“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Ж.Қ. Қурбонов, кичик илмий ҳодим,
Ш.Э. Зокиров, кичик илмий ҳодим,
ТДИУ ҳузуридаги ИТМ
ЎЗБЕКИСТОННИНГ МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК СОҲАСИДАГИ
САЛОҲИЯТИДАН ЯНАДА КЕНГРОҚ ФОЙДАЛАНИШ
ИМКОНИЯТЛАРИ
В статье анализированы огромный потенциал Узбекистана в
плодоовощной отрасли, в частности места в мире по объему производства,
экспорта и уровню урожайности отдельных видов плодоовощной продукции.
Изложены
возможности
дальнейшего
поддержания
производства,
переработки и экспорта.
The article analyzed the huge potential of Uzbekistan in the horticultural
industry in particular places in the world in terms of production, exports and the
level of productivity of certain types of fruit and vegetables. It sets out the possibility
of further support production, processing and export.
Калит сўзлар:
мева-сабзавотчилик, ишлаб чиқариш, қайта ишлаш,
ҳосилдорлик, экспорт.
Мева-сабзавот маҳсулотларини ишлаб чиқариш, қайта ишлаш ва экспорт
қилиш бўйича Ўзбекистоннинг бугунги кунда нафақат минтақавий, балки
глобал миқёсда юқори ресурс салоҳиятига эга эканлиги, мамлакатимизнинг
қулай табиий-иқлим шароитлари ва маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг бой
тажрибаси билан бевосита боғлиқ. Сўнгги йилларда мева-сабзавот
маҳсулотлари учун ажратиладиган экин майдонларининг ортиб бораётгани ва
ҳосилдорликнинг сезиларли даражада ўсиши туфайли барча турдаги мева-
сабзавот маҳсулотлари бўйича 2004-2014 йиллар мобайнида натура
кўринишида ишлаб чиқариш ҳажми 3 баробар, қайта ишлаш 4,2 баробар,
экспорт 1,8 баробарга ошди.
Бугунги кунда республикамизда мева ва сабзавотларни чуқур қайта
ишлаш,
етиштирилган
маҳсулотларни
сақлаш
инфратузилмасини
ривожлантиришга ҳам алоҳида эътибор қаратилмоқда. 2015 йилда
мамлакатимизда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлайдиган 230 та
корхона, 77 минг 800 тонна сиғимга эга бўлган 114 та янги совутиш камералари
яратилди ва модернизация қилинди, мева-сабзавотларни сақлашнинг умумий
қуввати 832 минг тоннага етказилди [1].
Мамлакатимиз аҳолисининг мева-сабзавот маҳсулотларига бўлган
ехтиёжларини қондириш учун республикамизда ишлаб чиқарилган мева-
сабзавот маҳсулотлари умумий ҳажмининг қарийб 80% етарли бўлиб, қолган
қисми саноатда қайта ишлаш (14 %), экспорт (3 %) ва уруғчиликка (3 %)
йўналтирилмоқда [2].
Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги
маълумотларига кўра, мамлакатимизда 2015 йилда аҳоли жон бошига йиллик
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
ўртача 320 кг сабзавот (тиббий меъёрга нисбатан 2,8 марта кўп), 85,3 кг
картошка (1,5 марта), 58,6 кг полиз (2,2 марта), 86,8 кг мева (1,2 марта) ва 49,9
кг узум (3,3 марта) маҳсулотлари ишлаб чиқарилган [3]. Айни шу шароитда
республикамизда мева-сабзавотчиликни динамик ривожлантириш йўлида кенг
кўламли чора-тадбирлар амалга оширилиб келинаётганлигига қарамай ҳамон
ташқи бозорларга чиқишга тўсиқ бўлаётган бир қанча муаммолар сақланиб
қолмоқда:
- биринчидан,
махсус
инфратузилманинг
етарли
даражада
ривожланмаганлиги, хусусан музлаткичли омборхоналарнинг етишмаслиги
(ҳозирда мева-сабзавот ва полиз маҳсулотларининг 4,4 фоизига тенг сақлаш
қувватлари мавжуд), экспорт бўйича ихтисослаштирилган агрологистика
марказларининг
ягона
тизими
барпо
этилмаганлиги
ва
биржа
механизмларининг жорий этилмаганлиги;
- иккинчидан, ташқи бозорларга чиқиш билан боғлиқ мураккаб транспорт
логистикаси. Бу ҳолатни қисман Ўзбекистоннинг тўғридан-тўғри денгиз
портларига чиқиш имкониятининг мавжуд эмаслиги ва шу сабабли транспорт
харажатларининг юқорилиги билан изоҳлаш мумкин;
- учинчидан, халқаро сифат стандартларининг кенг жорий этилмаганлиги.
- тўртинчидан, ходимларнинг малакасини ошириш, энг аввало, уларни
ташқи бозорларда ишлашга ўргатиш; тор ихтисосликдаги мутахассисларни
излаш ва ишга жалб этиш масалалари [4];
- бешинчидан, замонавий маркетинг тизими кенг йўлга қўйилмаганлиги.
Ҳамкорларни излаш, кўргазма ва ярмаракаларда иштирок этиш, янги
бозорларни ўрганиш, сотиш тизимини такомиллаштириш, маҳсулотларнинг
ташқи кўриниши ва қадоқлашни такомиллаштириш;
- олтинчидан, мева-сабзавот маҳсулотларини экспорт қилиш йўлида
муайян маъмурий тўсиқларнинг мавжуд эканлиги. Жумладан, Ўзбекистонда
экспорт шартномалари бўйича 100 % олдиндан тўлов талаб қилиниши ва 2015
йил 1 сентябрдан бошлаб мева-сабзавот маҳсулотлари экспорти фақат темир
йўл ва ҳаво транспортлари орқали амалга оширилиши [5].
Ушбу муаммоларнинг ижобий ҳал этилиши ўрта ва узоқ муддатли
истиқболда қуйидаги ижтимоий-иқтисодий масалаларни ҳал қилиш имконини
беради:
-
ишсизлик, асосан қишлоқ жойларида;
-
инфляция, йил давомида нархларнинг мавсумий кескин ошиб кетиши;
-
инфратузилма билан боғлиқ муаммолар;
-
озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш;
-
аҳолининг соғлом овқатланиш тарзи;
-
саноатлаштириш даражасини ошириш;
-
қишлоқ хўжалиги тармоқларини диверсификациялаш;
-
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантриш;
-
аҳолининг турмуш фаровонлигини ошириш.
Мамлакатимиз иқтисодиёти учун ташқи талаб манбаи ҳисобланган дунё
иқтисодиётининг сўнгги йиллардаги ҳолати ҳақида гап кетганда, жаҳон мева-
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
сабзавот ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш ҳажмига таъсир кўрсатувчи қуйидаги
асосий ташқи омилларга алоҳида тўхталиб ўтиш мақсадга мувофиқдир:
- биринчидан, глобал истеъмол харажатлари ортиб бораётганлиги
тармоқнинг
потенциал
имкониятлари
ортишига
ижобий
таъсир
кўрсатаётганлиги;
- иккинчидан, аҳоли жон бошига глобал даромадларнинг ортиши билан
йил давомида аҳолининг барра ва қайта ишланган юқори сифатли мева-
сабзавот ва улардан тайёрланган маҳсулотларга бўлган талабнинг ортиш
тенденцияси кузатилаётганлиги;
- учинчидан, дунё аҳолиси сонининг ортиб бораётганлиги, айниқса
урбанизация жараёнларининг жадаллашуви тармоқ маҳсулотларига бўлган
талабнинг ортишига ижобий таъсир кўрсатаётганлиги;
- тўртинчидан, мева-сабзавотларни қайта ишлаш учун энг муҳим хомашё
ҳисобланган шакарнинг жаҳон нархлари ошиб бориши қайта ишлаш
саноатининг самарадорлигига хавф туғдирмоқда.
Сўнгги ўн беш йилликда дунё аҳолиси сонининг 1 млрд 116 млн кишига,
шаҳарлардаги аҳоли сонининг эса 99,1 млн кишига ўсиши, аҳоли жон бошига
ЯИМ қийматининг 2000 йилдаги 10241 АҚШ долларидан 2014 йилда 13915
АҚШ долларига кўтарилиши натижасида дунё аҳолисининг мева ва
сабзавотлар ҳамда улардан тайёрланган маҳсулотларга бўлган талабини кескин
ошиши кузатилди. Дунё мева-сабзавот ишлаб чиқариш ҳажми 2014 йилда 2004
йилга нисбатан 1,27 баробарга ошди (1-жадвал).
1-жадвал
Дунё аҳолиси, урбанизация даражаси, ҳосил йиғиб олинган ерлар ва мева-
сабзавот ишлаб чиқаришнинг ўсиши
Кўрсаткичлар
1990 й. 2000 й. 2014 й.
1
2
3
4
Аҳоли сони, млн. киши
5 320,8
6 127,7
7 243,8
Шаҳарлардаги аҳоли сони, млн. Киши
3 033,0
3 263,4
3 362,5
Аҳоли жон бошига ЯИМ, АҚШ долл. (ҲҚП*)
8 832
10 241
13 915
Ҳосил йиғиб олинган ерлар, млн. га
1 952
2 061
2 781
Мева ва сабзавот ишлаб чиқариш (2004=100)
58
86
127
Манба: FAO Statistical Pocketbook. World food and agriculture 2015.
*Харид қобилияти паритети.
БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти маълумотларига
кўра, Ўзбекистон мева ва сабзавотларнинг асосий турларини етиштириш
бўйича дунёнинг етакчи мамлакатлари қаторига киради. Мамлакатимизда олма
етиштириш ҳажми 2000 йилда 453 минг тонна бўлган бўлса, бу кўрсаткич 2013
йилда 937 минг тоннани ташкил этган, яъни мамлакатимиз ушбу йилларда 97
мамлакат орасида 29-ўриндан 15-ўринга кўтарилган. Узум етиштириш ҳажми
2013 йилда 2000 йилдаги 624,2 минг тоннадан 1,3 млн тоннага ошиб, ушбу давр
мобайнида таҳлил қилинаётган 95 мамлакат орасида 22-ўриндан 16-ўринга
кўтарилган. Шунингдек мамлакатимизда 2013 йил маълумотларига кўра ўрик
етиштириш ҳажми 430 минг тоннани ташкил қилиб, бу кўрсаткич бўйича
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
таҳлил қилинган 72 мамлакат орасида 3-ўринни, гилос етиштириш ҳажми 100
минг тоннани ва 71 мамлакат орасида 5-ўринни, сабзи ва шолғом етиштириш
ҳажми 1,6 млн. тоннани ва 132 мамлакат орасида 3-ўринни, помидор
етиштириш ҳажми 2,3 млн тоннани ва 177 мамлакат орасида 13-ўринни
эгаллаган. Сабзавотлардан картошка, пиёз, карам ва бошқа турларини
етиштириш бўйича мамлакатимиз дунёда юқори етиштириш улушига эга (2-
жадвал). Мева ва сабзавотлар етиштиришнинг бу юқори кўрсаткичлари
мамлакатимизнинг ушбу тармоқдаги улкан экспорт имкониятларини кўрсатади.
2-жадвал
Ўзбекистоннинг баъзи мева ва сабзавот турлари бўйича етиштириш миқдори ва
шу кўрсаткичга кўра жаҳондаги ўрни
Сўнгги йилларда мева-сабзавот етиштириш ҳажмининг ошиб боришига
янги ҳосил йиғиб олинадиган майдондарнинг яратилиши ҳамда маҳсулот
турлари бўйича ҳосилдорликнинг ортиб бориши эвазига эришилмоқда. Баъзи
мева-сабзавот турларининг ҳосилдорлик кўрсаткичлари бўйича БМТнинг Озиқ-
овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти маълумотларига кўра гилос, ўрик, сабзи
ва шолғом, карам етиштиришдаги ҳосилдорлик бўйича мамлакатимиз дунёнинг
етакчи мамлакатлари қаторига киритилган. Жумладан мамлакатимизда 2013
йилда гилос хосилдорлиги 83 ц/га ни ташкил қилиб, бу кўрсаткич бўйича
таҳлил қилинаётган 69 мамлакат орасида 8-ўринни, ўрик ҳосилдорлиги 96 ц/га
ни ва 69 мамлакат орасида 19-ўринни, сабзи-шолғом ҳосилдорлиги 600 ц/га ни
ва 127 мамлакат орасида 8-ўринни, карам ҳосилдорлиги 601 ц/га ни ва 150
малакат орасида 7-ўринни эгаллаган. Бошқа мева ва сабзавот турлари
хосилдорлиги бўйича мамлакатимиз етакчи мамлакатлар рейтингида турмасада,
сўнгги ўн беш йилликда ҳосилдорликнинг кескин ошиши натижасида анча
юқори поғоналарга кўтарилганини кўриш мумкин. Жумладан олма
ҳосилдорлиги 2000 йилда 73 ц/га тенг бўлган бўлса, 2013 йилда бу кўрсаткич
102 ц/га ни ташкил қилган, ушбу давр мобайнида таҳлил қилинаётган 96
мамлакат орасида 56-ўриндан 53-ўринга кўтарилган. Узум ҳосилдорлигининг
2000 йилдаги 63 ц/га дан, 2013 йилда 116 ц/га га ошиши туфайли мамлакатимиз
таҳлил қилинаётган 93 мамлакат орасида 54-ўриндан 26-ўринга кўтарилган (3-
жадвал).
Миқдори
(тонна)
Ўрни
Миқдори
(тонна)
Ўрни
Миқдори
(тонна)
Ўрни
Миқдори
(тонна)
Ўрни
Олма
97
453000
29
402000
27
712000
19
937000
15
Узум
95
624200
22
641610
19
987300
16
1322090
16
Ўрик
72
68000
14
170000
6
325000
3
430000
3
Гилос
71
19800
19
22000
19
75000
6
100000
5
Помидор
177
970000
20
1317160
16
2347000
12
2246927
13
Картошка
165
731100
50
924180
47
1692900
35
2205400
30
Пиёз
145
432200
25
546340
26
884000
22
1068576
20
Сабзи ва шолғом
132
288100
17
505750
13
1107000
5
1641882
3
Карам
153
208000
29
287330
26
540000
21
904607
13
Ўзбекистоннинг баъзи мева ва сабзавот турлари бўйича ишлаб чиқариш миқдори ва
шу кўрсаткичга кўра жаҳондаги ўрни
Манба:
FAOSTAT маълумотлари асосида муаллифлар томонидан ишлаб чиқилган
2000 йил
2005 йил
2010 йил
2013 йил
Таҳлил
қилинаётган
мамлакатлар
сони
Мева ва сабзавот
турлари
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
3-жадвал
Ўзбекистоннинг баъзи мева ва сабзавот турлари бўйича ҳосилдорлик шу
кўрсаткичга кўра жаҳондаги ўрни
Миқдори
(ц/га)
Ўрни
Миқдори
(ц/га)
Ўрни
Миқдори
(ц/га)
Ўрни
Миқдори
(ц/га)
Ўрни
Олма
96
73
56
66
65
106
43
102
53
Узум
93
63
54
65
51
92
36
116
26
Ўрик
69
40
46
71
28
92
15
96
19
Гилос
69
57
16
73
8
90
7
83
8
Помидор
175
216
68
239
78
412
50
355
65
Картошка
159
140
84
186
60
239
47
283
30
Пиёз
143
188
51
208
55
353
22
353
22
Сабзи ва шолғом
127
253
38
329
25
622
4
600
8
Карам
150
293
28
281
38
524
14
601
7
Ўзбекистоннинг баъзи мева ва сабзавот турлари бўйича хосилдорлик ва шу кўрсаткичга
кўра жаҳондаги ўрни
Манба:
FAOSTAT маълумотлари асосида муаллифлар томонидан ишлаб чиқилган
2000 йил
2005 йил
2010 йил
2013 йил
Таҳлил
қилинаётган
мамлакатлар
сони
Мева ва сабзавот
турлари
Мева-сабзавот турларининг экспорт кўрсаткичлари бўйича БМТнинг Озиқ-
овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти тадқиқотларига кўра Ўзбекистон мева ва
сабзавот асосий турларининг экспорти бўйича жаҳон бозорларида салмоқли
ўринга эга. Мамлакатимиз 2013 йилда ўрик, узум, карам, сабзи ва шолғом
экспорти бўйича дунёда етакчи йигирма мамлакат қаторидан ўрин олган.
Жумладан, мамлакатимизнинг ўрик экспорти 58 минг тоннадан ортиқ бўлиб,
таҳлил қилинаётган 113 мамлакат орасида 2-ўринни, узум экспорти 120 минг
тоннани ташкил қилиб, 136 мамлакат орасида 12-ўринни банд этган.
Шунингдек, карам экспорти 61 минг тоннадан ортиқ бўлиб, бу кўрсаткич
бўйича таҳлил қилинаётган 151 мамлакат орасида 8-ўринни, сабзи-шолғом
экспорти қарийб 32 минг тоннани ташкил қилиб, бу кўрсаткич бўйича 141
мамлакат орасида 17-ўринни эгаллаган (4-жадвал).
4-жадвал
Ўзбекистоннинг баъзи мева ва сабзавот турлари бўйича етиштириш миқдори ва
шу кўрсаткичга кўра жаҳондаги ўрни
Миқдори
(тонна)
Ўрни
Миқдори
(тонна)
Ўрни
Миқдори
(тонна)
Ўрни
Миқдори
(тонна)
Ўрни
Олма
153
17633
25
4566
47
2003
55
1653
58
Узум
136
91485
7
108991
9
54022
16
120000
12
Ўрик
113
1288
19
11827
5
20551
5
58260
2
Гилос
119
45
39
-
-
-
-
-
-
Помидор
168
43651
13
57811
15
50893
20
16099
32
Картошка
171
9347
42
2083
60
75
104
64
105
Пиёз
160
66283
12
92640
11
30000
32
11615
41
Сабзи ва шолғом
141
4647
23
14569
17
6474
26
31760
17
Карам
151
7373
21
24072
14
44406
12
61122
8
Ўзбекистоннинг баъзи мева ва сабзавот турлари бўйича экспорт миқдори ва шу
кўрсаткичга кўра жаҳондаги ўрни
Манба:
FAOSTAT маълумотлари асосида муаллифлар томонидан ишлаб чиқилган
2000 йил
2005 йил
2010 йил
2013 йил
Таҳлил
қилинаётган
мамлакатлар
сони
Мева ва сабзавот
турлари
Республикамизда 2014 йилдаги мева-сабзавот маҳсулотлари экспорти
таркибининг 74 %дан ортиғи ёки 452,6 минг тоннаси барра мева-сабзавот
маҳсулотлари улушига, 13,4 % (82,3 минг тонна) дуккакли маҳсулотлар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
улушига, 12,6 % (77,0 минг тонна) қуритилган мевалар улушига тўғри келди.
Агар 2010 йилда барра, дуккакли ва қуритилган мева маҳсулотларининг
экспорти 690,5 минг тонна ёки 1,2 млрд. АҚШ долл. ни ташкил этган бўлса, бу
кўрсаткич 2014 йилда мос равишда 611,9 минг тонна ва 1,5 млрд. АҚШ долл.ни
ташкил қилган.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, мева-сабзавот маҳсулотлари экспорти
ҳажми мамлакатимиз умумий экспорти ҳажмининг 9 фоизидан кўпроғини,
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари умумий экспортининг
қарийб 50 фоизини ташкил қилади. Бу эса мева-сабзавотчилик тармоғининг
нафақат қишлоқ хўжалигида, балки бутун мамлакат иқтисодиётида катта
аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади.
Мева-сабзавот
маҳсулотлари
географик
жойлашуви
ва
иқлим
шароитларидан
келиб
чиқиб,
республикамизнинг
асосан
қуйидаги
минтақаларида етиштирилмоқда. Жумладан, Самарқанд (мева-сабзавот
маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмига нисбатан 16,8%), Тошкент
(15,5%), Андижон (12,9%), Фарғона (8,7%), Сурхондарё (8,1%), Наманган
(7,1%) ва Бухоро (6,8%) вилоятлари мева-сабзавот маҳсулотлари асосий
етиштириб берувчилари ҳисобланади [6].
Юқорида келтирилган таҳлил натижаларига асосан, соҳа доирасида
аниқланган муаммоларнинг ҳал этилиши бўйича қуйидаги таклиф ва
хулосаларни беришимиз мумкин:
-
мева-сабзавот маҳсулотларини етиштириш ва экспорт қилишда мавжуд
молиявий ресурсларни ҳудудлар бўйича мақсадли равишда тақсимлаш;
-
мева-сабзавотларни қайта ишлаш, сақлаш ва агрологистика
инфратузилмасини устувор равишда шакллантириш ва ривожлантиришга урғу
бериш;
-
ҳудудларда селекция ишларини жадаллаштириш, халқаро стандартлар
даражасида сертификатлаш марказларини ташкил этиш;
-
товарлилик даражаси юқори бўлган йирик мева-сабзавот етиштирувчи
хўжаликлар ташкил этиш, асосан деҳқончилик устун бўлган туманларда мева-
сабзавотни қайта ишлаш, сақлаш ва экспорт билан шуғулланадиган
агрофирмаларни ташкил этиш.
-
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Каримов И.А. Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан,
олиб бораётган ислоҳотларни, иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни
изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка
янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир. //Халқ сўзи. 16 январь
2016 йил.
2.
https://www.uzdaily.uz/articles-id-26502.htm.
3.
http://agro.uz/uz/information/about_agriculture/574/5822/
4.
http://gazeta.norma.uz/publish/doc/text122185_kuz_gamini_qishda_eng
5.
http://ut.uz/ru/ekonomika/v_uzbekistane_prodlili_razreshenie_na_eksport_ov
oshey_i_fruktov_avtotransportom
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
6.
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси. Ўзбекистон
қишлоқ хўжалиги. Тошкент-2015.
