“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
С.А. Ташназаров,
катта илмий ходим-изланувчи, СамИСИ
ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНИШИДА
СИНЕРГЕТИК ЁНДАШУВНИНГ НАМОЁН БЎЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИ
В статье рассматриваются описание понятий сервис, оказания услуг и
синергетика, значение и основные принципы развития сферы обслуживания, а
также особенности проявления синергетического подхода в обеспечении её
качества и конкурентоспособности.
The article deals with the content, significance and basic principles of service
sector development, as well as features of the manifestation of the synergetic
approach to ensure its quality and competitiveness.
Калит сўзлар:
иқтисодий ўсиш, хизмат кўрсатиш соҳаси, хизмат
соҳаси, хизмат турлари, хизматлар сифати, синергетика, синергетик
ёндашув, рақобатбардошлик.
Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёти ва барқарор иқтисодий
ўсишига эришишдаги давлат сиёсатининг устувор вазифаларидан бири, бу
аҳолига хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган муаммоларни ҳозирги кун
талабларидан келиб чиққан ҳолда ҳал этиш, бу соҳа учун ўта муҳим бўлган
рақобатбардошлик жараёнларини фаоллаштириш масалалари ҳисобланади.
Чунки, иқтисодий жараёнларни ривожланишида хизмат кўрсатиш соҳасининг
ўрни ва роли ғоят сезиларли бўлиб, иқтисодиётни модернизациялаш ва
либераллаштириш
шароитида,
хизмат
кўрсатиш
сифати
ва
рақобатбардошлигини оширишда хизматлар синергетикаси изланиши асосида
ўрганиш истиқболда катта ижтимоий-иқтисодий самара бериши назарий ва
амалий жиҳатдан яққол кўзга ташланмоқда.
Шунинг учун ҳам, аҳолига хизмат кўрсатиш соҳасининг ташкилий
бошқарув
тузилмасида
хизматлар
синергетик
хусусиятини
тўғри
шакллантириш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бунда хизмат кўрсатиш билан
боғлиқ жараёнларни янада ривожлантириш ва самарадорлигини оширишга ҳар
доим катта эътибор бериш лозим бўлади. Ўзбекистон Республикасининг
Биринчи Президенти И.А. Каримов: “…одамларимизнинг даромади ва ҳаёт
сифатини
оширишнинг
муҳим
омил
ва
йўналишларидан
бири
тариқасида хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини жадал ривожлантириш
борасидаги тизимли ишлар изчил давом эттирилди”[1]деб, бу жараёнга янада
катта эътибор бериб ўтдилар.
Ҳақиқатан ҳам Республиканинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётида
хизмат кўрсатиш соҳасининг ўрни муҳим аҳамият касб этиб бормоқда.
Иқтисодиётнинг асосий тармоқларидан бири ҳисобланган хизматлар соҳаси
таркибий жиҳатдан турли-туманлик касб этмоқда. Давр талабидан келиб чиқиб
янги хизмат турлари вужудга келмоқда. Ялпи ички маҳсулотни
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
шакллантиришда, аҳоли турмуш тарзини оширишда, ишчи кучи бандлигини
таъминлашда, республиканинг барқарор иқтисодий тараққиётида ушбу соҳа
иқтисодий жараёнларнинг негизини ташкил этмоқда. Шу билан бирга соҳанинг
иқтисодий-ижтимоий тараққиёти, унинг илмий ва назарий жиҳатдан
ўрганилиши ва тадқиқ қилиниши лозим бўлган масалаларни вужудга
келтирмоқда. Шу сабабли ҳам соҳада мавжуд муаммоларни назарий жиҳатдан
тадқиқ қилиш, соҳанинг илмий-назарий асосларини такомиллаштириш турли
янгича ёндашувларни талаб қилмоқда. Шундай ёндашувлардан бири
синергетик ёндашув ҳисобланади.
Хизматлар соҳасини назарий тадқиқ қилишда синергетик ёндашув ва
унинг мазмунини чуқурроқ ўрганиш учун энг аввало “хизмат”, “хизмат
соҳаси”, “синергетика” ва “синергетик ёндашув” каби атамаларнинг мазмун-
моҳиятига эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. “Хизмат”
атамаси олимлар томонидан иқтисодий адабиётларда турлича нуқтаи назардан
қўлланилиб иқтисодий билим соҳасига боғлиқ ҳолда талқин қилинади. Ушбу
атама доирасида кўплаб хорижлик ва маҳаллий олимларимиз назарий
тадқиқотлар олиб боришган. Таниқли олимлардан бири Ф. Котлер бўлиб, у
хизматга қуйидагича таъриф беради: Хизмат – бу бир томон бошқасига таклиф
қилиши мумкин бўлган ҳар қандай фаолиятдир[2].
О.П.Ефимова ўзининг тадқиқотлари натижасида хизматга шундай изоҳ
беради: Хизмат – харакат ёки фаолият, истеъмолчилар эҳтиёжини
қондиришнинг бошқа кўринишидаги фойдали таъсир натижаси[3] деб
изоҳлашга ҳаракат қилади. С.Н.Коробкованинг талқини бўйича: “Хизмат – бу
ҳаракат, иш ёки иш бажаришдир”[4]. Г.А. Аванесова, Л.П.Воронкова,
В.И.Маслов, А.И.Фроловлар томонидан тузилган “Туризм, гостепримство,
сервис” номли “Словарь-справочник”да хизматга қуйидагича таъриф берилган:
“Хизматлар – бажарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги тўғридан-тўғри ҳамкорлик
натижаси, шу билан бирга мижозлар эҳтиёжини қондиришга қаратилган
бажарувчининг шахсий фаолиятидир”[5]. ИСО 8402:1994 ҳалқаро стандарти
“Сифат бошқаруви ва сифатни таъминлаш - луғати”да келтирилган таърифда:
“Хизмат таъминотчи ва истемолчи ўртасидаги тўғридан-тўғри ўзаро таъсир ва
истемолчилар эҳтиёжини қондиришга қаратилган таъминотчининг ички
фаолияти натижаси”[6] деб изоҳланади.
Республикамизнинг таниқли олимларидан И.С. Тухлиев: “Хизматлар - бу
кўзга кўринмас товарнинг ўзига хос туридир”[7] дейди ва ушбу ёндашувда у
хизматни товар хусусиятини ифодалаган, яъни, хизматлар ишлаб чиқариш,
моддий ишлаб чиқариш жараёнларидаги меҳнат муносабатларини ўзида акс
эттиради, аммо ишлаб чиқариш жараёни натижаси номоддий шаклга эга бўлади
деб таъкидлашга ҳаракат қилади. Фикримизча хизмат тушунчасига И. Очилов
томонидан берилган таъриф бошқаларига нисбатан мазмун ва моҳият
жиҳатидан такомиллик касб этган ва у қуйидаги шаклда берилган: “Хизмат
дейилганда, инсоннинг, хўжалик юритувчи субъектларнинг, давлатнинг ва
жамиятнинг маълум бир эҳтиёжини қондиришга йўналтирилган кишиларнинг
наф келтирадиган хизмат жараёни билан боғлиқ онгли фаолияти
тушунилади”[8].
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
“Хизмат” атамаси билан боғлиқ ҳолда иқтисодиётда кўп қўлланиладиган
“хизмат соҳаси” атамаси ҳам мавжуд бўлиб, ушбу атама мазмун-моҳиятига
кўра иқтисодиётнинг маълум бир соҳасини ифодалайди. Ушбу тушунча
доирасида ҳам кўплаб иқтисодчи олимлар тадқиқотлар олиб борган бўлиб,
“хизмат соҳаси” тушунчасига оид кўплаб фикр ва мулохазалар билдиришган.
Шундай тадқиқотчиларидан бири С.Н.Коробкова бўлиб, у хизмат соҳасига
қуйидагича таъриф беради: “Хизмат соҳаси - яратилиш жараёнида намоён
бўладиган фойдали таъсирга эга бўлган, неъматлар яратиладиган иқтисодиёт
соҳасидир. Хизматлар соҳасида меҳнат моддий товар кўринишида
ифодаланмайди”[4].
Г.А.Аванесова,
Л.П.Воронкова,
В.И.Маслов,
А.И.Фроловлар томонидан берилган таърифга кўра: “...хизмат соҳси – бир
томондан ўзининг турли туман эҳтиёжларини ва талабларини қондиришни
хоҳлаётган одамлар, бошқа томондан мавжуд талабларни қондиришни мақсад
қилган, истеъмол қийматига эга бўлган фойдали фаолият ташкилотчилари,
товар ва маҳсулотлар ишлаб чиқарувчиларни рақобатлашувининг ишлаб
чиқариш хўжалиги амалиёти ва ўзаро ижтимоий таъсир доирасидир”[5].
Иқтисодиётда таркибий ўзгаришлар шароитида хизматлар соҳасини
илмий-назарий жиҳатдан тадқиқ қилишда, аҳолига кўрсатилаётган хизматларни
сифатини таъминлашда ва назорат қилишда синергетик ёндашув муҳим
ҳисобланади. Синергетик ёндашув тушунчаси моҳиятан синергетика
атамасининг мазмунидан келиб чиқиб, бу атама фанга ХХ асрнинг 60-70
йилларида кириб келди. Синергетика кимё, математетика, биология,
социология, сиёсатшунослик, фалсафа ва иқтисодиёт каби кўплаб фанлар
доирасида тадқиқотлар олиб бориш, мавжуд муаммоларни ўрганишда янги
илмий соҳа сифатида жаҳон илм оммасини қизиқтириб келмоқда. Кўплаб
хорижий олимлар, шу билан бир қаторда республикамиз олимлари ҳам
синергетикага оид илмий изланишлар олиб боришмоқда ва бунинг натижасида
синергетиканинг назарий асослари ва методологияси такомиллашиб бормоқда.
Кўплаб адабиётларда олимлар синергетика тушунчаси юнонча
“synergiya” сўзидан олинган бўлиб “ҳамдўстлик”, “ҳамкорлик” деган маънони
англатишини таъкидлаб ўтишган. Бугунги кунга қадар синергетика
тушунчасига нисбатан турли хил ёндашувлар мавжуд бўлиб, олимлар
томонидан унга турлича таъриф ва тавсифлар берилган.
“Синергетиканинг отаси” деб тилга олинадиган, ушбу илм соҳасининг
асосчиларидан бири Г.Хакен синергетика - ягона(умумий) тизим доирасидаги
кўплаб элементларнинг ўзаро таъсири тўғрисидаги таълимот[9] деб изохлайди.
Унга кўра синергетика тузилманинг ягона яхлитлик сифатида ташкил
бўлишида қисмларнинг ўзаро ҳаракатининг мослашувига эътиборни
қаратадиган тушунча ҳисобланади. О.Пардаев синергетикага иқтисодий
жиҳатдан ёндашиб, унга қуйидагича муаллифлик таърифини беради, яъни -
Синергетика
дейилганда,
бирорта
соҳани
ривожлантириш
ёки
самарадорлигини ошириш мақсадида алоҳида-алоҳида субъектлар кучларини
бир жойга жамлаган ҳолда ҳаракат қилиш ёки бир куч билан узлуксиз ҳолда
белгиланган мақсадга эришиш йўлида тизимли равишда таъсир қилиш
тушунилади[10]. Ушбу ёндашувда синергетиканинг ҳамкорлик, ўзаро таъсир
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
принципларига алоҳида эътибор қаратилган бўлиб, замонавий иқтисодиётни
ривожлантиришда ушбу принциплар улкан амалий ва назарий аҳамият касб
этади.
Бизга маълумки, синергетиканинг шаклланиши постноклассик фаннинг
ривожланиши, яъни кенг доирадаги парадигмал силжишлар рўй бериши билан
боғлиқдир. Зеро, постноклассик фан инсон билан боғлиқ мураккаб
системаларни ўрганиш билан характерланади, бу эса кўп фанларнинг
ҳамкорликдаги ҳаракатини, дунёга яхлит трансфанга алоқадор назар (ёки
қараш) бўлишини талаб қилади. Шу боисдан ҳам синергетикани нафақат
табиатшуносликда, балки ижтимоий-гуманитар соҳада, табиат ва инсонни
ўрганувчи фанлар мулоқотида, таълим, педагогика, санъатда ҳам кенг қўллаш
масаласи
илгари
сурилмоқда[11].
Жумладан,
иқтисодий
тизимлар
тараққиётини, иқтисодий самарадорликни ошириш масалаларини тадқиқ
қилишда синергетик ёндашувга кенг мурожат қилинмоқда. Бир қатор хорижлик
ва республикамиз олимлари (С.М. Авдошин, В.Б. Тарасов
; -
“Синергетические
организации в экономике XXI-го века”
[12],
“Синергетический эффект интеграции интересов отраслевых корпораций и
регионального бизнеса как фактор их конкурентоспособности” [13],
Чумак В.Г., Рамзаев В.М., Кукольникова Е.А., Шестова Н.С.; -
“Конкурентоспособность как синергетическая характеристика кластерного
развития социально-экономических систем” [14], Karpenko, Lidiia
“
Principles of
synergetic approach to investment management of enterprise” [15], V.V. Yakimtsov ;
- “Theoretical basis for synergetics of economic processes” [16], Pardayev, O. “The
ways of improving the productivity of ‘from garden to tablemate’ method through
diffusing synergetic advantages.” [17]) ушбу ёндашувга асосланиб иқтисодий
масалаларни назарий жихатдан тадқиқ қилишган. Зеро синергетик ёндашувга
кўра тизимни ташкил этувчи элементлар ўзаро таъсирда ва ҳамкорликда
бўлади. Бунга иқтисодиётда тармоқлар ва соҳаларнинг ўзаро таъсирда бўлиши,
иқтисодий ва ижтимоий тараққиёт даврида уларнинг тартиб ва тартибсизлик
ҳолати, начизиқлилик ва мувозанатсизлик
,
буларнинг иқтисодий эвалютсияга
таъсирини яққол мисол тариқасида келтиришимиз мумкин.
“Хизмат” ва “хизматлар соҳаси” тушунчалари доирасида билдирилган
юқоридаги мулоҳазалардан келиб чиқиб, хизмат ишлаб чиқиш ва хизматлар
соҳаси инсонлар билан боғлиқ бўлган ўзига хос мураккаб очиқ иқтисодий
тизимларни ифодалайди деган хулосага келиш мумкин. Мазкур тизимда
кечадиган жараёнларда акс этадиган алоҳида қисмларнинг ўзаро таъсири,
ўзаро мувофиқлашуви, тизимда янги сифат кўрсаткичларининг пайдо бўлиши,
мазкур иқтисодий тизимни ривожланишида ўз-ўзини ташкиллаштириш
механизмларини яхлит равишда ўрганиш синергетик ёндашувни намоён
қилади.
Шундан келиб чиққан ҳолда, хизматлар синергетик хусусиятининг
хизмат кўрсатиш сифати ва рақобатбардошлигини оширишда намоён
бўлишининг илмий асосларини такомиллаштриш иқтисодиёт тармоқлари ва
соҳалари учун ҳақиқатан ҳам шу кун талабларидан келиб чиқишини қайд
қилишимиз лозим. Шуни таъкидлаш керакки, хизмат кўрсатиш хизматлар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
бозорида содир бўладиган ўзгаришлар, улардаги ютуқлар синергетика
тамойиллари ва йўл-йўриқларига амал қилган ҳолда эришилиши, биринчи
навбатда рақобатбардошлик талабларидан келиб чиққан ҳолда йўлга қўйиш ва
бошқариш ҳисобига амалга оширилишини тақозо этади. Шунинг учун ҳам
хизмат кўрсатиш сифати ва рақобатбардошлигини ҳозирги замон
концепциясидан фойдаланган ҳолда фаоллаштириш ва шу орқали унинг
самарадорлигини ошириш ўта муҳим вазифалардан биридир.
Хизматлар соҳасини тадқиқ қилишда синергетик ёндашув методологик
вазифасига кўра соҳани тизим сифатида кўриб, уни ташкил этувчи содда
тизимлардан мураккабликка қадар, ёпиқ тизимлардан очиқликка қадар,
тартибдан-тартибсизликка қадар ёки аксинча бўлган мураккаб тизимларни ва
ундаги жараёнларни тадқиқ қилади. Хизмат кўрсатиш соҳасини тадқиқ
қилишда синергетик ёндашувнинг қуйидаги ўзига хос хусусиятлари мавжуд:
-иқтисодиётда барча соҳалар ва тармоқлар ўзаро таъсирда ва
боғлиқликда, уларнинг фаолиятини бир-бирисиз тасаввур қилиб бўлмайди;
-хизматлар соҳаси кўплаб тармоқлардан ташкил топган бўлиб, мураккаб
иқтисодий-ижтимоий тизимни ташкил қилиши;
-хизматлар соҳасининг тараққиётида унинг ҳар бир тармоғининг
ривожланиши алоҳида аҳамият касб этади;
-хизматлар соҳасининг ривожланиши аҳолининг турмуш даражаси
ошишини, ишчи кучининг бандлигини, ЯИМни шаклланишини таъминлайди ва
бу хизматлар соҳасини ривожлантириш орқали иқтисодиётни тараққий
эттиришда синергетиканинг ўз-ўзини ташкиллаштириш хусусиятини намоён
қилади;
-анъанавий ҳаёт тарзини замонавийлаштиришда янги хизмат турларининг
вужудга келиши замонавий тафаккурга асосланади, бу эса синергетик
ёндашувдан
фаол
равишда
фойдаланиш
тамойилларидан
мақсадли
фойдаланишни тақозо этиб, реал сектор корхоналарини узвий алоқада
бўлишини таъминлайди ва ҳар бирини ривожи учун зарур бўлган жараённи
таъминлаб беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Каримов И.А. Бош мақсадимиз — мавжуд қийинчиликларга
қарамасдан, олиб бораётган ислоҳотларни, иқтисодиётимизда таркибий
ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва
тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир. //
Халқ сўзи. 2016 йил, 16 январь.
2.
Котлер, Ф., Маркетинг менеджмент. Экс пресс-курс. 2-е изд. / Пер. с
англ. под ред. Божук С. Г. СПб.: Питер, 2006. — 464 с
3.
Ефимова О.П. Экономика гостиниц и ресторанов. Учебное пособие.
Ефимова О.П., Ефимова Н.А; Под ред. Кабушкина Н.И. – М.: Новое знание,
2004.
4.
Коробкова С.Н. Сервисная деятельность. Учебное пособие. Под
редакцией В.К.Романовича Издательство – СПб Питер – 2006.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
5.
Аванесова Г.А., Воронкова Л.П., Маслов В.И., Фролов А.И. Туризм,
гостепримство, сервис. Словарь-справочник. Под ред. Л.П.Воронковой. – М.:
Аспект Пресс, 2002. – 367 с.
6.
Международный стандарт ИСО 8402. Второе издание 1994-04-01.
Управление
качеством
и
обеспечение
качества
–
Словарь.
http://stroysvoimirukami.ru/iso-8402-94/
7.
Тухлиев И.С., Ҳайитбоев Р., Ибодуллаев Н.Е., Амриддинова Р.С.
Туризм асослари: Ўқув қўлланма – С.: СамИСИ, 2010 - 247 б.
8.
Очилов И. Бозор муносабатлари шароитида хизматларнинг турлари ва
уларнинг тавсифи. // Хизмат кўрсатиш, сервис ва туризм соҳаларини
ривожлантириш: муаммолар ва уларнинг ечимлари. Монография.Т.:
“IQTISODIYOT-MOLIYA”, 2008.37-б.,
9.
Хакен Г. Тайны природы. Синергетика: учение о взаимодействии. —
Москва-Ижевск: Институт компьютерных исследований, 2003, 320.С.141.
10.
Мирзаев Ж.Қ., Пардаев М.Қ. Хизматлар соҳаси иқтисидоёти. Ўқув
қўлланма. Т.: “IQTISODIYOT-MOLIYA”, 2014. 131-б.
11.
Бозаров Д. Синергетик парадигма. Монография. “Тафаккур”
нашриёти. – Т.: 2010 .
12.
Авдошин С.М., Тарасов В.Б; - “Синергетические организации в
экономике XXI-го века” Известия АИН им. Прохорова А.М. Бизнес-
информатика. 2006. Т. 17. 156
13.
Григорьев В. Ю.; - “Синергетический эффект интеграции интересов
отраслевых корпораций и регионального бизнеса как фактор их
конкурентоспособности”
Проблемы современной экономики, N 1 (41), 2012
14.
Чумак В.Г., Рамзаев В.М., Кукольникова Е.А., Шестова Н. С.; -
“Конкурентоспособность как синергетическая характеристика кластерного
развития социально-экономических систем”
Альманах современной науки и
образования
Тамбов: Грамота, 2011. № 1 (44). C. 173-177. ISSN 1993-
5552.
www.gramota.net/editions/1.html
15.
Karpenko, Lidiia. “Principles of synergetic approach to investment
management of enterprise”. THESIS of the IInd INTERNATIONAL CONFERENCE
"ECONOMICS OF ENTERPRISE: MODERN CHALLENGES IN THEORY AND
PRACTICE" hold at the Odessa National Economic University September 26-27,
2013
16.
European Scientific Journal February 2014 edition vol.10, No.4 ISSN:
1857 – 7881 (Print) e - ISSN 1857- 7431 83
17.
Pardayev, O., & Sobirov, B. (2014). The ways of improving the
productivity of ‘from garden to tablemate’ method through diffusing synergetic
advantages.
