“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
С.Н. Ташназаров,
и.ф.н., доц. СамИСИ
БУХГАЛТЕРИЯ БАЛАНСИНИ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАРГА
МУВОФИҚ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
В статье разработана определения бухгалтерского баланса как
основного компонента финансовой отчетности. Изучая международный
опыт приводится научные рекомендации по совершенствованию отражения и
их состава долгосрочных активов, текущих активов в бухгалтерским балансе.
In the article definition of accounting balance has been developed as a main
component of financial report. Studying international practice scientifically the
following recommendations and summary were developed about long term assets,
reflecting current assets in accounting balance sheets, enhancing their structure.
Калит сўзлар
:
молиявий ҳисобот, бухгалтерия баланси, “мулк (ер), бино,
машина ва асбоб-ускуналар”, узоқ муддатли активлар, жорий активлар.
Ташқи иқтисодий алоқаларни ривожлантириш, халқаро биржаларга
чиқиш, хорижий инвестицияларни мамлакатимизга кириб келиши учун қулай
инвестицион
муҳит
яратиш
ҳамда
жаҳон
ҳамжамиятлари
билан
интеграциялашув
жараёнларини
янада
жадаллаштириш
заруратлари
республикамизнинг молиявий ҳисобот халқаро стандартлар асосида
такомиллаштиришни тақозо қилмоқда.
2015 йил 24 апрелда Ўзбекистон Республикаси Президентининг
“Акциядорлик жамиятларида замонавий корпоратив бошқарув услубларини
жорий этиш чора-тадбирлари тўғрисидаги” фармонида халқаро тажрибаларни
чуқур таҳлил қилиш ва шу асосда улар томонидан халқаро стандартлар асосида
молиявий ҳисобот ахборотларини нашр қилиш вазифалари қўйилган [2].
2016 йил 14 апрелдаги “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги” қонуннинг
янги таҳририда 22 дан 27 гача моддалари бевосита молиявий ҳисоботга
бағишланган. Қонунда бухгалтерия баланси молиявий ҳисоботнинг таркибий
қисми эканлиги эътироф этилган (22-модда) [1].
Ушбу қонун ва фармон талабларидан келиб чиқиб бугунги кунда
мамлакатимизда фаолият кўрсатаётган корхоналар томонидан тузилаётган
молиявий ҳисоботнинг асосий бўғини бўлган бухгалтерия балансининг шакли,
унда акс эттирилаётган ахборотлар таркиби ва мазмуни, бухгалтерия
балансини тузиш методологияси, уни тақдим қилиш масалаларини халқаро
амалиётга мувофиқлаштириш ўта долзарб ҳисобланади.
Соҳага доир адабиётларни ўрганиш шуни кўрсатадики, олимларимиз
бухгалтерия балансининг хусусиятларини очиб беришган бўлсада, лекин унинг
барча хусусиятларини мужассамлантирган таърифини ишлаб чиқишга зарурат
мавжуд. Масалан, проф. К.Б. Уразов қуйидагича фикрларни билдиради:
“...баланс ҳисоботининг асосий моҳияти корхоналарнинг маблағлари ва
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
уларнинг ташкил топиш манбаларнинг маълум санага тенглиги, ушбу санадаги
молиявий ҳолати тўғрисидаги ахборот бериш ҳисобланади” [7, 35-бет].
Ўзбекистон Республикаси 15-сон БҲМС “Бухгалтерия баланси”
стандартида “бухгалтерия баланси молиявий ҳисоботнинг таркибий
қисмларидан бири ҳисобланади, хўжалик юритувчи субъектнинг мулкий ва
молиявий аҳволи ҳақида ахборотларни тўплайди ҳамда ошкор этади” деб
таъриф берилган [3, 210-бет].
Хорижлик олимлар Б.Нидлз ва бошқалар баланс хусусида қуйидаги
талқинни келтиришади: “Баланс (balance sheet) – фирманинг молиявий
ҳолатини маълум санада, масалан ҳисобот даврининг охирида акс эттиради.
Баланс фирманинг тутиб турувчи сифатида русурслари – активларининг
қайсики манбалари – пассив ва хусусий капиталга тенглигини кўрсатади” [5,
23-бет].
Р. Ҳ. Ҳермансон ва бошқалар қуйидагича таъриф келтиришади: “Баланс
(balance sheet), айрим ҳолларда молиявий ҳолат ҳисоботи ҳам деб аталади – бу
вақтнинг махсус моментида компаниянинг активлари (assets), мажбуриятлари
(liabilities) ва хусусий (акциядорлик) капиталини (stockholders equity) акс
эттирувчи жадвалдир. Вақтнинг махсус моменти бўлиб баланс санасида
бизнеснинг ёпилиши саналади.”[6, 20-бет].
Юқоридаги олимларнинг фикри асосида бухгалтерия баланси маълум
санада молиявий ҳолатни акс эттирувчи ҳамда активларнинг мажбуриятлар ва
хусусий капиталга тенглигини кўрсатувчи жадвал эканлиги тўғрисида хулоса
қилиш мумкин. Бухгалтерия балансини тавсифлашда қуйидаги мазмундаги
саволларга жавоб бўлиши керак, деб ўйлаймиз: а) Бухгалтерия баланси қайси
иқтисодий тушунчанинг таркибий қисми ҳисобланади; б) бухгалтерия баланси
қайси муддатга ва қайси вақт моментида тузилади; в) қандай таркибдаги ва
мазмундаги ахборотларни тавсифлайди; г) ахборотларнинг назорат қилиш ва
қарорлар қабул қилишдаги ўрни ва аҳамияти; д) балансдаги ахборотлар кимга
мўлжалланганлиги, ҳисоботнинг тақдим қилиниши ва муддати; е) ахборотлар
асосида қабул қилинадиган қарорлар.
Ушбу саволларга қуйида берилган жавоблар бухгалтерия балансининг
таърифини ишлаб чиқишда қўл келади:
а) бухгалтерия баланси молиявий ҳисоботнинг асосий компоненти
ҳисобланади ва унинг бош буғинидир. Шунинг учун уни биринчи шакл ҳам деб
аташади;
б) бухгалтерия баланси ҳисобот даврини қамраб олади ҳамда ҳисобот
даврининг охирида аниқ вақт моментида тузилади. “Маълум бир санада”
дейиладиган бўлса аниқ бўлмайди. Чунки, шу сана давомида ҳам баланс
ўзгариб туради. Баланс доимий хўжалик операциялари таъсирида доимий
ўзгарувчан ҳужжат ҳисобланади. Шунинг учун балансни тузиш учун аниқ вақт
моменти керак. Масалан, 31 декабрь ҳисобот даври якуни билан шартли
равишда соат 24.00 ҳолати бўйича деб олиш мумкин. Баланс бу компаниянинг
молиявий ҳолатини маълум ва аниқ вақтда суратга тушуриш дегани.
в) бухгалтерия баланси компаниянинг мулкий ва молиявий ҳолатига доир
бўлган ахборотларни қамраб олади. Ушбу ахборотлар активлар, мажбуриятлар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
ва хусусий капиталга таснифланади. Стандарт талабларига мувофиқ балансда
акс эттириладиган минимум ахборотлар таркиби белгиланади. Балансда
автивларнинг мажбурият ва хусусий капитал йиғиндисига тенглиги акс
эттирилади. Баланс тарозининг икки паласи бўлиб, бир палласига компания
активлари, иккинчи палласига унинг мажбуриятлари ва хусусий капитали
жойлаштирилади ва уларнинг тенглиги таъминлади;
г) баланс ахборотлари назорат қилишда ҳамда компаниянинг молиявий
ҳолатига баҳо беришда муҳим ўрин тутади;
д) бухгалтерия
баланси
асосан
ташқи
ва
ички
ахборот
фойдаланувчиларга мўлжалланган. Ташқи ахборот фойдаланувчилари
сифатида давлат солиқ органларига, таъсис ҳужжатларига мувофиқ
мулкдорларга, давлат статистика органларига ва бошқа фойдаланувчиларни
келтириш мумкин. Ички ахборот фойдаланувчиларга эса корхона молиявий ва
топ менежерлари киради. Бухгалтерия баланси молиявий ҳисобот даврини,
яъни йилнинг ҳар чорагини ёки календар йилни қамраб олади. Ушбу давр
мабойнида юз берган ўзгаришларни акс эттиради. Қонунчиликда молиявий
ҳисоботни, жумладан бухгалтерия балансини фойдаланувчиларга тақдим
қилиш муддати белгиланган. Корхона ушбу муддатдан кечикмасдан ҳисобот
тақдим этишлари шарт.
е) бухгалтерия баланси асосида компаниянинг мулкий ва молиявий
ҳолатига баҳо берилади. Фойдаланувчилар томонидан корхона активларидан
фойдаланиш самарадорлиги, жорий активларнинг айланиши, узоқ муддатли
активлар ҳолати ва фойдаланиш самарадорлиги, компаниянинг тўлов
қобилияти, пул маблағларининг ҳолати ва ундан фойдаланиш, компаниянинг
хусусий капитали ҳолати ва унинг ўзгариши, хусусий капиталга бадал
киритиши ёки чегириб олиниши, компаниянинг фойдаси ва унинг
ишлатилиши, акцияга тўғри келадиган фойда ва дивиденд суммаси,
компаниянинг қарзлари ва уларни тўлашнинг ҳолати, компаниянинг ликвидлик
даражаси, молиявий барқарорлиги, эгилувчанлиги ва рисклар даражасига баҳо
берилади. Айниқса, акциядорлик жамиятида акциядорлар компанияга баҳо
бериш асосида акция сотиб олиш ёки сотиш тўғрисидаги қарори, таъсисчилар
томонидан эса бошқарувчиларга ишониб топширган ресурлардан фойдаланиш
ҳолати, уларга ишониш масаласи, қўшимча капитал кириши ёки киритмаслик,
киритган маблағларининг самарадорлиги тўғрисидаги қарорларни қабул
қилишда қўл келади.
Бухгалтерия балансининг муҳим хусусиятларидан бири унда стандарт
ахборотлар қатори келтирилиши билан белгиланади. 1-сон МҲХС “Молиявий
ҳисоботни тақдим этиш” стандартида бухгалтерия баланси минимум акс
эттириш лозим бўлган ахборотлар қатори белгиланган [4, 68§]. 1-сон БҲМС
“Ҳисоб сиёсати ва молиявий ҳисобот” стандартида ҳам бухгалтерия балансида
акс эттирилиши лозим бўлган ахборотлар қатори келтирилган [3, 77§]. Бу шуни
англатадики, компаниялар ўзларининг бухгалтерия балансларида албатта ушбу
стандартларда келтирилган моддаларни жойлаштириши ва тамойилларга
мувофиқ тақдим этишлари шарт.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
Юқоридаги фикрлар асосида бухгалтерия балансига таъриф берамиз:
“Бухгалтерия баланси – бу молиявий ҳисоботнинг асосий компоненти бўлиб,
ҳисобот даврининг охиридаги вақт моментида компаниянинг молиявий ҳолати,
яъни унинг активлари, мажбуриятлари ва хусусий капиталининг таснифланган
таркиблари бўйича ҳолатини ва ҳисобот даврида ўзгаришини тавсифловчи
ҳамда тизимли равишда асосан ташқи ва ички ахборот фойдаланувчиларга
компаниянинг молиявий ҳолатини баҳолаш ва унга доир қарорларни қабул
қилиш учун тақдим қилинадиган ахборотларнинг стандартлашган тизимидир”.
Бизнинг амалиётимиздаги барча ҳисобот шакллари мазмунида асосий
воситалар деб аталадиган “ер, бино ва асбоб-ускуналар” қиймати, уларнинг
депресиацияси, номоддий активлар қиймати ва уларнинг амортизацияси,
активларнинг харид қилиниши ва сотилиши билан боғлиқ барча жараёнлар
натижалари ўз аксини топади. Даставвал, бухгалтерия балансида акс
эттирилаётган ахборотлар бўйича халқаро тажрибадаги ва миллий
иқтисодиётимиздаги атамалар ўртасидаги фарқларни мувофиқлаштириш керак
бўлади. Бизнинг фикримизча, узоқ муддатли моддий активлар таркибини
халқаро стандартларга мувофиқлаштириш мақсадида, асосий воситалар
атамасининг ўрнига халқаро стандартдаги
“
Мулк (ер), бино, машина ва асбоб-
ускуналар
”
атамасини, худди шунингдек асосий воситалар амортизацияси
ўрнига “бино, машина ва асбоб-ускуналар”нинг
депресиация
(depreciation),
номоддий аквтивларга нисбатан эса
амортизация
(amortization) атамасидан
фойдаланиш ўринлидир.
АҚШ ва Буюк Британия тажрибасида бухгалтерия балансининг стандарт
шакли белгиланмаган. Лекин, бухгалтерия стандартларида бухгалтерия
балансида тақдим қилиниши талаб қилинадиган ахборотлар таркиби
белгиланган. Шу боис, компания бухгалтерлари стандарт талабларига жавоб
берадиган минимал ахборотларни акс эттиришга ҳаракат қилишади. Узоқ
муддатли активларни бухгалтерия балансида акс эттириш жараёнини ўрганиш
натижасида стандарт талабида иккита ёндашиш мавжудлигини фаҳмлашимиз
мумкин.
Биринчи ёндашишда
бухгалтерлар балансида “узоқ муддатли активлар”
гуруҳини умумий кўрсатадилар. Бунда баланснинг ушбу моддаларга оид қисми
қуйидаги кўринишга эга бўлади:
Бухгалтерия баланси (узоқ муддатли активлар қисми)
Мулк, завод ва асбоб-ускуналар таннархи…….… $ ХХХХ
Айирилади: Жамғарилган депресиация ……… (ХХХХ)
Мулк, завод ва асбоб-ускуналар соф қиймати…... $ ХХХХ
Номоддий активларнинг соф қиймати ………… $ ХХХХ
Узоқ муддатли инвестициялар…………………... $ XXXX
Иккинчи йўналишда
бухгалтерлар балансда узоқ муддатли активлар
гуруҳларини уни ташкил этувчи элементлари бўйича акс эттиришни афзал
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
кўришади. Бу ёндашишда бухгалтерия балансида қуйидаги кўрсаткичлар
тўғрисида маълумот топишимиз мумкин:
Бухгалтерия баланси (узоқ муддатли активлар қисми)
Мулк, завод ва асбоб-ускуналар
:
Ер……………………………………………………….$ХХХХ
Бино ва иншоотлар……………………. …………….... ХХХХ
Машина ва асбоб-ускуналар………….. ……………… ХХХХ
Офис жиҳозлари ………………………………………..ХХХХ
Ижарага олинган ер ободончилиги…………………….ХХХХ
$ ХХХХ
Жамғарилган депресиация…………………..…….....(ХХХХ)
Мулк, завод ва асбоб-ускуналар соф қиймати ……………$
ХХХХ
Минерал ресурслар:
Минерал депозитлар…………………………………..$ХХХХ
Жамғарилган деплеция………………………………...(ХХХХ)
Минерал ресурслар соф қиймати………………………….
$ХХХХ
Номоддий активлар:
Патентлар…………………………………………….$ ХХХХ
Гудвилл………………………………………………....ХХХХ
Номоддий активлар соф қиймати…………………….…$ХХХХ
Узоқ муддатли инвестициялар
:
Сотишга лайоқатли қимматбаҳо қоғозлар……………$ХХХХ
Капитал қимматбаҳо қоғозларга инвестиция………….ХХХХ
Узоқ муддатли инвестиция қиймати…………………….$
XXXX
Жами узоқ муддатли активлар.........................................ХХХХ
Изоҳ: қавснинг ичига олинган рақамлар айрилади.
Биз чет эл тажрибаларини ўрганиш, халқаро ва миллий стандартлар
талаблари асосида баланснинг узоқ муддатли активлар қисмини қуйидаги
тартибда ва таҳририятда ёритишни таклиф қиламиз (1-жадвал):
1-жадвал
Узоқ муддатли активлар таркибий қисмларини бухгалтерия балансида
акс эттиришнинг таклиф этилган варианти
Кўрсаткичлар номи
Сатр
коди
Ҳисобот йили
бошига
Ҳисобот йили
охирига
1
2
3
4
АКТИВ
I.
Узоқ муддатли активлар
Узоқ муддатли моддий активлар, жами
(030+040+050)
:
010
Мулк (ер), бино, машина ва асбоб-ускуналар
бошланғич қиймати жами (011+012+013+014),
шу жумладан:
020
Ер ва ерни ободонлаштириш
011
Бино ва иншоотлар
012
Машина ва асбоб-ускуналар
013
Офис жиҳозлари ва ускуналари
014
Жамғарилган депресиация
015
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
1-жадвалнинг давоми
Мулк (ер), бино, машина ва асбоб-ускуналар
баланс қиймати (020-015)
030
Ўрнатилмаган асбоб-ускуналар
040
Тугалланмаган капитал қуйилмалар
050
Узоқ муддатли номоддий активлар баланс
қиймати, жами (061+062+063), шу жумладан
060
Патент ва лицензиялар
061
Гудвилл
062
Бошқа номоддий активлар
063
Узоқ муддатли дебиторлик қарзлари ва
муддати узайтирилган харажатлар
070
Узок
муддатли
инвестициялар
жами
(081+082), шу жумладан
080
Сотишга лаёқатли қимматбаҳо қоғозлар
081
Жиддий таъсир кўрсатадиган инвестициялар
082
Муддати узайтирилган солиқ активлари
090
I-БЎЛИМ
ЖАМИ
(У
зоқ муддатли активлар
жами (010+060+070+080+090))
100
Манба: Тадқиқотлар асосида муаллиф ишланмаси.
Ушбу таклиф қилинаётган “узоқ муддатли активлар” қисми амалдаги
бухгалтерия балансини қуйидаги икки йўналишда такомиллаштиришга ёрдам
беради, деб ўйлаймиз.
Биринчидан
, бухгалтерия баланси таркиби ва мазмунини
халқаро ва миллий стандартлар талабига яқинлаштиради ва унинг ўқилишини
енгиллаштиради. Фикримизча, бухгалтерия балансида узоқ муддатли
активларга оид моддаларни жойлаштиришда бухгалтерия ҳисоби стандартлари
талабларига мувофиқлаштириш зурур, деб ўйлаймиз. Ўрнатиладиган ускуналар
ва тугалланмаган капитал қуйилмаларни моҳияти жиҳатидан бино, машина ва
асбоб-ускуналар таркибига киритиш мақсадга мувофиқдир.
Иккинчидан
,
ушбу
таклиф
қилинаётган
бухгалтерия
баланси
лойиҳасининг амалиётга жорий қилиниши узоқ муддатли активларнинг
ҳаракати тўғрисида батафсил ахборотларни беради, қайсики ҳозирги кунда
бекор қилинган “асосий воситаларнинг ҳаракати тўғрисида”ги ҳисоботда
бериладиган айрим ахборотларни тўғридан-тўғри бухгалтерия балансида
бериш имконияти туғилади. Чунки, бухгалтерия баланси умумлаштирган
шаклда ушбу ҳисобот маълумотларини тўлиқ мужассамлаштиради.
Тақдим қилинаётган бухгалтерия баланси шакли халқаро тажрибага
уйғун бўлган узоқ муддатли активларнинг таснифига асосланади. Бундан
ташқари ҳисобот шакли умумэътироф этилган, жумладан “мулк (ер), бино,
машина ва асбоб-ускуналар”, “депресиация” ва “муддати узайтирилган солиқ
активлари”, “сотишга лаёқатли қимматбаҳо қоғозлар”, “жиддий таъсир
кўрсатадиган инвестициялар” каби янги атамаларни бухгалтерия балансида
фойдаланишни кўзда тутади. Бу эса унинг халқаро инвесторларга ҳам
тушунарли бўлишини таъминлайди.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
7
www.iqtisodiyot.uz
Бухгалтерия балансининг актив қисми иккинчи бўлими жорий
активларни акс эттиришга бағишланган бўлиб, у “жорий активлар” деб
аталади. Бухгалтерия балансида жорий активлар еттита гуруҳга ажратилган:
II.
Жорий активлар
1.
Товар-моддий захиралари
2.
Келгуси давр харажатлари
3.
Кечиктирилган харажатлар
4.
Дебиторлар
5.
Пул маблағлари
6.
Қисқа муддатли инвестициялар
7.
Бошқа жорий активлар
Амалдаги бухгалтерия баланси шаклида моддаларни ликвидлик
даражаси бўйича жойлаштиришни такомиллаштириш зарур, деб ўйлаймиз.
Оборот активларни жойлаштиришда пул маблағларига айланиш даври узоқ
бўлган активлардан айланиш даври қисқа бўлган ва шу тартибда ҳисоб
рақамларидаги пул маблағларига ўтиш тартибига риоя қилинади. Масалан,
ишлаб чиқариш заҳираларининг пул маблағларига айланиш даври
харидорларга сотишга тайёрлаб қўйилган товарларга нисбатан каттадир. Шу
боис, ишлаб чиқариш захиралари бошқа оборот активларга нисбатан биринчи
тартибда жойлаштирилган.
Амалдаги бухгалтерия балансининг шаклида товар-моддий захиралар
қуйидаги таркибда акс эттирилади (2-жадвал) .
2-жадвал
Товар-моддий захираларнинг бухгалтерия балансида акс эттирилиши
(минг сўм)
Кўрсаткичлар
Сатр
коди
Ҳисобот
даври
бошига
Ҳисобот
даври
охирига
1
2
3
4
Товар-моддий захиралар (сатр. 120 + 130 + 140 +
150)
110
35627677
36759712
Ишлаб чиқариш захиралари (1000, 1100, 1500, 1600) 120
16324951
15336822
Тугалланмаган ишлаб чиқариш (2000, 2100, 2300,
2700)
130
4869829
4523824
Тайёр маҳсулот (2800)
140
12824438
14634794
Товарлар (2900 дан 2980 айирмаси)
150
1608459
2264272
Келгуси давр харажатлари
160
-
-
Кечиктирилган харажатлар
170
-
-
Манба: Самавтозаводининг 2012 йил баланс маълумотлари ҳамда тадқиқотлар
асосида муаллиф ишланмаси
Ушбу балансда товар-моддий заҳиралар таннархида акс эттирилган.
Лекин, амалдаги тартибда 180-сатрда акс эттирилган товарлар моддаси
таннархида акс эттирилиши учун унинг сотиш қийматидан (2910-2970-счётлар
ҳамда 2990-счётлар) товар заҳираларига тўғри келадиган савдо устамаси (2980-
счёт) қолдиғини айириш амалга оширилиши қайд қилинган. Ишлаб чиқариш
корхоналарини олиб қарайдиган бўлсак, маҳсулотнинг ишлаб чиқариш
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
8
www.iqtisodiyot.uz
таннархи аниқлангандан сўнг унинг сотиш суммаси белгиланади. Лекин,
бухгалтерия ёзувларида сотилиши мўлжалланган суммаси билан таннарх
ўртасидаги сумма фарқларини тайёр маҳсулот қийматини дебетлаш ҳамда
белгиланган устама счётини кредитлаш орқали акс эттириб бўлмайди. Қачон
маҳсулот сотилгандан кейин унинг сотиш қиймати ва таннархи ўртасидаги
фарқ аниқланади. Худди шу қоидани савдо корхоналарига ҳам қўллаш
мақсадга мувофиқ бўлади. Бу қоидага мувофиқ белгиланган савдо устамасига
бухгалтерия ёзувлари беришга зарурат йўқ. Натижада, товар захиралари
ўзининг таннархида акс эттирилади. Товарлар устама қўйилиб сотилгандан
кейин эса товарнинг сотиш қиймати ва таннархи ўртасидаги фарқ аниқланади
ва бу даромад сифатида тан олинади. Ушбу қоиданинг савдо корхоналарида
қўлланилиши бухгалтерия балансининг 180-сатрида акс эттирилган товарлар
моддасини ҳақиқий таннархида кўрсатиш имкониятини туғдиради.
Юқоридаги товар-моддий заҳиралар харид таннархи, сотиш таннархи ва
молиявий натижаларни босқичма-босқич аниқлашнинг методологик тартиби
ҳамда амалдаги бухгалтерия балансида товар-моддий захиралар моддасини
таннарх тамойилига мувофиқ ҳақиқий таннархида акс эттириш бўйича
берилган илмий таклиф ва хулосалар молиявий ҳисоботни миллий ва халқаро
стандартлар талабларига мувофиқлаштиришга хизмат қилади. Бу ишланмалар
бухгалтерия балансининг ахборот фойдаланувчилари бўлган хорижий
инвесторларга ҳам тушунарли бўлишини, унинг ихчамлигини ва объективлиги-
ни оширишга ёрдам беради.
Энди, юқоридаги ёзувларнинг натижаси ўлароқ, бухгалтерия балансида
олинадиган счётлар соф қийматда қуйидаги кўринишда акс эттирилиши
мақсадга мувофиқдир (3-жадвал).
3-жадвал
Бухгалтерия балансида дебиторларни акс эттириш
Кўрсаткичларнинг номи
Сатр
коди
Ҳисобот даври
бошига
Ҳисобот
даври охирига
1
2
3
4
Жами дебиторлар [190+200+210+220+
230+240+250+260+270+280]
180
Шу жумладан муддати ўтган дебиторлик
қарзлари
181
Гумонли қарзлар бўйича резерв [4910]
290
Жами дебиторларнинг соф қиймати [180-
290]
300
Манба: Тадқиқотлар асосида муаллиф ишланмаси.
Ушбу таклиф қилинаётган тартиб ва бухгалтерия ҳисоботида акс
эттирилиши бухгалтерия ҳисоби принциплари талабларига тўлиқ жавоб
беради. Ушбу тартибнинг амалдаги тартибдан фундаментал фарқларидан бири,
амалдаги тартибда қопланмай қолган резерв келгуси йилда операцион даромад
сифатида қайд қилинса, бунда эса қопланмай қолган резерв ҳисобдан
чиқарилмайди, яъни бекор қилинмайди. Бухгалтерия балансида эса
дебиторлик қарзлари соф қийматда кўрсатилади.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
9
www.iqtisodiyot.uz
21-сон БҲМСда таъминотчи ва пудратчиларга тўланган аванслар актив
счёт сифатида эътироф этилган. Бизнинг фикримизча, ушбу счётни
тўланадиган счётларга нисбатан контрпассив счёт деб қайд қилинса,
бухгалтерия принципларига мувофиқ бўлади, деб ўйлаймиз.
Лекин, бешинчи гуруҳ “пул маблағлари”дан кейин пул маблағларига
айланиши бир неча кунни талаб қиладиган қисқа муддатли инвестициялар ва
бошқа жорий активлар жойлаштирилган. Бизнинг фикримизча, “пул
маблағлари” гуруҳидан олдин “қисқа муддатли инвестициялар” ва “бошқа
жорий активлар” гуруҳини жойлаштириш ўринлидир. Ушбу гуруҳлар ва
уларнинг моддаларини қуйидаги тартибда жойлаштириш мақсадга мувофиқ
деб ўйлаймиз (4-жадвал):
6-жадвал
Бухгалтерия балансида жорий активларнинг бир қисмини жойлаштириш
тартиби
Кўрсаткичларнинг номи
Сатр коди
Ҳисобот
даври бошига
Ҳисобот даври
охирига
1
2
3
4
Қисқа муддатли инвестициялар (5800)
310
Бошқа жорий активлар (5900)
320
Жами пул маблағлари ва эквивалентлари
(350+360+370+380+390), шу жумладан
330
Пул эквивалентлари (5610)
340
Вақтинчалик ва тезкор депозитлар (5500)
350
Касса ва йўлдаги пул маблағлари (5000,
5620)
360
Чет эл валютасидаги пул маблағлари (5200) 370
Ҳисоб-китоб счётидаги пул маблағлари
(5100)
380
Манба: Тадқиқотлар асосида муаллиф ишланмаси.
Жорий (оборот) активлар молиявий ҳисоби ва ҳисоботини юқорида
таклиф қилинган фикрлар ва методик тавсиялар асосида уйғунлаштириш
амалга оширилса, молиявий ҳисоб ва ҳисоботни такомиллаштиришга хизмат
қилади, деб ўйлаймиз.
Хулоса қиладиган бўлсак, мақолада соҳага доир хорижий ва миллий
адабиётларни ўрганиш асосида бухгалтерия балансига таъриф ишлаб чиқилди.
Бухгалтерия балансини тавсифлайдиган жиҳатлар очиб берилди. Бухгалтерия
балансини халқаро стандартларга мувофиқлаштириш мақсадида узоқ муддатли
активлар моддий ва номоддий активларга ажратилди. Мулк (ер), бино, машина
ва асбоб-ускуналарнинг халқаро тажрибадаги янги таркиби шакллантирилди.
Балансда товар-моддий заҳираларни таннархида, дебиторлик қарзларини соф
қийматда акс эттириш, пул маблағлари ва уларнинг эквивалентларини
ликвидлик даражасига қараб жойлаштириш тартиби таклиф этилди. Ушбу
таклиф ва хулосалар ҳам назарий ва амалий аҳамият касб этади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Ўзбекистон Республикаси “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги қонуни.
//Халқ сўзи 2016 йил 14 апрель.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 4, июль-августь, 2016 йил
10
www.iqtisodiyot.uz
2.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“Акциядорлик
жамиятларида замонавий корпоратив бошқарув услубларини жорий этиш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги фармони. 2015 йил 24 апрель.
3.
Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисоби миллий стандартлари
тўплами –Ташкент: “NORMA”, 2011.–360-бет.
4.
Международные стандарты финансовой отчетности: Издание на
русском языке М.: АСКЕРИ - АССА, 2005.
5.
Нидлз Б. и др. Принципы бухгалтерского учета /Б. Нидлз, Х.
Андерсон, Д. Колдуэлл: Пер. с англ./Под ред. Я.В. Соколова. –М.: Финансы и
статистика, 2003. –496с.
6.
Hermanson, Roger H. Accounting: a business perspective /Roger H.
Hermanson, James Don Edwards, Michael W. Maher. 6th ed., Irwin, Printed in the
USA, 1995. 926 p.
7.
Уразов К.Б. Бухгалтерия молиявий ҳисоби. Ўқув қўлланма. –
Самарқанд. СамИСИ, 2013.-228-бет.
