Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
48
МИНТАҚАЛАРНИНГ ИННОВАЦИОН САЛОҲИЯТИНИ БАҲОЛАШ БЎЙИЧА
ИЖТИМОИЙ ТАДҚИҚОТ УСУЛЛАРИ
Шамсуддинов Навруз Нейматуллоевич –
ТДИУ ҳузуридаги “Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантирининг
илмий асослари ва муаммолари” ИТМ, таянч докторан
т
Аннотация.
Ушбу мақолада минтақаларнинг инновацион салоҳиятнинг тадқиқот усуллари, социологик
тадқиқот турлари ва минтақанинг инновацион салоҳиятини баҳолаш учун бирламчи маълумотларни йиғиш ва
таҳлил қилиш тузилмалари келтирилган.
Таянч сўзлар:
Минтақа, инновацион салоҳият, инновацион ривожланиш,
методика, маркетинг, механизм,
кластер, ҳудуд рақобатбардошлик.
Аннотация.
В статье представлены методы исследования инновационного потенциала регионов, виды
социологических исследований, а также структуры сбора и анализа первичных данных для оценки инновационного
потенциала региона.
Ключевые слова:
регион, инновационный потенциал, инновационное развитие, методология, маркетинг,
кластер, конкурентоспособность регона.
Annotation.
The article presents the methods of research of innovative potential of regions, types of sociological
research, as well as the structure of collection and analysis of primary data for assessing the innovative potential of the region.
Keywords:
region, innovative potential, innovative development, methodology, marketing, cluster, regional
competitiveness.
Ижтимоий тадқиқотларнинг методика
ва техникасини билиш эмпирик ва амалий
тадқиқотларни олиб бориш учун зарур ҳи-
собланади. Амалий ва эмпирик тадқиқотлар
амалий социологиянинг предмет ҳудуди
ҳисобланиб, у назарий жиҳатдан социологик
тадқиқотларнинг услубиётини асослаш, ама-
лий жиҳатдан эса ушбу тадқиқотларни олиб
бориш механизмини ўзида намоён этади.
Амалий социология нафақат маркетинг жа-
раёнларни ташхис қўйиш, балки тавсиялар-
ни ишлаб чиқиш орқали алоҳида олинган
бозор сегментида жараёнга таъсир кўрсатиш
ва уни ўзгартиришга имкон беради.
Ўзбекистон Республикаси Президен-
тининг 2017 йил 30 ноябрдаги “Ўзбекистон
Республикаси Инновацион ривожланиш ва-
зирлиги фаолиятини ташкил этиш тўғри-
сида”ги ПФ-3416-сонли фармонида ва бош-
қаларда ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий са-
лоҳиятининг барқарор ўсиши учун зарур
шарт-шароитларни таъминлай оладиган фан
ва инновацияларни ривожлантиришнинг за-
монавий инфратузилмасини шакллантириш,
аҳоли фаровонлигини оширишга қаратилган
устувор вазифаларни амалга оширишда ай-
нан муҳим аҳамият касб этади, инновацион
салоҳият ҳам мамлакат, ҳам унинг алоҳида
минтақаларининг умумий салоҳиятида энг
муҳим унсури ҳисобланади. Инновацион
салоҳиятнинг ривожланиш даражаси бутун
иқтисодиётнинг ривожланиш даражаси,
мамлакат, минтақалар, хўжалик юритувчи
субъектларнинг тубдан янги технология ва
маҳсулот (хизмат)ларни яратишга тайёр
эканлигидан далолат беради.
Ҳозирги жамиятда маркетинг фаолия-
ти самарадорлигини шартловчи омиллар-
нинг таҳлили, тамойилларни ишлаб чиқиш,
экспертиза қилиш – булар социологик тад-
қиқотларнинг методика ва техникадан фой-
даланиш билан ҳал этилиши мумкин бўлган
социологиянинг айримгиа назарий ва ама-
лий вазифалардир.
Тадқиқот дастури одатда қуйидаги ма-
салаларнинг нисбатан муфассал ва якунлан-
ган изоҳини ўз ичига олади:
- услубий қисми – муаммони шакллан-
тириш ва асослаш, мақсади кўрсатиш, тад-
қиқот объекти ва предметини аниқлаш, асо-
сий тушунчаларни мантиқий таҳлил қилиш
(тушунчаларни операционализация қилиш),
тадқиқот гипотеза ва вазифаларни шакллан-
тириш;
-методик қисми – тадқиқ этилаётган
йўналишларни аниқлаш, социологияга оид
дастлабки ахборотларни йиғиш бўйича қўл-
ланилаётган усулларнинг тавсифлаш, маз-
кур ахборотларни йиғиш кетма-кетлиги, уни
компьютерда қайта ишлаш бўйича манти-
қий чизмаларни ташкил этиш.
Дастур ишчи режа билан тўлдирилади,
ушбу режада иш босқичлари, тадқиқотларни
олиб бориш муддатлари тартибга келтири-
лади, зарур ресурслар баҳоланади.
Социологик тадқиқотларнинг ўзига хос
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
49
хусусияти танлама усулидан фойдаланиш
ҳисобланиб, унинг моҳияти танлаш жараё-
нида объектнинг асосий хусусиятларни ҳар
томонлама аниқлашдан иборат. Танлаш жа-
раёни ижтимоий объектларнинг сифат тав-
сифлари ва белгиларининг ўзаро боғланган-
лиги ҳамда ўзаро бир-бирини шартланган-
лиги, шунингдек, унинг бир қисмини яҳлит
бир бутуннинг микромодели сифатида ўрга-
ниш мақсадга мувофиқ эканлигига асослан-
ган. Танлаш жараёни ҳодиса ёки жараёнлар-
нинг хусусиятлари тўғрисида гипотезаларни
текшириш учун иқтисоднинг энг самарали
воситалардан бири ҳисобланади. Амалий
социологияда бир бутун деб бош йиғиндиси
(N билан белгиланади), яъни бутун тадқиқот
объекти тушунилади. Танлаб олиш – бошқа
йиғиндисининг бир қисмидир. Танлаш
йиғиндиси ёки тадқиқ этилаётган йиғин-
диси унсурлари респондентлар (сўралаёт-
ганлар)
ҳисобланади.
Танлаб
олишни
шакллантириш қоидалари шундайки, даст-
лабки босқичда тадиқот бирлиги сифатида
ҳар доим ҳам сўралаётганлар бўлмайди, ав-
вал корхона, муассаса, кейин ўқув гуруҳлари,
сўнг эса рес-пондентлар танлаб олинади.
Эҳтимол (ихтиёрий) танлаб олиш “кат-
та сонлар қонуни”га асосланади, у статисти-
ка эҳтимоллиги тушунчаси билан боғланган.
Ижтимоий ҳодиса ва жараёнларни ўл-
чаш учун индикатор ёки шакалалар, яъни
жавоб вариантлари қўлланилади. Одатда
асосий шкалалар сони учта бўлади: номинал,
ранг (тартиб) бўйича ва интервал. Номинал
шкаласи кўпинча респондентнинг объектив
белгилари (жинси, оилавий ҳолати ёки реал
ҳаракатлари)ни ўлчайди.
Социологияда ўлчаш респондентлар-
нинг у ёки бу ашё ёки инсонга нисбатан
изоҳлаб берадиган субъектив индикаторлар-
га асосланган. Ранг бўйича шкаласи қатъий
тартибда энг юқори қийматдан энг қуйи
қийматгача жойлаштирилади. Баҳолаш учун
фойдаланилаётган ранг бўйича шкаласи
симетрик ҳолда жойлаштирилади. Ижобий
қийматга эга бўлган кўрсаткичлар сони сал-
бий қийматга эга бўлган кўрсаткичлар сони-
га тенг, улар ўртасида эса нейтрал (нол қий-
матга эга бўлган) кўрсаткич жой олади.
Ечилаётан масала ва қабул қилинаёт-
ган методикага қараб қуйидаги социологик
тадқиқотлар турларини фарқлайди (1-жад-
вал)
1-жадвал
Социологик тадқиқот турлари[5]
Мақсад
Назарий-амалий, Амалий
Вазифалар
Қидириш (пилотли), Изоҳли, Таҳлилий, Тажрибали, Лойҳа-муҳандислик
Объект
Монографик, Таққослама
Даврийлиги
Бир марталик
Такрор бўладиган
Панелли, Трендли, Лонгитюдли,
Мониторингли, Когортли
Олиб бориш муддати
Узоқ муддатли, Ўрта муддатли, Қисқа муддатли, Экспресс-тадқиқотлар
Миқёс
Халқаро, Умуммиллий, Минтақавий, Тармоқлар, Локал
Қўйилган мақсадларга қараб тадқиқот-
лар назарий-амалий (ижтимоий тизимлар
ривожланишининг умумий тенденцияларни
тадқиқ этиш, уларда рўй бераётган қарама-
қаршиликларни таҳлил қилиш, уларни ҳал
этиш услуб ва усулларни, яъни умумий наза-
рияни ишлаб чиқишга қаратилган) ва ама-
лий (оптимал бошқарув қарорларни қабул
қилиш мақсадида аниқ ижтимоий муаммо-
лар билан боғлиқ) тадқиқотлар бўлиши мум-
кин.
Ижтимоий ҳодиса ва жараёнларни
аниқ эмпирик тадқиқот усулларининг ранг-
баранглигини таҳлил қилишда шуни таъ-
кидлаш лозимки, ушбу усулларнинг ҳар
бири ўз устун ва заиф томонларга эга ҳамда
фақатгина ижтимоий объектларни ўрганиш
бўйича турли усуллардан уйғунлашган ҳолда
фойдалангандагина ўрганилаётган объект-
лар ҳақида тўлиқ ва ишончли билимларни
олиш мумкин. Ҳар бир аниқ тадқиқот учун
усуллар тўпламини танлаб олиш ўрганила-
ётган объектининг ўзига хос хусусияти,
социолог ёки социологик гуруҳнинг имко-
ниятлари, амалга оширилаётган лойиҳанинг
мақсад ва вазифалари билан белгиланади.
Иқтисодий сиёсат чора-тадбирларни
амалга ошириш ва стратегик режаларни иш-
лаб чиқиш бўйича замонави амалиётчилар
унинг иқтисодий ривожлании учун иннова-
цион жараёнларнинг аҳамиятлилигини кўр-
сатади. Респулика ва ҳудудлар даражасида
инновацион салоҳиятни таҳлил қилиш инно-
вацион соҳада у ёки бу ўзгаришларнинг
истиқболлилиги ва устуворлилигини баҳо-
лаш, уларнинг аниқ бир ҳудудга мослаша
олиш даражасини ҳамда аҳоли томонидан
уларга бўлган муносабатлар тавсифини
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
50
прогноз қилиш.
Шу муносабат билан тадқиқотнинг асо-
сий вазифалари қуйидагилар ҳисобланади:
- Ўзбекистон Республикаси минтақала-
ри аҳолиси ва хўжалик субъектларининг
ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларда инно-
вацияларга бўлган муносабатини аниқлаш;
- иқтисодий соҳасида хўжалик субъект-
ларининг инновацион ҳаракатининг асосий
стратегияларни ажратиб олиш ва изоҳлаб
бериш;
- минтақа инновацион салоҳиятининг
ўзаришига таъсир этувчи Ўзбекистон Рес-
публикаси аҳолиси ва хўжалик субъектлари-
нинг ҳаракат тавсифларини аниқлаш;
- истиқболда минтақада инновация-
ларнинг ёйилишига хизмат кўрсатадиган
ижтимоий-иқтисодий ва ижтимоий-демогра-
фик ресурсларни таҳлил қилиш;
- Ўзбекистон Республикаси иннова-
цион салоҳиятининг ривожланишида минта-
қавий фарқларининг аҳамиятлилигини ба-
ҳолаш.
Агар минтақанинг инновацион сало-
ҳиятни баҳолаш бўйича тадқиқотлар тизим-
ли равишда олиб борилса, тасодифий тав-
сифга эга бўлмаса ҳамда турли маълумот
манбаларини қамраб оладиган бўлса, улар
самарали амалга оширилади.
Мазкур тадқиқотларнинг ахборот ман-
балари статистик (тармоқ ва тармоқдан таш-
қари) ҳисобот маълумотлари ва ўрганиш
(анкеталаш, сўровнома, аҳолининг фокус-
гуруҳлари ва бошқа) натижалари ҳисобла-
нади.
Тадқиқотни олиб бориш учун тадқи-
қотнинг услубий архитектураси ишлаб чи-
қилган бўлиб, у ҳам статистик маълумотлар-
нинг иккиламчи таҳлилни, ҳам бирламчи
социологик маълумотларни йиғиш ва таҳ-
лил қилишни ўз ичига олади (1-расм).
1-расм. Минтақанинг инновацион салоҳиятни баҳолаш учун бирламчи
маълумотларни йиғиш ва таҳлил қилиш тузилмаси
Манба:
Илмий адабиётларни умумлаштириш асосида муаллиф томонидан тузилган
Минтақаларни танлаб олиш мезонла-
рида ҳудудтларнинг ижтимоий-иқтисодий
ҳолатини ҳисобга олган ҳолда минтақалар
типологиясига амал қилиш мумкин. Бу
иерархик типологияси бўлиб, у минтақалар-
ни маконда иккита табақаллаштирилган
белгилари (иқтисодий ривожланиш даража-
си ва ҳудудий инновацион тизимнинг ри-
вожланиш даражаси) бўйича жойлаштиради.
Минтақалар даражасида инновацион
ҳаракат стратегиялари тўғрисидаги мазмун-
ли хулоса олиш учун социологик маълумот-
ларни миқдорий таҳлил қилиш, асосий инно-
вацион гуруҳларни ҳамда уларниг ҳаракат
стратегияларини аниқлаш амалга оширила-
ди. Бунигн учун қуйидаги миқдорий социо-
логия усуллари қўлланилиши мумкин:
- анкета саволлари бўйича частотали
тасимлашларни таҳлил қилиш;
- корреляцион таҳлил ёрдамида ўзаро
алоқаларни таҳлил қилиш ва ўзгарувчилар
ўртасида статистик аҳамиятга эга бўлган
алоқаларни ажратиб олиш;
- бир омилли дисперсия таҳлили усули
билан ўзгарувчилар ўртасидаги боғлиқлиги-
ни таҳлил қилиш;
-омиллий таҳлил усули билан кўрсат-
кичлар дисперсиясига таъсир кўрсатувчи
яширин ўзгарувчиларни аниқлаш;
- кластер таҳлил усули билан маълу-
1.
Тегишли статистик
маълумотларини
таҳлил қилиш
2.Иккилламчи
социологик маълумот-
ларни таҳлил қилиш
3.Бирламчи социологик
маълу-мотларни йиғиш
ва таҳлил қилиш
4. Сифатли
маълумотларни
йиғиш
1.
Инсон капитали
динамикаси
2.
Аҳолининг ижтимоий-
иқтисодий кайфияти
динамикаси;
3.
Хўжалик субъектларнинг
иқтисодий стратегиялари
ўзгариши;
4.
Минтақаларнинг
инновацион салоҳиятини
таққослама таҳлили
1.
Минтақалар
аҳолисини
репрезентатив
танлаб олиш
бўйича сўровдан
ўтказиш
1.
Тадқиқот
натижаларни
валидизация қилиш
2.
Тадқиқот
давомида олинган
асосий хулосаларни
текшириш
1.Ижтимоий-демографик
маълумотлари
2.Минтақанинг
иқтисодий ривожланиши
тўғрисидаги
маълумотлар
3. Минтақанинг
инновацион салоҳияти
тўғрисидаги
маълумотлар
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
51
мотлар массивининг тузилмасини таҳлил
қилиш.
Хулоса қилиб шуни такидлаш мумкин-
ки нновацион фаоллик минтақалар даража-
сида ҳудудларнинг инновацион салоҳияти-
дан самарали фойдаланиш асосида ҳудуд-
нинг рақобатбардошликни ошириш омили
ҳисобланади. Ҳозирги шароитда фан ва ин-
новацион фаолият ютуқларидан кенг фойда-
ланилиши минтақаларнинг барча жабаҳлар-
ни изчил ва барқарор ривожланишининг энг
муҳим омилига айланмоқда.
Манба ва адабиётлар руйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 29ноябрдаги “Ўзбекистон Республикаси Инновацион
ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида”ги ПФ-5264-сонли Фармони.
2.
Москвина О.С. Инновационный потенциал как фактор устойчивого развития региона / Вологодский
научно-координационный центр ЦЭМИ/РАН//URL:http://www.vscc.ac.ru/newsite/jou/30/art30_02.php(дата обращения
08.04.2011).
3.
Alekseev S.G. Integrated assessment of innovative capacity of the region // Problems of modern economy. 2009. №
.2(30). Pp. 49–56.
4.
Глобальный инновационный индекс: методология расчета [Электронный ресурс].–URL.02.10.2009).
Зборовский Г.Е., Шуклина Е.А. Прикладная социология. М., 2004, с.54.
ИНВЕСТИЦИЯВИЙ САЛОҲИЯТ ТУЗИЛМАСИ ВА УНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ ОМИЛЛАРИ
Тиллаева Барно Рамизитдиновна –
ТДТУ, мустақил изланувчи
Аннотация:
“
Инвестициявий салоҳият” тушунчасига турли хил назарий ёндашувлар таҳлил қилинган,
инвестициявий жозибадорлик, инвестиция муҳити ва инвестициявий салоҳият мезонларининг ўзаро боғлиқлиги ва
ўзига хослиги кўрсатиб берилган. Инвестициявий салоҳият кенг кўламли ҳодиса сифатида кўриб чиқилган.
Инвестициявий салоҳият тузилиши таркибий элементлари ва хўжалик тизимининг даражаси бўйича таҳлил
қилинади.
Таянч сўзлар:
инвестициявий салоҳият, инвестициявий салоҳият тузилиши, инвестициявий жозибадорлик,
инвестиция муҳити, инвестиция жараёнининг омиллари.
Аннотация:
Проанализированы различные научные подходы к категории “инвестиционный потенциал,
определены
особенности
и
взаимосвязь
критериев
инвестиционного
потенциала,инвестиционной
привлекательности и инвестиционного климата. Инвестиционный потенциал рассмотрен как масштабное
явление. Структура инвестиционного потенциала проанализирована по структурным элементам и уровню
экономической системы.
Ключевые слова:
инвестиционный потенциал, структура инвестиционного потенциала, инвестиционная
привлекательность, инвестиционный климат, факторы инвестиционного процесса.
Abstract:
Approaches to the concept "investment potential" are revealed, specifics and interrelations of investment
potential, investment appeal and investment climate are shown. Investment potential is considered as the multidimensional
phenomenon. The structure of investment potential on substantial elements and levels of economic system is analyzed.
Keywords:
investment potential, structure of investment potential, investment appeal, investment climate, factors of
investment process.
Кириш.
Ҳозирги вақтда Ўзбекистон
олдида ўзининг кўламлари бўйича иқти-
содий ривожланишнинг юқори суръатлари-
ни таъминловчи кенг кўламли вазифалар
мавжуд. Жаҳон иқтисодиёти конъюктураси-
нинг ўзгарувчанлиги билан боғлиқ бўлган
мураккаб шароитда, макроиқтисодий барқа-
рорлик ва мамлакат иқтисодиётининг рақо-
батбардошлигини ошириш каби стратегик
вазифалар қўйилди. Иқтисодиётни модерни-
зациялаш, тузилмавий ўзгаришлар, ишлаб
чиқаришни техник ва технологик қайта
қуроллантириш, аҳоли фаровонлигини оши-
риш бўйича устувор йўналишлар инвести-
циявий жараёнларни фаоллаштиришнинг
янги манбалари ва имкониятларини излаб
топиш ҳамда унга мувофиқ иқтисодий ўсиш-
нинг юқори кўрсаткичларига эришишни та-
лаб этади[1].
Жаҳон конъюктурасининг узлуксизли-
ги ва тизимли ўзгариши, геосиёсий ҳавф ва
таҳдидларнинг ўсиб бориши, жаҳон иқтисо-
диётида рақобатнинг ошиши, инвестиция
фаолиятининг баркарор эмаслиги инвести-
ция сиёсатини, унинг назарий-методологик
асосларини тубдан қайта англашни, инвес-
тициявий салоҳият, унинг шаклланиш меха-
низмлари, бозор элементларининг ўрни ва
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
