончилик маҳсулотларининг улуши %
Чорвачилик маҳсулотларининг улуши %
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
3–расм. Ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотида хўжалик шакллари
улуши, %
Ўзбекистон Республика Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида
таҳлил қилинган.
Шу билан бирга, саноат ва хизматлар соҳасининг жадал ривожланиши
натижасида қишлоқ хўжалигининг ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)даги улуши 2002
йилдаги 30,1 фоиздан 2013 йилда 17,2 фоизгача камайди (2-расм). Қишлоқ
хўжалиги ялпи маҳсулотининг таркиби ҳам ўзгарди. Деҳқончиликда озиқ-овқат
маҳсулотлари ишлаб чиқаришга устуворлик берилиши натижасида уларга
ажратилаётган экин майдонларининг кенгайтирилиши ва ҳосилдорлигини
оширишга оид агротехнологик тадбирларни амалга ошириш эвазига
деҳқончилик улуши 2002 йилдаги 50,6 фоиздан 2013 йилда 59,0 фоизгача
ошишига эришилган бўлса, чорвачилик улуши эса 49,4 фоиздан 41,0 фоизгача
камайди (2 – расм).
Қишлоқ хўжалигида давом этаётган таркибий ўзгаришлар жараёнида,
қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил этишнинг асосий шакллари этиб
фермер ва деҳқон хўжаликлари танлаб олинди. Фермер хўжаликларини
ривожлантиришни рағбатлантириш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш
уларнинг барқарор ва самарали ривожланишида муҳим омил ҳисобланади.
Таркибий ўзгаришлар натижасида фермер хўжаликларининг улуши 2002 йилда
10 %дан 2014 йилда 32,9 фоизгача ошишига олиб келди (3-расм.).
Юқорида келтирилган маълумотлар таҳлилидан кўриниб турибдики,
Ўзбекистонда барча соҳа ва тармоқлар каби қишлоқ хўжалиги ҳам жадал
ривожланмоқда. Бунда ер ҳақиқий эгасини топганлиги, соҳада изчил амалга
оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар, қишлоқ хўжалиги ишлаб
чиқарувчиларга давлат томонидан зарур кўмак берилиб, улар ҳар томонлама
қўллаб-қувватланаётганлиги ўз самарасини бермоқда.
Қишлоқ хўжалигининг барқарор ривожланишида табиий омиллар
таъсири юқорилиги билан бир қаторда қишлоқ хўжалигини агротехник,
ҳуқуқий, ташкилий ва иқтисодий жиҳатдан давлат томонидан қўллаб-
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
10,0
15,1
18,6
24,3
31,4
33,4
32,6
35,4
35,6
34,1
34,4
34,0
32,9
64,0
62,7
62,1
61,7
62,3
64,1
65,1
62,4
62,4
63,7
63,5
64,0
65,1
26,0
22,2
19,3
14,0
6,3
2,5
2,3
2,2
2,0
2,2
2,1
2,0
2,0
фермер хўжаликлари
деҳқон хўжаликлари
қишлоқ хўжалиги корхоналари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
қувватлаш муҳим аҳамият касб этади. Бугунги кунда қишлоқ хўжалигини
ривожлантириш учун инвестициялар ажратиш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари
ишлаб чиқариш жараёнлари, сув хўжалиги объектлари фаолиятининг
мунтазамлигини таъминлаш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларининг
техника таъминотини кучайтириш, ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш,
ҳосилдорлиги паст ерларда пахта хомашёси етиштирувчи хўжаликларни
қўллаб-қувватлаш, кадрлар тайёрлаш ва илмий тадқиқотлар олиб бориш каби
йўналишлар давлат томонидан қўллаб-қувватлаб келинмоқда.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И. Каримов
таъкидлаб
ўтганларидек, “... қишлоқ хўжалигини ислоҳ этишда суғориладиган ерларнинг
мелиоратив ҳолатини тубдан яхшилашга алоҳида эътибор бермоқдамиз. Бу
вазифа энг муҳим устувор йўналишлардан бири бўлиб келган ва бундан кейин
ҳам шундай бўлиб қолади. Чунки, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг
самарадорлиги, мамлакатимизнинг иқтисодий ва озиқ-овқат хавфсизлигини
таъминлаш, нафақат қишлоқ меҳнаткашлари, балки бутун Ўзбекистонимиз
аҳолисининг моддий фаровонлигини ошириш бебаҳо бойлигимиз бўлган
еримизнинг унумдорлиги, унинг сифатини мунтазам яхшилаб бориш билан
узвий боғлиқдир”[1].
Ўзбекистон аграр секторининг барқарор ривожланиши кўп жиҳатдан
инновацион
фаолиятнинг
самарадорлигига
боғлиқ.
Инновацияларни
ўзлаштириш натижасида қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш базаси
технологик, техник ва ташкилий-иқтисодий жиҳатдан янгиланиб боради. Бу эса
ўз навбатида, Ўзбекистоннинг жаҳон бозорига интеграциясини кучайтиради.
Мамлакатлар иқтисодиёти тури ва ривожланиш даражасига қараб, асосан,
хомашё ишлаб чиқаришга ихтисослашган доиндустриал (преиндустриал)
иқтисодиёт, индустриал иқтисодиёт, постиндустриал иқтисодиёт, аралаш
иқтисодиёт ва инновацион иқтисодиёт ёки билимлар иқтисодиётига асосланган
мамлакатларга бўлинади[2].
4 – расм. Инновацион иқтисодиётнинг шаклланиш эволюцияси
Манба: Муаллиф ишланмаси.
преиндустриал
иқтисодиёт
индустриал
иқтисодиёт
постиндустриал
иқтисодиёт
аралаш
иқтисодиёт
инновацион
иқтисодиёт
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
Инновацион иқтисодиёт иқтисодиётнинг энг юқори ривожланган тури
ҳисобланади ва у учун билимли жамият хосдир. Ҳозириги кунда фан-техника
ютуқларини кенг жорий этиш ва ундан самарали фойдаланиш учун турли
механизмлар ва институционал тузилмалар, яъни миллий инновацион тизим
шаклланмоқда.
Қишлоқ хўжалигини барқарорлаштиришда қишлоқ хўжалигини
технологик жиҳатдан модернизация қилиш устувор йўналишлардан биридир.
Қишлоқ хўжалигининг машинасозлик корхоналари фаолиятини бошқаришни
янада такомиллаштириш, уларнинг самарадорлиги ва рентабеллигини ошириш,
соҳада ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта
жиҳозлаш, агросаноат комплекси учун замонавий, унумдорлиги юқори, ички ва
ташқи бозорларда рақобатбардош техника ва ускуналар ишлаб чиқаришни
ташкил этишга қаратилган ягона техника сиёсатини амалга ошириш мақсадида
2014 йил 15 майда ПҚ-2176-сонли “Қишлоқ хўжалигининг машинасозлик
корхоналарини
бошқаришни
янада
такомиллаштириш
ва
молиявий
соғломлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси
Президенти қарори қабул қилинган. Ушбу қарорлар мамлакатимизда
замонавий, унумдорлиги юқори, ички ва ташқи бозорда рақобатбардош қишлоқ
хўжалиги техника ва ускуналари ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш учун ҳуқуқий
асос бўлиб хизмат қилаётир.
Шу
билан
бирга
Тошкент
шаҳрида
мунтазам
равишда
«Ўзэкспомарказ»да агросаноат комплекси учун минитехнологиялар ва ихчам
асбоб-ускуналарнинг
“Uzbekistan
Agrominitech
Expo”
халқаро
ихтисослаштирилган кўргазма-савдоси ҳамда қишлоқ хўжалиги техникаси,
машиналари ва асбоб-ускуналарининг “Uzbekistan Agrotechmash Expo” халқаро
ихтисослаштирилган кўргазмаси ўтказилиб келинмоқда.
“Uzbekistan Agrominitech Expo” ва “Uzbekistan Agrotechmash Expo”
халқаро кўргазмаларининг юқори савияда уюшқоқлик билан ташкил этилгани
ҳам қишлоқ хўжалигини техник ва технологик қайта жиҳозлаш ҳамда
иқтисодиётимиз агросаноат секторини янада ривожлантириш муҳимлигидан
далолат беради. 2014 йилги кўргазмалар якунлари бўйича мамлакатимиз
тадбиркорлари ва хорижий компаниялар ўртасида минитехнологиялар, ихчам
ускуналар ва қишлоқ хўжалиги техникасини харид қилиш учун умумий
қиймати 145 миллиард сўмдан зиёд 1180 шартнома ва аҳдлашув протоколлари
имзоланди.
2015 йил май ойида ўтказилган “Uzbekistan Agrominitech Expo – 2015”
кўргазма-савдосида Хитой, Жанубий Корея, Франция, Италия, Германия,
Бельгия, Австрия, Болгария, Беларусь, Нидерландия, Эрон, Россия, Туркия каби
дунёнинг 24 давлатидан 195 дан ортиқ компаниялар иштирок этди.
Унда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлашга мўлжалланган
ихчам линиялар, қадоқлаш минитехнологиялари, чорвачилик, паррандачилик,
асаларичилик ва боғдорчилик ускуналари, озуқа тайёрлаш, боғдорчилик ва
узумчилик соҳаси учун минитехника ҳамда ускуналар, ўсимликларни ҳимоя
қиладиган кимёвий моддалар, иссиқхона хўжаликларини ташкил этиш бўйича
кенг турдаги маҳсулот ва хизматлар намойиш этилди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
Бу ерда мева-сабзавот ва кўкатларни қуритиш камералари,
паррандачилик инкубаторлари, қадоқлаш-ўраш жиҳозлари, чизель-культиватор
ва плуглар тақдим этилди. Муқобил энергетика соҳасидаги ютуқлар – энг чекка
ҳудудларда жойлашган объектларни ҳам электр энергияси билан узлуксиз
таъминлаш учун мўлжалланган қуёш фотоэлектр ва шамол электр станциялари
қишлоқ хўжалигида инновацион маҳсулот ишлаб чиқаришга кўмаклашувчи
инновацион ишланмалардан биридир.
Умуман, инновацион ғояларни фаол ривожлантиришда қишлоқ хўжалиги
тармоғининг деярли ҳамма соҳаларида имкониятлар мавжуд. Бироқ, ғояларни
амалга оширишда тизимдаги илмий тадқиқот ва олий таълим муассасаларининг
бўлим ва лаборатория бошлиқлари, етакчи, катта илмий ходимлари, кафедра
мудирлари, профессор, доцент ва катта ўқитувчилар, ўқитувчилар ва ёш
олимларнинг инновацион фаоллигини талаб даражасида деб айтиб бўлмайди.
Шунингдек, инноватор олимларнинг доираси ҳам у қадар кенг эмас.
Аграр соҳанинг инновацион ривожланишига таъсир этувчи омилларни
таҳлил қилиш жараёнида уларни ижобий (инновацион жараёнларнинг
ривожланишига кўмаклашувчи) ва салбий (инновацион жараёнларга тўсқинлик
қилувчи) омилларга бўлиб ўрганилди (5 – расм).
5 – расм. Қишлоқ хўжалигида инновацион жараёнларга таъсир этувчи
ижобий ва салбий омиллар
Манба: Муаллиф ишланмаси.
Қишлоқ хўжалигида инновацион
жараёнларга тўсқинлик қилаётган
омиллар
Давлат томонидан илмий-
техник, ИТИ ва ОТМларни
молиялаштириш учун
ажратиладиган маблағларнинг
қисқариши
Инновациялар учун кредитларнинг
юқори ставкаси
Аграр соҳада инновацион
жараёнлар таваккалчилиги
юқорилиги
АСМ соҳасида илмий-тадқиқот
ишланмалар етарли даражада
ривожланмаган
Қишлоқ хўжалигида инновацион
жараёнларни рағбатлантирувчи омиллар
Табиий ресурслар мавжудлиги
Илмий салоҳият
Ички озиқ-овқат бозорининг
сиғимлилиги
Экологик хавфсиз, натурал озиқ-овқат
маҳсулот ишлаб чиқариш имконияти
Бозор муносабатларига асосланган
хўжалик юритувчи субъектларнинг
ривожланиши
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 2, март-апрель, 2016 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
Хозирги кунда Ўзбекистонда инновацион жараёнларни чуқурлаштиришга
ва инновация базасини мустаҳкамлаш учун барча зарур ижтимоий-иқтисодий
асослар мавжуд. Бироқ аграр соҳани инновацион ривожланиш йўлига ўтказиш,
ёки бошқача айтганда, инновацион лойиҳаларни бир, ҳатто бир неча фермер
хўжаликлари миқёсида ҳам амалга оширишда муаммолар мавжуд, чунки:
биринчидан,
фермер хўжаликлари ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини
қайта ишловчи субъектлар ҳозирги вақтда илмий тадқиқот ишларига буюртма
бериш ҳамда тадқиқотларни молиялаштиришда иштирокининг сустлиги;
иккинчидан,
илғор инновацион технологияларни ишлаб чиқишда
тадқиқот олиб бориш ва илмий тадқиқотларни молиялаштиришни ҳам хўжалик
субъекти ўзи амалга ошира олмайди;
учинчидан,
янги технология, янги навлардан фойдаланиш учун қишлоқ
хўжалиги маҳсулоти ишлаб чиқарувчилар ва қайта ишловчиларнинг етарли
даражада билимларга эга эмаслиги, улар олимлар ва мутахассислар хизматидан
фойдаланишлари зарур, шунингдек, маҳсулотни қайта ишлаш ва сотишда ҳам
фермерлар маълум даражадаги қийинчиликларга дуч келмоқдалар;
тўртинчидан,
ОТМ ва илмий тадқиқот муассасалари олимлари
томонидан тайёрланган инновацион ишланмаларга ишлаб чиқарувчиларнинг
талаби етарли даражада эмаслиги, улар ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд эмас;
бешинчидан,
айрим
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулоти
ишлаб
чиқарувчиларнинг масъулиятсизлиги.
Инновацион ривожланиш муаммолари Ўзбекистон учун алоҳида
долзарблик касб этади, чунки фақатгина янги ресурстежамкор, илғор
технологиялардан кенг ва самарали фойдаланган ҳолда инновацион
ривожланиш атроф-муҳитни сақлаб қолишни ҳисобга олиб иқтисодиёт
барқарорлигини тезкор суръатларда ўсишини таъминлайди.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Каримов И.А. 2015 йилда иқтисодиётимизда туб таркибий
ўзгаришларни
амалга
ошириш,
модернизация
ва
диверсификация
жараёнларини изчил давом эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий
тадбиркорликка кенг йўл очиб бериш – устувор вазифамиздир. // Халқ сўзи,
2015 йил 17 январь.
2.
Корчагин Ю.А. Современная экономика России. -Ростов-на-Дону:
Феникс, 2008. ISBN 978-5-222-14027-7
3.
Инновационный менеджмент: Учебник для вузов. /Абрамешин А.Е.,
Воронина Т.П., Молчанова О.П., Тихонова Е.А., Шленов Ю.В.; /Под редакцией
д-ра экон. наук, проф. О.П. Молчановой. - М.: Вита-Пресс, 2001. - 272 с.
