“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Б.А. Хасанов, и.ф.д., проф.,
Ф.Р. Жуманиёзова, ассистент, ТДИУ
ЎЗБЕКИСТОНДА ЕНГИЛ САНОАТ ТАРАҚҚИЁТИГА ХОС БЎЛГАН
АСОСИЙ ТЕНДЕНЦИЯЛАРНИНГ МОЛИЯВИЙ ТАҲЛИЛИ
В данной статье освещено место легкой промышленности в экономике
страны и определены основные тенденции его развития путем финансового
анализа в современных условиях.
This article highlights the place of light industry in the national economy and
the main trends of its development through the financial analysis in modern
conditions.
Калит сўзлар:
енгил саноат, ялпи ички маҳсулот, асосий капиталга
инвестициялар, давлат бюджети даромадлари, экспорт, тараққиёт
тенденциялари, ривожланиш истиқболларининг молиявий жиҳатлари.
Иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари билан бир қаторда унинг енгил саноат
тармоғини жадал суръатлар билан ривожлантириш мамлакатимизда олиб
борилаётган иқтисодий сиёсатнинг энг муҳим устувор йўналишларидан бири
ҳисобланади. Бундай шароитда бу сиёсатнинг ижтимоий-иқтисодий
самарадорлигини таъминлаш нуқтаи-назаридан сўнгги бир неча йиллар
давомида саноат бу тармоғининг мамлакатимиз иқтисодиётида тутган ўрни ва
унинг тараққиётига хос бўлган энг муҳим тенденцияларни аниқлаб олиш
алоҳида аҳамият касб этади. Худди шунингдек, Ўзбекистон енгил саноатини
ривожлантириш истиқболлари молиявий жиҳатларини белгилашни ҳам бу
муаммодан алоҳида ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам ана шу
қайд этилган икки ҳолатни эътиборга олган ҳолда ушбу мақоламиз доирасида
уларга аниқлик киритишга ҳаракат қиламиз. Бу нарса, бизнинг назаримизда,
принципиал аҳамиятга эга бўлиб, у мамлакатимиз енгил саноатини
ривожлантириш истиқболларининг молиявий жиҳатларини белгилашда ўзига
хос фундамент вазифасини бажаради.
Сўнгги бир неча йиллар давомида мамлакатимиз иқтисодиётида енгил
саноатнинг қандай ўрин тутаётганлиги ва унинг тараққиётига хос бўлган энг
муҳим тенденцияларни аниқлаш учун, фикримизча, кўрсаткичларнинг бир неча
гуруҳидан фойдаланиш, улар ўзгаришини таҳлил қилиш, ўсиш суръатларини
таққослаш ва ундан сўнг тегишли хулосаларни шакллантириш мақсадга
мувофиқ. Ана шундай кўрсаткичларнинг айрим гуруҳлари қуйидагилардан
иборат бўлиши мумкин:
1. Амалдаги баҳоларда мамлакат ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) ҳажми,
Ўзбекистон енгил саноат корхоналари бўйича реализация қилинган
маҳсулотлар ҳажми, Ўзбекистон енгил саноат корхоналарининг ЯИМдаги
салмоғи.
2. Ўзбекистон бўйича асосий капиталга инвестициялар ҳажми,
Ўзбекистон енгил саноат корхоналари бўйича асосий капиталга инвестициялар
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
ҳажми; Ўзбекистондаги инвестицияларда Ўзбекистон енгил саноат
корхоналарининг салмоғи.
3. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг даромадлари,
Ўзбекистон енгил саноат корхоналари бўйича тўланган солиқлар ҳажми,
Давлат бюджети даромадларида Ўзбекистон енгил саноат корхоналарининг
салмоғи.
4.Ўзбекистон Республикасининг экспорти; Ўзбекистон енгил саноат
корхоналарининг экспорти, Ўзбекистон енгил саноат корхоналарининг
мамлакат экспортидаги салмоғи.
Ана шу юқорида келтирилган кўрсаткичларни ўзида мужассам этган 1-
жадвал маълумотларини таҳлил қилар эканмиз, уларга таянган ҳолда
мамлакатимиз иқтисодиётида енгил саноатнинг тутган ўрни ва кейинги 15 йил
давомида унинг тараққиётига хос бўлган муҳим тенденциялар хусусида маълум
бир хулосаларни шакллантириш мумкин. Уларнинг энг асосийлари, бизнинг
фикримизча, қуйидагилардан иборат:
Биринчидан
,
таҳлил қилинаётган даврда Ўзбекистон енгил саноат
корхоналарининг мамлакатимиз ЯИМдаги салмоғи 7,0 %дан (2009 ва 2012
йиллар) 12,7 %гача (2004 йил) тебранган (ўзгариш диапазони 5,7 фоизли пункт
ёки 181,4 %) бўлишига қарамасдан, унинг 2001-2012 йиллар оралиғида, умуман
олганда, пасайиш тенденциясига эга бўлганлигини қайд этиш лозим. Бу нарса,
айниқса, 2004-2012 йиллар оралиғида яққол кўринади. Бир қанча объектив ва
субъектив сабаблари бўлишига қарамасдан, бизнинг назаримизда, масалага
мамлакатимизда бой хом ашё ресурсларининг мавжудлиги, ундан
мамлакатимизнинг иқтисодий салоҳиятини янада мустаҳкамлаш зарурлигини
инобатга олган ҳолда назар солинса, вазиятнинг анча кескин эканлигини
аниқлашимиз мумкин.
Тадқиқотларимиз натижалари вужудга келган вазиятнинг сабабларидан
бири сифатида мамлакатимизда енгил саноат корхоналари бўйича реализация
қилинган маҳсулотлар ҳажми ўсиш суръатларининг ЯИМ ўсиш суръатларидан
ортда қолаётганлигини кўрсатмоқда. Жумладан, 2013 йилда 2001 йилга
нисбатан мамлакатимизда ЯИМнинг ўсиш суръати (амалдаги баҳоларда) 24,1
мартани ташкил этган бўлса, худди шу даврда енгил саноат корхоналари
бўйича реализация қилинган маҳсулотлар ҳажми ўсиш суръатлари эса 13,4
мартага тенг бўлган. Бу ушбу кўрсаткич ўсиш суръатларининг олдинги
кўрсаткич ўсиш суръатларига нисбатан деярли 1,798 марта ортда
қолаётганлигини кўрсатмоқда. Вужудга келган бу вазият ўзига хос
диспропорцияни англатади. Хусусан, бу борада таркиб топган фарқни
қисқартириш
бўйича
тегишли
ишларни
(жумладан,
молиявий
характердагиларни ҳам) амалга ошириш мақсадга мувофиқ. 2014 ва 2015
йилларда эришилиши лозим бўлган башорат кўрсаткичларининг белгиланган
даражалари бу йўналишда маълум бир ишларни амалга ошириш бошлаб
юборилганлигини кўрсатмоқда. Жумладан, 2014 йилда мамлакатимиз ЯИМини
ҳажми 2001 йилга нисбатан 28,2 марта ўсиши мўлжалланган бўлса, ушбу
кўрсаткичнинг даражаси енгил саноат корхоналари бўйича 16,1 мартага тенг
бўлиши режалаштирилган (ўртадаги фарқ 1,752 марта). Худди шунингдек, бу
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
кўрсаткичларнинг 2015 йиллардаги даражалари 31,1 ва 19,3 марта қилиб
белгиланмоқда (ўртадаги фарқ 1,611 марта Демак, бу келтирилган рақамлардан
кўриниб турибдики, сўнгги йилларда мамлакатимизда ЯИМнинг ўсиш
суръатлари билан енгил саноат корхоналари бўйича реализация қилинган
маҳсулотлар ҳажми ўсиш суръатлари ўртасидаги фарқни қисқартириш
чоралари кўрилмоқда.Бу фикримизнинг ўз мантиқий асосига эга эканлигини
ушбу ҳолатни характерловчи кўрсаткичнинг 2013 йилда – 1,798 га, 2014 йилда
– 1,752 га ва 2015 йилда – 1,611 га тенг бўлаётганлиги ҳам тасдиқлайди. Бироқ,
юқорида таъкидланганидек, ўзига хос имкониятларга эга бўлган Ўзбекистонда
енгил саноат корхоналари бўйича реализация қилинган маҳсулотлар ҳажми
ўсиш суръатларининг ЯИМ ўсиш суръатларидан ортда қолаётганлигини
ижобий ҳолат деб баҳолаб бўлмайди. Бизнинг фикримизча, ушбу
кўрсаткичнинг ўсиш суръатлари мамлакатимизнинг бу борадаги ўзига хос
шарт-шароитлари ва имкониятларини инобатга олган ҳолда, ЯИМнинг ўсиш
суръатларидан паст бўлмаслиги лозим. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон енгил
саноатини ривожлантириш истиқболларининг молиявий жиҳатлари ҳам ана шу
муаммони муваффақиятли ҳал этишга қаратилиши керак.
Иккинчидан
,
тадқиқот
ишлари
амалга
оширилаётган
даврда
Ўзбекистондаги асосий капиталга инвестицияларда енгил саноат
корхоналарининг салмоғи амалда 1,4 %дан (2009 йил) 9,7 %гачани (2010 йил)
ташкил этган (тебраниш диапазони 8,3 %ли пункт) бўлса-да, бизнинг
фикримизча, бу ерда вужудга келган ҳолатни таҳлил қила туриб,
қуйидагиларни, албатта, қайд этиш жоиз:
а) 2001-2009 йиллар оралиғида мамлакатимиздаги асосий капиталга
инвестицияларда енгил саноат корхоналарининг салмоғи нисбатан унча катта
бўлмаган даражани (3-5 % атрофида) ташкил этиб, у узлуксиз пасайиш
тенденциясига эга бўлган. Бу нарса, айниқса, 2003-2009 йиллар оралиғида
яққол (5,3 %дан 1,4 %гача) кўринади;
б) 2010 йилдан бошлаб бу борада вазият кескин ўзгарган ва тегишли
кўрсаткичнинг ўртача даражаси олдинги йилларга нисбатан қарийб 2-3
баробарга ортган.
Жумладан, 2010-2013 йилларда унинг даражаси 9-10 %ни ташкил этган.
Ушбу кўрсаткични юқори даражада (10-11 % атрофида) ушлаб туриш 2014-
2015 йилларда ҳам кўзда тутилмоқда;
в) шуни мамнуният билан таъкидлаш лозимки, 2001-2013 йиллар
оралиғида мамлакатимиз енгил саноати корхоналарида асосий капиталга
инвестицияларнинг ўсиш суръати (58,9 марта) шу кўрсаткичнинг мамлакат
бўйича умумий даражасидан (20,9 марта) 2,8 марта юқори бўлган.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
1-жадвал
Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётида енгил саноат корхоналарининг
тутган ўрни ва улар тараққиётига хос бўлган тенденциялар
Т/
р
Кўрсат-
кичлар
Й и л л а р
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
1.
Мамлакат ЯИМ ҳажми,
амалдаги баҳоларда, млрд. сўм.
4925,3
7450,2
9844,0
12261,0
15923,4
21124,9
28190,0
38969,8
49375,6
62388,3
78764,2
96589,8
118986,9
139089,5
152998,2
Ўзбекистон енгил саноат
корхона лари бўйича
реализация қилинган
маҳсулотлар ҳажми, млрд. сўм.
567,2
876,5
1208,6
1556,7
1833,1
2133,1
2532,8
2993,8
3436,0
4593,1
5640,7
6566,6
7616,5
9139,9
10967,8
Ўзбекистон енгил саноат
корхоналарининг ЯИМдаги
салмоғи,%
11,5
11,8
12,3
12,7
11,5
10,1
9,0
7,7
7,0
7,4
7,2
7,0
1,6
12,0
11,9
2.
Ўзбекистон бўйича асосий
капиталга инвестициялар
ҳажми, млрд. сўм.
1320,9 1526,6
1978,1
2629,0
3165,2
4041,0
5903,5
9555,9
12531,9
15338,7
17953,4
22797,3
27557,3
33311,0
39640,0
Ўзбекистон енгил саноат
корхона лари бўйича асосий
капиталга инвестициялар
ҳажми, млрд. сўм.
43,15
47,32
104,8
129,5
146,9
168,0
194,3
299,0
170,6
1487,8
1696,1
2035,3
2544,1
3307,4
4464,9
Ўзбекистондаги асосий
капиталга инвестицияларда
енгил саноат корхоналарининг
салмоғи, %
3,3
3,1
5,3
4,9
4,6
4,2
3,3
3,1
1,4
9,7
9,4
8,9
9,2
9,9
11,3
3.
Ўзбекистон Республикаси
бюджетининг даромадлари,
млрд. сўм.
1280,5 1877,4
2382,2
2758,7
3598,6
4562,9
6145,4
9235,8
11356,3
13725,4
17879,4
21056,6
25689,0
32112,3
41744,7
Ўзбекистон енгил саноат
корхоналари бўйича тўланган
солиқлар ҳажми, млрд. сўм.
11,3
23,7
23,0
20,5
16,8
13,1
23,7
25,6
39,1
82,5
90,1
118,9
148,6
193,2
241,5
Бюджет даромадларида
Ўзбекистон енгил саноат
корхоналарининг салмоғи, %
0,88
1,20
0,96
0,70
0,46
0,46
0,38
0,27
0,34
0,60
0,50
0,56
0,57
0,60
0,60
4.
Ўзбекистон Республикасининг
экспорти, млн. АҚШ $
3170,0 2988,4
3725,0
4853,0
5408,8
6389,8
8991,5
11493,3
11771,3
13023,4
15889,0
19860,9
25818,9
26216,1
35391,7
Ўзбекистон енгил саноат
корхоналарининг экспорти,
млн. АҚШ $
136,1
154,3
213,0
279,8
239,3
315,2
400,5
375,3
385,2
619,0
660,4
825,5
1031,9
1289,8
1702,6
Ўзбекистон енгил саноат
корхоналарининг мамлакат
экспортидаги салмоғи, %
4,3
5,2
5,7
5,8
4,4
4,9
4,4
3,2
3,3
4,7
4,2
4,2
4,0
4,9
4,8
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
Прогноз кўрсаткичларга кўра 2014-2015 йилларда ушбу кўрсаткичнинг
даражаси 2013 йилдаги эришилган даражадан янада юқори бўлади (мос
равишда, 103,4 ва 30,0 марта) ва 3 баробардан ошиб кетади.
Юқорида қайд этилганлардан келиб чиқиб, фикримизча, асосий капиталга
инвестициялар бўйича мамлакатимиз енгил саноати корхоналарида олиб
борилаётган ишларни ва бу ерда, айниқса, кейинги йилларда вужудга келган
тенденцияни ижобий баҳолаш мумкин. Бу эса, ўз навбатида, катта миқдордаги
молиявий маблағларнинг сарф қилинишини тақозо этади. Бундай шароитда
молиялаштириш манбаларини қидириб топиш, уларнинг оқилона таркибий
тузилмасига эга бўлиш, маблағларни тежаб-тергаб ва самарали сарфлаш,
уларни бозор иқтисодиётининг замонавий талабларини инобатга олган ҳолда
муваффақиятли ҳал этиш алоҳида долзарблик касб этади.
Учинчидан,
Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётида енгил саноат
корхоналарининг тутган ўрни ва улар тараққиётига хос бўлган тенденцияларни
аниқлашда мамлакатимиз Давлат бюджети даромадларини шакллантиришда
енгил саноат корхоналарининг салмоғига эътибор бериш муҳим аҳамиятга эга.
1-жадвал маълумотларига кўра, таҳлил қилинаётган даврда ушбу кўрсаткич-
нинг даражаси 0,27 %дан (2008 йил) 1,20 %гачани (2002 йил) ташкил этган
(тебраниш диапазони 0,93 %ли пункт) бўлишига қарамасдан, бу ерда қарор
топган қатъий бир тенденция хусусида фикр билдириш анча мураккаб, чунки
турли йилларда тегишли кўрсаткичнинг даражаси учун қарама-қарши
йўналишда ўзгарувчанлик хос. Шундай бўлса-да, бизнингча, 2010 йилдан
кейин бу йўналишда қатъий бир тенденциянинг таркиб топаётганлиги ҳақида
гапириш мумкин. Чунки бу давр учун Ўзбекистон Республикаси Давлат
бюджети даромадларини шакллантиришда енгил саноат корхоналарининг
ҳиссаси 0,5-0,6 %га тенг бўлмоқда. 2014-2015 йиллар учун мўлжалланган
башорат кўрсаткичларининг даражаси ҳам шу атрофда (0,6 %) белгиланмоқда.
Мамлакатимиз иқтисодиётида енгил саноат корхоналарининг тутган ўрни
ва улар тараққиётига хос бўлган тенденциялар Ўзбекистон Республикаси
Давлат бюджети даромадларини шакллантириш нуқтаи-назаридан қаралганда,
бизнинг фикримизча, бу ерда вужудга келган ҳақиқий ҳолатни ижобий баҳолаш
анча мураккаб. Чунки мамлакатимиз Давлат бюджети даромадларини
шакллантиришда бу тармоқ корхоналарининг роли деярли сезилмаяпти ва
шундайлигича қолаётир. Муаммо Ўзбекистоннинг дунёда пахта етиштирувчи
асосий давлатлардан бири ҳисобланиши, пахта етиштиришнинг мамлакатимиз
аграр секторида ҳал қилувчи аҳамиятга эгалиги, бу ерда етиштирилган ҳосил
мамлакатимиз енгил саноат корхоналари учун асосий хом ашё базаси
эканлигини ҳисобга олиб қараладиган бўлса, фикримизча, мамлакатимиз енгил
саноат
корхоналарида
юқори
даражадаги
қўшилган
қийматнинг
яратилмаётганлиги, у баъзи сабабларга кўра бошқа жойда (бўғинларда) вужудга
келаётганлиги, бундан республикамиз енгил саноат корхоналари баҳраманд
бўлмаётганлиги ва ҳ.к.лар хусусида кетмоқда. Шунинг учун умумдавлат
манфаатларини эътиборга олиб Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети
даромадларини шакллантиришда енгил саноат корхоналарининг ролини
ошириш чораларини кўрмоқ лозим. Албатта, буни тармоқ корхоналарига
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
нисбатан фақат фискал солиқ юкини ошириш орқали амалга ошириш мақсадга
мувофиқ эмас. Аксинча, буни енгил саноат корхоналари томонидан ишлаб
чиқарилаётган тайёр маҳсулотларнинг таркибий тузилмасини ўзгартириш
(айрим жойларда – тубдан ўзгартириш), тармоқ корхоналарида юқори
даражадаги қўшилган қийматни ўзида мужассам этувчи маҳсулотларнинг
ишлаб чиқарилишига катта эътибор бериш йўналиши орқали ҳал қилиш
мақсадга мувофиқ. Шунингдек, бу нарса комплекс тарзда молиявий
характердаги бир неча муаммоларнинг ҳам бозор механизмлари орқали ҳал
қилиниши тақозо этади.
Тўртинчидан
,
мамлакатимиз
иқтисодиётида
енгил
саноат
корхоналарининг тутган ўрни ва улар тараққиётига хос бўлган тенденцияларни
Ўзбекистон енгил саноат корхоналарининг мамлакат экспортидаги салмоғи
ва унинг ўзгаришисиз тасаввур этиш мумкин эмас. 1-жадвал маълумотлари бу
борада енгил саноат корхоналарининг мамлакатимиз иқтисодиётида тутган
ўрни 5 % атрофидаги кўрсаткич даражаси (кўрсаткичнинг айрим йиллардаги
даражаси бундан мустасно) таркиб топганлиги кўзга ташланмоқда.
Таҳлилларга кўра, баъзи бир мамлакатлар учун экспортда енгил саноат
корхоналарининг 5 % даражани эгаллаши ютуқ сифатида эътироф этилиши ва
ижобий баҳоланиши мумкин. Шундай бўлса-да, фикримизча, буни
Ўзбекистонга нисбатан қўллаб бўлмайди. Чунки мамлакатимиз бошқа
мамлакатларга нисбатан пахта хомашёсига асосланган енгил саноат корхона-
ларини ривожлантириш ва экспортбоп маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг
қиёслаб бўлмайдиган имкониятларига эга. Шунинг учун ҳам, фикримизча,
республикамиз енгил саноат корхоналарининг мамлакат умумий экспортидаги
салмоғи истиқболда ортиб бориши лозим. Буни, энг аввало, Ўзбекистон енгил
саноат корхоналари экспорти ўсиш суръатларининг умумий экспорт ўсиш
суръатларидан юқорилигини таъминлаш орқали амалга ошириш мақсадга
мувофиқ.
Шундай қилиб, юқорида баён этилганлардан кўриниб турибдики,
мамлакатимиз иқтисодиётида енгил саноат корхоналари маълум бир мавқега
эга бўлиб, кейинги йилларда уларнинг тараққиётида ўзига хос тенденциялар
таркиб топмоқда. Ўзбекистон енгил саноатини ривожлантириш истиқболлари
молиявий жиҳатларига нисбатан тегишли қарорлар қабул қилинаётганда,
албатта, уларни инобатга олиш мақсадга мувофиқдир.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
“Ўзбекенгилсаноат”
ДАКнинг
2001-2013 йиллардаги
ҳисобот
маълумотлари.
2.
“Ўзбекенгилсаноат” ДАКнинг 2014-2015 йилларга мўлжалланган
башорат кўрсаткичлари.
